AKADEM<İ>KTİSAT

[1] Bu sayı günümüzde daha yüksektir.

Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’de de son dönemlerde, hizmet sektörü kapsamında belirli alanlarda dikkat çekici gelişmeler meydana gelmektedir. Özellikle AB ile gümrük birliği seviyesindeki entegrasyon sonrasında dış ticaret alanında önemli açıklar oluşmuştur. Hizmet sektöründeki faaliyetlerden elde edilen gelir, bu açıkların giderilmesinde önemli bir rol üstlenmektedir.[2]

Türkiye’nin hizmet gelir ve gider tutarları, genel olarak olumlu bir gelişim göstermektedir. Mal ticaretine paralel olarak hizmet ticaretimiz de artmaktadır. Türkiye’nin hizmet ticaretine ilişkin inceleme yapıldığında, göze çarpan bazı önemli hizmet ticareti işlemleri şöyledir: İnşaat, Ulaştırma, Turizm ve Diğer hizmetler.[3]

TABLO 1: TÜRKİYE’NİN HİZMET İHRACATINDAKİ VE İTHALÂTINDAKİ GELİŞMELER (1984-2003) (MİLYON $)

YILLAR	HİZMET GELİRİ	HİZMET GİDERİ
1984	2.475	1.489
1985	3.160	1.560
1986	3.123	1.533
1987	3.945	1.783
1988	5.919	2.086
1989	6.569	2.541
1990	8.083	3.117
1991	8.446	3.282
1992	9.564	3.757
1993	10.919	4.179
1994	11.076	4.024
1995	14.939	5.319
1996	13.430	6.773
1997	19.910	8.998
1998	23.686	10.180
1999	16.800	9.313
2000	20.364	8.996
2001	16.030	6.900
2002	14.785	6.905
2003	17.431	8.368

Kaynak: TCMB, Ödemeler Dengesi İstatistikleri, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html, 15.04.2004.

Hizmet ihracat gelirinde, 1984-1998 döneminde -1986 ve 1996 yılları hariç- giderek artan bir seyir söz konusudur. Ancak 1999 yılında önemli ölçüde düşüş meydana gelmiştir. 1998’de 23,7 milyar dolar olan ihracat geliri, 1999’da 16,8 milyar dolara gerilemiştir. Bunda, 1997 yılında başlayıp Türkiye’de kendini 1999 yılında hissettiren global ekonomik krizin etkisinin olduğu ifade edilebilir. Nitekim krizin yoğun bir şekilde devam ettiği 1999-2002 döneminde değişen tutarlarda hizmet ihracat geliri elde edilmiştir. 2002 yılı itibariyle ise tekrar artış sürecine girildiği görülmektedir.

Hizmet ithalât giderinde 1984-1998 döneminde de -1986 ve 1994 yılları hariç- giderek artan tutarlar söz konusudur. Ancak, bu yıl itibariyle düşüş eğilimine girilmiştir. İthalât giderindeki bu düşüşü, kriz dolayısıyla meydana gelen iç talep azalması şeklinde ifade etmek mümkündür. Hizmet ihracatında olduğu gibi, 2002 itibariyle ise tekrar artış eğilimine girilmiştir. Belirtilmelidir ki 1984-2003 döneminde hizmet ihracat geliri, ithalât giderinin daima üstünde olmuştur. Yani ödemeler dengesinde hizmet kalemi her zaman fazla vermiştir.

TABLO 2: HİZMET İHRACAT VE İTHALÂT TUTARLARINA İLİŞKİN ORANLAMALAR (1994-2003) (MİLYON $) (%)

YIL	HİZMET İHRACI	HİZMET İTHALİ	MAL İHRACI	MAL İTHALİ	GSMH*	HİZMET İHRACI/ MAL İHRACI	HİZMET İTHALİ/ MAL İTHALİ	HİZMET İHRACI/ GSMH
1994	11.076	4.024	18.106	23.270	132.298	0,61	0,17	0,08
1995	14.939	5.319	21.636	35.709	170.076	0,69	0,15	0,09
1996	13.430	6.773	23.225	43.627	182.824	0,58	0,15	0,07
1997	19.910	8.998	26.261	48.559	192.438	0,76	0,18	0,10
1998	23.686	10.180	26.974	45.921	206.559	0,88	0,22	0,11
1999	16.800	9.313	26.587	40.671	185.266	0,63	0,23	0,09
2000	20.364	8.996	27.775	54.503	201.439	0,73	0,16	0,10
2001	16.030	6.900	31.334	41.399	148.215	0,51	0,17	0,11
2002	14.785	6.905	36.059	51.554	180.892	0,41	0,13	0,08
2003	17.431	8.368	46.878	68.734	239.235	0,37	0,12	0,07

*Cari alıcı fiyatlarıyla.

Kaynak: (Hesaplamalar, şu kaynaklardan elde edilen verilerle gerçekleştirilmiştir.)

a)TCMB, Ödemeler Dengesi İstatistikleri, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html, 15.04.2004.

b)TÜİK, İstatistikler, http://www.die.gov.tr/ieyd/milhes/page10.html, 11.05.2004.

c)WTO, Statistics, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e, 15 Apr. 2004.

Toplam hizmet ihracatının toplam mal ihracatına oranı, 1994-2001 döneminde %50’nin altına düşmemiştir. Hatta 1998 yılında bu oran %88’e kadar yükselmiştir. Ancak 2001 itibariyle oranda düşüşler meydana gelmiştir. Yaşanan kriz sürecinde mal ihracatı artışını sürdürürken, hizmet ihracatında tersi bir durum gerçekleşmiştir.

Toplam hizmet ithalâtının toplam mal ithalâtına oranın ise düşük seviyelerdedir. 1994-2003 döneminde bu oranın en yüksek olduğu yıl %23 ile 1999’dur. Bu yıl itibariyle düşüşler meydana gelmiştir.

Toplam hizmet ihracatının GSMH’ye oranında yıllar itibariyle farklılıklar görülmektedir. Bununla beraber, hizmet ihracatının GSMH’ye oranı ortalama %9 civarındadır.

DTÖ verilerine göre, dünyanın belli başlı 46 ülkesinin toplam ihracatının %19,3’ü ticarî hizmetlerden oluşurken; Türkiye için bu oran %28,4’tür. Hizmet ithalâtı açısından bu oranlar sırasıyla %19,6 ve %12,3’tür. Bu durum, Türkiye’nin dünya ortalamasının üzerinde bir ihracatçı ve dünya ortalamasının altında bir ithalâtçı olduğunu ortaya koymaktadır.[4]

Türkiye, hizmet ticaretindeki payını her geçen yıl biraz daha artırmaktadır. DTÖ tarafından ortaya konan 2001 yılı verilerine göre ülkemizin ihracat değeri 14,8 milyar dolara (TCMB istatistiklerine göre bu tutar 16,03 milyar dolardır.) yükselmiştir. Bu hâliyle dünya hizmet ihracatındaki payı da %1’e çıkmıştır. Ancak uluslararası sıralamada, 25.ülke konumunda bulunmaktadır.[5] 2003 yılı tutarlarına bakıldığında ise durum şöyledir: Toplam hizmet ihracatı 17,4 milyar dolara yükselmiş olmakla beraber, başlıca hizmet ihracatçıları arasında 26. sırada bulunmaktadır.[6] Ülkemiz, ayrıca “1990-2000 Döneminde Ticarî Hizmetlerde Faal Olan İhracatçı Ülkeler” sınıflamasında da %9’luk payı ile “İhracat Gelişimi %10 Altı Olan, Fakat Global Ortalamanın Üstünde Olan Ülkeler” kategorisinin üst sıralarında yer almaktadır.[7] Türkiye’nin, hizmet ticaretindeki payını daha üst seviyelere çıkarması gerektiği açıktır.

2. TÜRKİYE’NİN MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜĞE SAHİP OLDUĞU POTANSİYEL HİZMET ALT SEKTÖRLERİ

Mukayeseli Üstünlükler Teorisi’ne göre; bir ülke mal üretiminde, sahip olduğu nispî maliyet avantajına bağlı olarak uzmanlaşmaya gittiği takdirde, uluslararası ticaret yapabilecek ve söz konusu üstünlüklerine bağlı olarak, ticarî pay elde edebilecektir. Esasında, mal üretimine yönelik bu Teori’nin, belirli varsayımlar altında hizmetlere de uyarlanması mümkündür. Buradan hareketle, bir ülkenin, sahip olduğu üstünlükler sayesinde hizmet ticaretinde de pay elde edebileceği ve bunları kullanma derecesine bağlı olarak ticarî payını artırabileceği belirtilebilir.

Ülkelerin mukayeseli üstünlüğe sahip olduğu faktörler konusunda farklı görüşler ortaya konmaktadır. Bazı akademisyenler; mukayeseli üstünlüğü artırmada önemli olduğunu kabul ettikleri faktörleri somut bir şekilde ortaya koymuşlardır. Bunlar:

Bhagwati’ye göre; genel yetenekler,

Kravis’e göre; beşerî sermaye ve yönetim metotları,

Krommenacker’a ve Krugman’a göre; Ar-Ge harcamaları,

Nusbaumer’a göre organizasyon ve metot uzmanlığı,

Sapir’e ve Lutz’a göre ise; fizikî-beşerî sermaye ve Ar-Ge harcamalarıdır.

Sıralanan bu faktörler, mallarla ilgili oldukları gibi, hizmetlerle de doğrudan veya dolaylı bir biçimde ilgilidir. Bu faktörlere ilaveten, mukayeseli üstünlük kaynaklarından da bahsedilebilir. Söz konusu kaynaklardan bazıları; coğrafî konum, tabii donanım, alt yapı, politik ortam ve kültürel farklılıklar şeklinde sıralanabilir. Coğrafî konum ve tabii donanım, özellikle turizm ve ulaştırma endüstrileri için önemlidir. Örneğin dil kabiliyeti de diğer bir kültürel üstünlük biçimidir. Hizmet ihracatında müşterilerin kendi dillerinin veya bildikleri dillerin kullanılabilmesi giderek önemli avantajlar hâline gelmektedir.[8]

Hizmet sektöründeki mukayeseli üstünlükleri, “faktörel” ve “kurumsal” olmak üzere iki kategoride ele alan diğer bir sınıflandırma ise şunları içermektedir:[9]

Faktörel Üstünlükler:

1- Know-how ve kabiliyet donanımı,

2- Yüksek teknoloji de dahil olmak üzere sabit sermaye vb. fizikî alt yapı miktarı,

3- Bilgi sermayesi, yani işlenmiş ve işlenmemiş bilgi stoku ile teknolojik yenilikleri uygulayabilme kabiliyeti,

Kurumsal Üstünlükler:

1- Arz edenlerin büyüklüğü ve piyasanın hacmi, yani üretimde ölçek ekonomileri ve know-how oluşturulabilmesi için geniş bir iç piyasanın varlığı,

2- Ölçek ekonomilerine bağlı olarak ihtisas ekonomileri, özel know-how ve bilgi birikimi,

3- Bu tür ölçek ekonomilerini önleme veya daha da geliştirmeye yönelik kamu düzenlemelerinin rolü.

Bu ve benzeri faktörler, ülkelere mukayeseli üstünlükler kazandırmaktadır. Tabii ülkelerin uluslararası arenada ticarî paylarını artırabilmeleri, bunları ne ölçüde kullanıp kullanamadıklarıyla direkt olarak ilişkilidir. Dolayısıyla ülkelerin, rekabetçilikleri, sıralanan bu ve benzeri faktörlerle ilgili gelişimlerini sağladıkları dereceye kadar devam edecektir.

Hizmetlerle ilgili birtakım sınıflandırmalar yapılmaktadır. Bir sınıflandırmada hizmetler, teknoloji içeriklerine göre iki grupta ele alınmaktadır. Görüleceği üzere, ilk grupta daha yüksek seviyede beşerî sermayeye ihtiyaç duyulurken, ikinci grupta ise daha basit metotların kullanımı söz konusu olmaktadır.[10]

a)Bilgiye Dayalı Hizmet Alt Sektörleri:

Mimarlık-Mühendislik, Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri, Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası Hizmetler, Danışmanlık ve Meslekî Hizmetler, Finansal Hizmetler, Sigortacılık Hizmetleri, Telekomünikasyon Hizmetleri

b)Geleneksel Hizmet Alt Sektörleri:

Ulaştırma Hizmetleri, Turizm Hizmetleri.

Bu sınıflandırma baz alınarak; “Bilgiye dayalı hizmetler” kapsamında şu sektörlerde mukayeseli üstünlüklere sahip olduğumuz ifade edilebilir:

a- Mimarlık-Mühendislik, Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri,

b- Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası Hizmetler.

“Geleneksel hizmetler” kapsamında ise şu sektörlerde mukayeseli üstünlüklere sahip olduğumuz ifade edilebilir:

a- Ulaştırma Hizmetleri,

b- Turizm Hizmetleri.

Türkiye’nin, “Mimarlık-Mühendislik, Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri”, “Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası Hizmetler”, “Ulaştırma Hizmetleri” ve “Turizm Hizmetleri” ile ilgili avantajını rakamlar bazında da ortaya koymak mümkündür. Bu çerçevede, söz konusu dört alt sektör hizmet ihracat tutarlarının, toplam hizmet ihracat tutarındaki payı incelendiğinde, sahip olunan avantajla ilgili önemli bir ipucu elde edilmesi mümkün hale gelecektir. Bu amaçla, örneğin 2001 tutarlarına bakılabilir. Merkez Bankası ödemeler dengesi ve DİE hizmet istatistiklerine göre, Türkiye’nin 2001 yılı toplam hizmet ihracat tutarı 16.030 milyon dolardır. İnşaat, bilgisayar ve ilgili, ulaştırma ve turizm hizmetlerinin ihracat tutarları ise sırasıyla 654, 9,4[11], 2.854 ve 8.090 milyon dolardır. Bunların toplam hizmet ihracat tutarındaki payı %72’ye karşılık gelmektedir. Bu tutarlar, yıllar itibariyle artış göstermiştir. Dolayısıyla, gerekli önemin verilmesi halinde uluslararası hizmet ticaretindeki payımız açısından, bu sektörlerin katkısının giderek artacağını ifade etmek mümkündür.

Burada özellikle dikkat edilmesi gereken konu, mukayeseli üstünlüğe sahip olduğumuz bu dört alt sektörün içinde en fazla payın, turizm hizmetlerine ait olmasıdır. Nitekim, 2001 yılı itibariyle toplam hizmet ihracatının %50 civarındaki kısmı turizm hizmetlerine ait bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz açısından turizm, söz konusu sektörler arasında ayrı bir yere ve öneme sahiptir.

Takip eden başlıklar altında, turizm sektörünün ülkemizdeki yeri ve önemi analiz edilmekte ve karşılaşılan sorunlar ele alınarak bunlara yönelik çözüm teklifleri sıralanmaktadır.

3. MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜKLER ÇERÇEVESİNDE TÜRKİYE’DE TURİZM SEKTÖRÜ

3.1.Turizm Sektörünün Türkiye Ekonomisindeki Yeri ve Önemi

Geleneksel hizmet alt sektörleri arasında, ülkemiz açısından mukayeseli üstünlüğe sahip olduğumuzun ifade edilebileceği en önemli sektörlerden biri turizmdir. Nitekim, mukayeseli üstünlüğe sahip olduğumuz hizmet alt sektörleri içinde en yüksek pay turizme aittir. Beşerî sermaye, bilgi birikimi, teknolojik alt yapı, kabiliyet donanımı vb. faktörlerin bu hizmetlerde önemli ölçüde başarılar sağlanmasına imkân tanıdığı ifade edilebilir. Klasik tabiriyle, “bacasız endüstri” niteliği taşıyan bu sektör, ülkemiz için hayati bir yere sahiptir. Bu özelliği gereği, yıllar itibariyle sektöre ayrı bir önem verilmiştir. Özellikle 1980 sonrasında sektöre verilen destekler, önemli ölçüde yatırımlarda bulunulmasına imkân sağlamıştır. Bu yatırımların geri dönüşü ise kısa sürede gerçekleşmiş ve sektörün ülke ekonomisine katkısı belirgin oranlarda artmıştır. Turizm, sağladığı katkı dolayısıyla hizmet alt sektörleri arasında ilk sırada yer almaktadır.

TABLO 3: TÜRKİYE’DE TURİZM HİZMETİ İHRACATINDAKİ VE İTHALÂTINDAKİ GELİŞMELER (1984-2003) (MİLYON $)

YILLAR	GELİR	GİDER
1984	548	277
1985	1.094	324
1986	950	313
1987	1.476	448
1988	2.355	358
1989	2.557	565
1990	3.225	520
1991	2.654	592
1992	3.639	776
1993	3.959	934
1994	4.321	866
1995	4.957	911
1996	5.650	1.265
1997	7.002	1.716
1998	7.177	1.754
1999	5.203	1.471
2000	7.636	1.713
2001	8.090	1.738
2002	8.481	1.881
2003	9.676	2.113

Kaynak: TCMB, Ödemeler Dengesi İstatistikleri, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html, 15.04.2004.

Turizm hizmeti ihracat gelirinde 1987 yılı itibariyle başlayan artış giderek artan bir nitelik taşımıştır. 1991 yılında nispî bir düşüş olmakla beraber, global krizin hissedildiği yıl olan 1999’a kadar önemli ölçüde ihracat geliri elde edilmiştir. İhracat artışı 2000’den sonra da devam etmiştir. Hatta 2001 yılında yaşanan “11 Eylül Saldırıları”nın olumsuz etkilerine rağmen gelir artışı sürmüştür. Turizm hizmeti ithalât gideri de artmış olmakla beraber, ihracat geliri yanında daima düşük seviyede kalmıştır.

TABLO 4: TURİZM HİZMETİ İHRACAT VE İTHALÂT TUTARLARINA İLİŞKİN ORANLAMALAR (1994-2003) (MİLYON $) (%)

YIL	MAL İHRACI	MAL İTHALİ	GSMH*	TURİZM HİZMETİ İHRACI / MAL İHRACI	TURİZM HİZMETİ İTHALİ/ MAL İTHALİ	TURİZM HİZMETİ İHRACI / GSMH
1994	18.106	23.270	132.298	0,24	0,03	0,03
1995	21.636	35.709	170.076	0,23	0,03	0,03
1996	23.225	43.627	182.824	0,24	0,03	0,03
1997	26.261	48.559	192.438	0,26	0,03	0,04
1998	26.974	45.921	206.559	0,27	0,04	0,03
1999	26.587	40.671	185.266	0,19	0,04	0,03
2000	27.775	54.503	201.439	0,27	0,03	0,04
2001	31.334	41.399	148.215	0,26	0,04	0,05
2002	36.059	51.554	180.892	0,24	0,04	0,05
2003	46.878	68.734	239.235	0,21	0,03	0,04

*Cari alıcı fiyatlarıyla.

Kaynak: (Hesaplamalar, şu kaynaklardan elde edilen verilerle gerçekleştirilmiştir.)

a)TCMB, Ödemeler Dengesi İstatistikleri, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html, 15.04.2004.

b)TÜİK, İstatistikler, http://www.die.gov.tr/ieyd/milhes/page10.html, 11.05.2004.

c)WTO, Statistics, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e, 15 Apr. 2004.

Turizm hizmeti ihracatının mal ihracatına oranı, diğer hizmetlerle kıyaslandığında çok yüksek seviyededir. Hizmet alt sektörleri arasında, toplam ihracatın da ortalama %50’sini turizm sektörü gerçekleştirmektedir. Turizm sektörü ihracatının mal ihracatına oranı ise %25 civarındadır.

Turizm hizmeti ithalâtının mal ithalâtına oranı ise ortalama %3,5 civarındadır. Turizm hizmeti ihracatının GSMH’ye oranı ise %4 civarındadır. Turizm sektörünün sahip olduğu bu oran, hizmet alt sektörleri içinde yine en yüksek olanıdır.

Turizm sektörü, yapısı itibariyle dış faktörlere son derece duyarlıdır. Gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında meydana gelen olaylar, doğrudan veya dolaylı bir biçimde sektörü etkileyebilmektedir. Nitekim son dönemde meydana gelen bazı olaylarda da buna şahit olunmuştur. Örneğin, 11 Eylül 2001’de meydana gelen olaylar, birçok sektörü olduğu gibi turizm sektörünü de büyük ölçüde etkilemiştir. Konu ile ilgili çalışmalar, bunu doğrular niteliktedir.

Dünya Turizm Örgütü (DTÖ:WTO:World Tourism Organization), 11 Eylül sonrası turizm alanında yaşanan krizi bir raporla değerlendirmeye tâbi tutmuştur. Rapor’a göre; 11 Eylül saldırılarının etkileri, turizm sektörünün o ana kadar karşılaştığı krizlerin en şiddetlisi olmuştur. Bu krizi daha da derinleştiren gelişmeler ise şöyle sıralanmıştır: “Uluslararası ekonomik durgunluk, uçuş korkusu ve yaşanan belirsizlik.” Rapor kapsamında; Örgüt’ün, orta ve uzun vadeli beklentilerinde ise herhangi bir değişiklik olmadığı belirtilmiştir. Buna göre; 2010 yılında seyahat eden kişi sayısının bir milyara, 2020 sonunda ise 1,6 milyara ulaşması beklenmektedir.[12]

11 Eylül’ün ülkemize etkileri de belli ölçüde olumsuz olmuştur. Konu ile ilgili olarak TÜRSAB (Türkiye Seyahat Acenteleri Birliği) tarafından yapılan bir araştırma sonuçlarında bu durum net bir şekilde görülmektedir. TÜRSAB bu kapsamda, 11 Eylül 2001’de ABD’nin birtakım yerlerine düzenlenen saldırılar sonrası Türkiye’ye rezervasyon yaptırmış olan turistlerin iptallerde bulunup bulunmadığına ve varsa bunun oranına ilişkin bilgilerin araştırıldığı bir anket düzenlemiştir. Anket sonuçları şöyledir:[13]

Ankete cevap veren 81 seyahat acentesi, 79.000 yabancı ziyaretçi adayının, 11 Eylül öncesi kesinleştirmiş oldukları rezervasyonlarını iptal ettiklerini ifade etmiştir. İptallerin hangi ülkelerden olduğu hakkında bilgi veren acentelerin belirttiği sayı 55.855 kişidir. Diğer yabancı ziyaretçilerin ülkeleri hakkında ise bilgi verilmemiştir. Anket sonuçlarına göre, en çok iptal oranı %24 ile Alman vatandaşlarına aittir. Buna karşılık, iptal sayısının pazardaki ağırlığı açısından dikkate alındığında, her 1.000 turistte 6 iptal ile Almanya pazarının sıralamanın altına doğru indiği ortaya çıkmıştır. Japonya, İtalya ve ABD, sırasıyla her 1.000 turistte 52, 21 ve 19 kişi ile söz konusu listede başı çekmektedir. Rusya, İngiltere, Fransa, Belçika, Romanya, Polonya ve İsveç ise pazarın yıllık toplamı içinde her 1.000 kişiye düşen iptal sayısı en az olan ülkelerin başta gelenleridir.

2003 Kasım ayının ikinci yarısı itibariyle İstanbul’un değişik bölgelerinde gerçekleştirilen saldırılar da sektörü belli ölçüde etkilemiştir. Turizm sektörü, bu ve benzeri olaylara karşı son derece hassastır. Dolayısıyla çok belirgin olmamakla beraber, bu olayların turizm sektörünü belli ölçüde etkilediği açıktır.

Ülkemiz açısından önem taşıyan sektörlerden biri olarak turizmin gerek katma değerdeki gerekse istihdamdaki payı, bu özelliğini doğrulamaktadır. Turizm, sahip olduğu ileri-geri bağlantılar dolayısıyla da “lokomotif” niteliğindeki sektörler arasında yer almaktadır. Yapılan bazı çalışmalar da bunu ortaya koymaktadır.

Akdeniz Turistik İşletmeciler ve Otelciler Birliği (AKTOB), turizm sektörünün ülkemiz ekonomisine katkısına ilişkin bir araştırma yapmıştır. Bu araştırmaya göre turizm, beraberinde 6’sı temel, 32’si alt olmak üzere 38 sektöre yıllık 5 milyar dolar civarında katkı sağlamaktadır. Aşağıdaki tabloda bazı sektörlerin turizmden sağladığı girdi tutarlarına yer verilmektedir.

TABLO 5: TÜRKİYE’DE BAZI SEKTÖRLERİN TURİZM SEKTÖRÜNDEN SAĞLADIĞI GİRDİ TUTARI

SEKTÖRLER	GİRDİ TUTARI (000 $)
Hayvancılık	628.746
Toptan ve perakende ticaret	553.435
Karayolu taşıması	461.840
Tarım	418.036
Balıkçılık	78.853
Kağıt ve ürünleri	75.128
Metal eşya sanayii	43.156
Dokuma sanayii	32.370
Basın-Yayın	31.969
Cam ve cam eşya sanayii	5.051

Kaynak: AKTOB (Akdeniz Turistik İşletmeciler ve Otelciler Birliği), “Turizm, Ekonominin Lokomotifi”, Hotel Product, Dünya Eki, 12 Aralık 2002, s.9.

Turizm sektörünün; hayvancılıktan ticarete, karayolu taşımacılığından tarıma kadar ilişkili bulunduğu sektörlere sağladığı katma değer tutarları, kendisiyle ilgili hem “bacasız endüstri” hem de “lokomotif sektör” nitelemelerinin doğruluğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Turizm sektörünün avantajlarından bir diğeri de istihdam maliyetine ilişkindir. Sektörde istihdam edilecek bir kişinin maliyeti, diğer birçok sektördekine göre net bir avantajı ifade etmektedir. Hazine Müsteşarlığı’nın 2000 yılı verilerine göre; turizm sektöründe bir kişiye iş imkânının sağlanabilmesi için 27 milyar TL civarında yatırım gerekli iken, ulaştırma sektörü için bu tutar 32 milyar TL, kimya sektöründe 52 milyar TL, demir-çelik sektöründe ise 94 milyar TL’dir. Yine Hazine verilerine göre; 2000 yılında kimya sektöründe, toplamda 200 trilyon TL’lik sabit sermaye yatırım harcaması ile 3.821 kişiye istihdam imkânı sağlanırken, turizm sektöründe ise 315 trilyon TL’lik harcama ile 11.529 kişiye iş imkânı oluşturulmuştur.[14] Tabloda, yıllar itibariyle konuya ilişkin bilgiler yer almaktadır.

TABLO 6: TÜRKİYE’DE TURİZMDE İSTİHDAM DURUMU VE BİR KİŞİYE İSTİHDAM SAĞLAMAK İÇİN GEREKLİ SABİT SERMAYE YATIRIM HARCAMA TUTARI

YILLAR	İSTİHDAM (Kişi)	İŞ OLUŞTURMA MALİYETİ (Kişi/Milyon TL)
1995	11.013	6.443
1996	13.729	6.062
1997	26.246	9.051
1998	17.759	11.867
1999	19.378	15.604
2000	11.529	27.362

Kaynak: “Turizmde İstihdam Maliyeti Düşük”, Turizm ve Otelcilik,

Dünya Eki, 22 Nisan 2002, s.7.

Sektörde istihdam edilenlerin sayısında 1995-1997 döneminde artışlar yaşanmakla beraber, takip eden yıllarda dalgalı bir seyir meydana gelmiştir. Bunda, ülkemizde ve dünyada meydana gelen krizlerin ve olumsuzlukların etkisi büyüktür. Kişi başına istihdam maliyetinde de artışlar olmakla beraber, diğer sektörlerle kıyaslandığında turizm sektörünün daha avantajlı konumda olduğu ortaya çıkmaktadır.

Türkiye, turizm sektörü faaliyetlerindeki gelişimini, turist girişlerinde ve buna bağlı olarak gelirde meydana gelen artışlarla da göstermektedir. Turizm sektöründeki özgün turistik ürünler oluşturma çabaları ve bu faaliyetlerin yıl boyunca yurt geneline yayılması yönünde izlenen politikalar devam etmektedir. Kamu’nun ve özel kesimin, inanç turizminden sağlık turizmine, yayla turizminden kış turizmine kadar birçok alanda yeni ürünler ve kapasiteler oluşturmaya yönelik çabaları olumlu sonuçlar vermiştir. Turist girişleri açısından değişimler meydana gelmiş ve turizm gelirleri artmıştır. 1991 sonrasında, klasik Avrupa ve diğer GÜ piyasalarına eski Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla kurulan ülkeler de dahil olmuştur. Nitekim, 90’lı yılların ortaları itibariyle, daha evvel ilk sırada bulunan Alman turistlerin yerini Bağımsız Devletler Topluluğu vatandaşlarının aldığı ifade edilmektedir.[15]

3.2.Turizm Hizmetlerinde Çeşitlilik

Ülkeler, sahip oldukları turistik kaynakların kullanımındaki verimliliği artırmak maksadıyla çeşitli tedbirlere başvurmaktadır. Bu tedbirlerden biri, turistik faaliyetlerde çeşitlendirmeye gitmektir. Ülkemizde de turizmde sadece belli alanlarda faaliyette bulunma anlayışı, giderek çeşitliliğe doğru bir değişim sergilemektedir. Nitekim, otoritelerce birtakım projeler geliştirilmekte ve alternatif faaliyet alanlarına yönlendirmeler yapılmaktadır. Turizmde çeşitlendirme çerçevesinde şu alanlarda projeler geliştirilmektedir:[16]

Yayla turizmi, bisiklet turları, akarsu sporları, dağ ve doğa yürüyüşleri, kuş gözlemleme, bitki gözlemleme, av turizmi, yamaç paraşütü, turistik sportif olta balıkçılığı, atlı doğa gezintileri ve mağara turizmi.

Türkiye’de turizm faaliyetleri açısından önem taşıyan konulardan biri inanç turizmine ilişkindir. Bu kapsamda ele alınabilecek birçok yöre ve buralarda ziyaret edilebilecek çok sayıda tarihî eser mevcuttur. Günümüzde bu çerçevede, çok sayıda acente tarafından belirli programlar dahilinde turlar düzenlenmektedir. Bunlardan bir kısmı şöyledir:[17]

* İzmir-Bursa-İstanbul Hattı:

Ulu Cami, Yeşil Cami, Yeşil Türbe, Ayasofya, Sultanahmet Camii, Süleymaniye Camii, Topkapı Sarayı, Eyüp Camii.

* İzmir-Çanakkale-Edirne Hattı:

Asklepion Sağlık Merkezi, Akropol, Bergama Müzesi, Truva Ziyareti, Selimiye Camii, Eski Cami, Muradiye Camii.

* Selçuk-Symirna-Bergama-Akhisar-Salihli-Alaşehir-Goncalı “Yedi Kiliseler” Hattı:

Asklepion, Akropol, Tyatira, Agora, St.Jean Bazilikası, Meryem Ana Evi, Priene, Milet, Hierapolis, Philadelphia, Sardes, St.Policarp, Kadifekale.

* Kayseri-Kapadokya Hattı:

Hatuniye Medresesi, Ulu Cami, Soğanlı Vadisi ve Kiliseler, Tyana.

* Diyarbakır-Mardin-Midyat-Hasankeyf Hattı:

Ulu Cami, Meryem Ana Kilisesi, Kırklar Kilisesi, Deyr’üz-Zaferan, Gabriyel Kilisesi, Yakup ve Azazil Kilisesi.

* Konya-Mersin-Antakya-Gaziantep-Şanlıurfa-Mardin Hattı:

Mevlana Müzesi, Alahan Manastırı, Cennet-Cehennem, St.Paul Kuyusu, St.Pierre Kilisesi, Habib-i Neccar Camii, Zeugma (Belkıs Harabeleri), Balıklı Göl, Rıdvaniye Medresesi, Halil’ür-Rahman Camii, Süryani Manastırı, Hasankeyf.

Turizmde çeşitlendirmeye gitme konusunda önem taşıyan faaliyetler arasında “sağlık turizmi” de belirtilebilir. Ülkemizin bu açıdan önemli mukayeseli üstünlüklere sahip olduğu ifade edilebilir. Örneğin, iklim ve tabiat şartlarının uygunluğu dolayısıyla Avrupa ülkelerindeki böbrek hastalarına Antalya’da ve benzeri şehirlerimizde diyaliz imkânı sunulmasına ilişkin projelerin hayata geçirilmesine çalışıldığı ifade edilmektedir. Bu ve benzeri projelerin gerçekleştirilmesi hâlinde ülkemiz, turizm hizmetlerinde önemli ölçüde ticarî gelir elde etme imkânına kavuşmuş olacaktır. Ayrıca, turizm ve diğer sektörler arası ilişkiye yönelik güzel bir örnek daha sergilenmiş olacaktır. Çünkü bu sayede sağlık hizmetleri alanında da alternatif bir gelir kaynağı elde edilmiş olunacaktır.

Turistik faaliyetlerden bir diğeri de deniz turizmi alanındadır. Deniz turizmi, deniz araçları ile gerçekleştirilen turizme yönelik meslekî faaliyetler ve bunları direkt olarak destekleyen diğer faaliyetler şeklinde tanımlanmaktadır. Söz konusu meslekî faaliyetler şu alt kollardan oluşmaktadır:[18]

1- Yat Yatırımları ve İşletmeciliği,

2- Mürettebatsız Tekne (Bare Boat) İşletmeciliği,

3- Günlük Gezi Tekne İşletmeciliği,

4- Yat yapım, Çekek ve Tamir Hizmetleri İşletmeciliği,

5- Yat Malzeme Satış Hizmetleri İşletmeciliği,

6- Marina Yatırımları ve İşletmeciliği,

7- Kruvazör (Cruiser) Turizmi ve Feribot İşletmeciliği,

8- Dalış Turizmi ve Su Sporları.

Türkiye’de deniz sektörü alt faaliyetleri arasında yer alan deniz turizmi, önemli bir gelişim sergilemektedir. Mevcut hâliyle önemli bir potansiyeli içinde barındıran deniz turizmi, gerekli alt yapıyla ve idarî düzenlemelerle daha iyi seviyelere getirilebilecektir. Sektörün öneminin daha net bir şekilde anlaşılabilmesi için faaliyet hacmini ve ekonomideki yerini incelemek gerekmektedir. Deniz turizmine ilişkin ortaya konan oran, sayı ve tutarlar şöyledir:[19]

a) Ülkemizde 4.500 civarında gulet ve benzeri ahşap teknelerden oluşan ticarî yat ve yolcu motoru mevcuttur. Bunların büyük bir kısmı İzmir-Antalya şeridinde faaliyet göstermektedir.

b) “Mavi Yolculuk” olarak nitelendirilen seferler, ticarî yat statüsündeki 3.000 civarında tekne ile yapılmaktadır. 30.000 yatak kapasitesine sahip bu yatlar, yılda 250-300.000 kişiye hizmet vermektedir.

c) Günlük tur yapan tekne sayısı 1.500 civarında olup, bu turlara yılda yaklaşık 1.500.000 turist katılmaktadır.

d) Ülkemize gelen yabancı bayraklı yatlar ve mürettebatı, marinalarımıza yıllık olarak yaklaşık 400.000.000 dolar civarında gelir sağlamaktadır.

e) Akdeniz kıyısında bulunan ülkelerdeki 711 marinada toplamda 311.000 yat bağlama yeri mevcut iken, ülkemizde 34 tesiste sadece 9.565 bağlama yeri bulunmaktadır. Türkiye, yat bağlama kapasitesi olarak, Akdeniz çanağının sadece %3,5-4’ünü oluşturmaktadır.

f) Ülkemiz, Akdeniz çanağında yer alan 500.000 yatak potansiyelinin sadece %2,5’ini konuk edebilmektedir.

g) 16 marinanın ve yat limanının orta vadede (3-5 yıl) tamamlanacağı ve yat bağlama kapasitesinin ise 8.758 adet artarak 18.814’e ulaşacağı öngörülmektedir.

h) Türkiye genelinde mevcut 300 su sporu işletmesinde gerçekleştirilen spor faaliyetlerinden 150.000.000 dolar gelir elde edilmektedir.

ı) Dalış okullarında her yıl ortalama 400.000 turist eğitim ve rehberlik hizmeti almaktadır. Bu yolla yaklaşık 200.000.000 dolar civarında gelir elde edilmektedir.

Karadeniz ülkelerinden deniz yoluyla Karadeniz sahillerindeki liman bölgelerimize turist akımı sağlama konusunda eksikliklerimizin olduğuna dikkat çekilmekte bununla ilgili olarak gerekli teşvik tedbirlerinin alınmadığı ve kolaylıkların sağlanmadığı belirtilmektedir. Uygun şartların varlığı durumunda, Trabzon’dan, Rize’den ve Hopa’dan yapılacak düzenli yolcu seferleriyle, Rusya’dan ve Ukrayna’dan önemli sayıda turist çekilebileceği ileri sürülmektedir.[20]

Deniz Ticaret Odası Raporu’nda; 2634 Sayılı Turizm Teşvik Kanunu’nun da desteğiyle, özellikle 80’li yıllardan sonra mürettebatsız tekne işletmelerinin (bare-boat) gündeme geldiği; ayrıca sayıları giderek artan marina işletmelerinin yerli-yabancı yatçıların hizmetine girdiği ifade edilmektedir. Güney kıyılarımızda komşu adalara yapılan turizm amaçlı feribot seferlerinin de kendi çapında bir sektör oluşturduğuna değinilen Rapor’da, 90’lı yıllardan sonra yat yapım ve çekek yerlerinin de turizm amaçlı olarak gelişimini sürdürdüğü belirtilmektedir. Deniz turizmi kapsamında dalış turizminin, teknolojik gelişme paralelinde su üstü sporlarıyla beraber önemli bir turizm sektörü hâline geldiği ortaya konulmaktadır. Günü birlik tekne sayısının da, özellikle turizm merkezlerinde olmak üzere binlerle ifade edilen bir filo oluşturduğu ifade edilmektedir. Deniz turizmi kapsamında yat işletmeciliğinin de önemli bir yeri vardır. Söz konusu faaliyete yönelik hukukî alt yapı yetersizliğinin giderilmeye çalışıldığı belirtilmektedir. Bu kapsamda, Yat İşletmeleri Yönetmeliği’nin sektörün ihtiyaçlarına cevap verecek hâle gelebilmesi için sektör temsilcilerinin, Turizm Bakanlığı ile işbirliği içinde gerekli hazırlıklara devam ettiği ifade edilmektedir.[21]

3.3.Gelecekte Turizm Hizmetleri ve Türkiye

Batı Avrupa, Doğu Avrupa, Afrika ve Yakın Doğu arasında kavşak oluşturan Akdeniz, dünyanın en önemli turizm güzergâhlarındandır. Dünya Turizm Örgütü’ne göre; Akdeniz’i çevreleyen ülkeler, uluslararası turistlerin 1/3’ünü ağırlamaktadır. Bu ülkelerin Akdeniz alanı içinde kalan kısımları, bu toplamın 1/5’ini oluşturmaktadır. 1999 yılı itibariyle bu oran, 90 milyon civarında uluslararası turiste karşılık gelmektedir. Uluslararası turizmden elde edilen gelirlerin, Akdeniz ülkeleri GSYİH’lerinin %2’sini oluşturduğu öngörülmektedir. Buna ulusal turizm gelirleri de dahil edildiğinde ulaşılan oran %5’tir. Bu oran Fransa için %7,1, İspanya için %9, Malta için ise %40’a kadar yükselebilmektedir. Turizm, büyüklük sırasına göre, Akdeniz ülkeleri tarafından gerçekleştirilen ihracatın %13’ünü ve 5 milyon kişilik bir istihdamı oluşturmaktadır. AB üyesi dört Akdeniz ülkesi, turistik faaliyetlerin %75’ini, geri kalan ülkeler ise diğer %25’lik kısmını gerçekleştirmektedir. Avrupa-Akdeniz Turizm Alanı’na ilişkin çok taraflı işbirlikleri gerçekleştirilmektedir. Bunlardan biri AB Konseyi tarafından kabul edilen MEDA Yönetmeliği kapsamında gerçekleştirilen yeni Avrupa-Akdeniz ortaklığıdır. 15 Temmuz 1996 yılında kabul edilen bu yönetmelik kapsamında işbirliği yapan ülkeler şunlardır: Cezayir, Fas, İsrail, Kıbrıs, Lübnan, Malta, Mısır, Suriye, Tunus, Türkiye, Ürdün ve Filistin. Yine 1996 yılında uygulamaya konan “Ecos-Ouverture-Med” de ülkeler arası işbirliğini amaçlayan bir diğer çok taraflı programdır.[22]

Ülkemizin turizm açısından taşıdığı potansiyel, Akdeniz pazarı ile ilgili yapılan bazı tahmin çalışmalarında da görülmektedir. Aşağıda bu nitelikteki bir çalışmanın sonuçları yer almaktadır.

TABLO 7: AKDENİZ PAZARINDAKİ BAZI ÜLKELERİN 2020 YILINDA ÇEKECEĞİ TURİST SAYISI VE YILLIK GELİŞİM HIZI

ÜLKELER	TURİST SAYISI (000 kişi)			PAZAR PAYI (%)		YILLIK BÜYÜME HIZI (%) (95-20)
ÜLKELER	1995	2010	2020	1995	2020	YILLIK BÜYÜME HIZI (%) (95-20)
Libya	56	416	1.079	0,03	0,3	12,6
Yugoslavya	228	643	1.669	0,1	0,5	8,3
Mısır	2.872	8.693	17.100	1,7	4,9	7,4
Suriye	815	1.577	3.102	0,5	0,9	5,5
TÜRKİYE	7.083	17.068	27.017	4,3	7,8	5,5
Cezayir	520	1.009	1.304	0,3	0,4	3,7
Tunus	4.120	6.305	8.916	2,5	2,6	3,1
İspanya	38.803	61.798	73.867	23,3	21,4	2,6
Fransa	60.033	88.237	106.093	36	30,7	2,3
Yunanistan	10.130	14.315	17.111	6,1	4,9	2,1
İtalya	31.052	43.881	52.451	18,6	15,2	2,1

Kaynak: “Akdeniz Bölgesi’nde Rekabet Kızıştı”, Turizm ve Otelcilik, Dünya Eki, 22 Nisan 2002, s.11.

Ülkemizin turizm sektörüne ilişkin taşıdığı potansiyel, tablodaki tahminlerle de açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. 2010 yılındaki turist sayımızın 17.068.000’e, 2020’de ise bu sayının 27.017.000’e ulaşacağı öngörülmektedir. 1995 yılında Akdeniz ülkeleri arasında sahip olduğumuz pay %4,3 iken, bu payın 2020’de %7,8’e yükseleceği tahmininde bulunulmaktadır. 1995-2020 dönemi yıllık büyüme hızımızın ise %5,5 olacağı tahmin edilen çalışmada, ülkeler arasında yapılan sıralamada üst kategoride yer almaktayız.

Türkiye’de hizmet ticareti içinde turizm alt sektörünün önemli bir paya sahip olduğu açıktır. Bununla beraber, diğer ülkelerle karşılaştırıldığında, Türkiye’nin birtakım sorunlarının olduğu ortaya çıkmaktadır. Yatak kapasitesi, teknik alt yapı, tanıtım ve pazarlama, turizm eğitimi ve ulaştırma gibi sahalardaki yetersizlikler bunlardan bir kısmını oluşturmaktadır. Bu kapsamda alınması gereken tedbirler arasında şunların belirtilmesi mümkündür: Sektörde faaliyette bulunan ve işletmelerin çoğunluğunu oluşturan KOBİ’lerin desteklenmesi, mahallî yönetimlerle işbirliği yapılarak alt yapı ve çevre kirliliği sorunlarının çözümü, kış sporları, kongre ve kültür turizmi gibi alanlara ağırlık verilerek turizmin çeşitlendirilmesi.[23]

Ülkemizde turizm sektöründeki sorunlar, ana başlıklar hâlinde şu şekilde sıralanmaktadır:[24]

a- Konaklama işletmelerinin sorunları,

b- Yatırım sorunları,

c- Pazarlama sorunları,

d- Çeşitlilik sağlama sorunları,

e- Eğitim sorunları,

f- Mevsimlik yoğunlaşma ve atıl kapasite sorunları,

g- Turizm bilincine ilişkin sorunlar,

h- Turizm politikalarının bütünlüğüne ilişkin sorunlar,

ı- Alt yapı ve kentleşme sorunları,

i- Turizmde planlamaya ilişkin sorunlar.

Turizm sektörümüzün içinde bulunduğu sorunlar, bizzat sektör temsilcilerince dile getirilmekte ve bunlara yönelik çözüm tekliflerinde bulunulmaktadır. Bu çerçevede, sektör temsilcilerinden Seçim Aydın’ın, turizm sektörümüzdeki birtakım sorunlara yönelik teklif ettiği çözüm yolları şöyledir:[25]

a) Turizmde yabancı sermayenin ülkemize çekilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır, fakat yerli ve yabancı sermaye dengesine özen gösterilmelidir. Bu çerçevede, yerli sermayenin güç kaybetmesine yol açacak politikalardan kaçınılmalıdır.

b) Coğrafyamızın; sosyo-kültürel yapısı ve sahip olduğu potansiyel dikkate alınarak turizm tesislerinin niceliklerinin ve niteliklerinin artırılmasına yönelik politik tedbirler alınmalıdır.

c) Turizm endüstrisinin öznel yapısı dikkate alınmak suretiyle, Türkiye’nin imajını ortaya koyan genel nitelikte ve bunun içinde mahallî tanıtım faaliyetlerine yön veren özel politikalar izlenmelidir. Söz konusu tanıtım faaliyetleri için bütçeden daha fazla pay ayrılmalıdır.

d) Yüksek gelir gruplarının cezbedilmesini sağlayacak, turizmde çeşitlendirmeye yönelik tedbirler alınmalı ve bu çerçevede yat, golf, kültür ve kongre turizmine ağırlık verilmelidir.

Ülkemizde, turizm sektörünün ekonomideki payını artırmaya yönelik olmak üzere özelde olduğu gibi kamu bazında çalışmalar da mevcuttur. Bu çerçevede bazı hedefler tespit edilmekte ve uygun politik tedbirler alınmaya çalışılmaktadır. 12-14 Nisan 2002 tarihleri arasında gerçekleştirilen 2.Turizm Şurası da bu açıdan önem arz etmektedir. Şura kapsamında alınan kararlar, dönemin Turizm Bakanı tarafından deklare edilmiş ve sektöre verilen öneme atıfta bulunulmuştur. Söz konusu kararlardan bir kısmı şöyledir:[26]

a) Dünya turizm ahlâk yapısına uygun olarak, Turizm Ahlâk Yasası çıkarılmalıdır.

b) Turizm sektöründe tüketici haklarının korunmasına yönelik tedbirler alınmalıdır.

c) Turizm eğitiminde belgelendirme sistemine geçilmelidir.

d) Turizm sektörü; genel teşvik kararnameleri ile değil, turizme özgü teşvik kararnameleri ile desteklenmelidir.

e) 2020 hedefi olan 60 milyon turiste ulaşabilecek ve 50 milyar dolar gelir elde edebilecek bir Türkiye için sektöre daha fazla kaynak aktarılmalıdır. Bunun için her yıl alt yapı yatırımlarına 100 milyon dolar, dış tanıtım çalışmalarına 100 milyon dolar, teşvik ve desteklemeye ise 250 milyon dolar ayrılmalıdır.

f) Turizm hizmetleri ihracat kapsamına alınarak; Eximbank kredilerinden ve turizm işletmelerinin vergi iadesinden faydalanması sağlanmalıdır.

g) Sürdürülebilirlik prensibi dahilinde, çevreye uyumlu tesislerle ve kirliliğin önlenmesi gibi çabalarla ekolojik denge korunmalıdır.

h) Turizmimizin ve ekonomimizin lokomotif mahallî olan İstanbul; kongre, tarih, kültür, eğlence ve yeme-içme gibi yönleri ile özel olarak ele alınmalıdır.

ı) Kamp-karavan turizmi tekrar ele alınmalı ve uygun yapılandırma ve tanıtımla canlandırılmalıdır.

i) Veri bankası kurulmalı ve turizm alanında mahallî ve uluslararası işbirliği imkânları geliştirilmelidir.

j) Uluslararası örgüt merkezlerinin İstanbul’a çekilmesi teşvik edilmelidir.

k) Turizm konusunda KKTC ve Orta Asya ülkeleri ile işbirliği geliştirilmelidir.

l) Özürlülerin turizm hizmetlerinden faydalanmalarını sağlamak için gerekli tedbirler alınmalıdır.

Turizmde daha yüksek paylara erişilebilmesi için stratejik bir pazarlama anlayışına da sahip olunması gerekmektedir. Bu çerçevede, sahip olunan turizm potansiyelinin en yüksek seviyede harekete geçirilebilmesi mümkün hâle gelebilecektir. Ülkemizde de pazarlama stratejisinde birtakım eksiklikler ve yanlış uygulamalar söz konusudur. Bu konuya dikkat çeken CAT (Competitive Advantage of Turkey:Türkiye’nin Rekabet Avantajı Projesi) proje lideri Melih Bulu, bazı değerlendirmelerde bulunmakta ve bu çerçevede farklı bir yaklaşım sergilemektedir:[27]

“Bugüne dek Türkiye hep bir bütün olarak pazarlandı. Bu nedenle Yalova’da deprem olduğunda, Antalya’ya turist gelmedi, ya da Mavi Çarşı olayı yaşandığında Ege’deki rezervasyonlar iptal edildi. Bunun nedeni, Türkiye’nin insanlara tek bir ürün olarak sunulmasıydı. Turistler, Bodrum’a ya da Antalya’ya değil de “Türkiye’ye gidiyoruz” dedikleri için doğal felaketler veya terör olayları olduğunda ülkemize gelmekten vazgeçtiler. Dolayısıyla bütün olarak pazarlama çok temel bir yanlış. Mutlaka İstanbul gibi Antalya gibi hatta bunun da ötesinde Sultanahmet gibi ürünlerinin olması gerekiyor. Daha da bölgesel detaylara girilmesi, örneğin, Ölü Deniz yamaç paraşütü diye bir ürünün oluşturulması lazım. Turistlere “Biz Ölü Deniz’e yamaç paraşütü yapmaya gidiyoruz” dedirtebilmek, her bir ürünü ayrı ayrı sunabilmek büyük önem taşıyor. Amerika’da bir insana Türkiye nerede diye sorsanız bilemez diye hep söylenir. Gerçekten de çoğu Amerikalı Türkiye’nin nerede olduğunu bilmez, İstanbul’u da bilmez. Sonuç itibariyle Türkiye’nin bundan sonraki tanıtım stratejisinde mutlaka ürünlerini ayırması, her bir ürününü ayrı ayrı tanıtması gerekiyor. Eğer bunu yapamazsak, bir sel ya da deprem felaketi yaşandığında turist sayısı hızla azalır. Son yıllarda bunun örneklerini yaşıyoruz. Bir sene %40’lara varan düşüş yaşanırken, ertesi yıl %40-50 yükselme oluyor. Yükselme olunca dönemin bakanı ‘Bu benim başarım’ diyor. Fakat turist sayısı azalırsa bu düşüş, yaşanan felaketlere bağlanıyor. Aslında bu iniş-çıkışlar, Türkiye’nin bir stratejisinin olmamasından kaynaklanıyor. Potansiyelimiz çok yüksek ama bunu akıllıca kullanamıyoruz.”

Turizm sektörü ile ilgili belirtilebilecek önemli konulardan biri, sektör-işletme ilişkisi üzerinedir. Bu kapsamda KOBİ’lerin durumu özel bir önem taşımaktadır. Turizm sektöründe faaliyette bulunan işletmelerin çoğu, diğer sektörlerde de olduğu gibi, KOBİ statüsündedir. Türkiye ekonomisi açısından dikkate alındığında, işletmelerin %99’una yakınını oluşturan KOBİ’ler, hayati derecede öneme sahip kuruluşlar niteliğindedir. Genel olarak ülke ekonomisi açısından taşıdıkları önemin, aynen turizm sektöründe de geçerli olduğu ortaya çıkmaktadır. Bununla beraber, bu işletmelerin, normal şartlarda faaliyetleri önünde engel niteliğinde olan birtakım sorunları da mevcuttur. KOBİ’lerin çok sayıda sorunu olmakla beraber; bunlar ana başlıklar hâlinde şöyle sıralanabilir: Tanımlanma, örgütlenme, hukuk, bürokrasi, alt yapı, beşerî kaynak, teknoloji, ticaret ve finans. Bu sebeple, söz konusu KOBİ’lerle ilgili sorunların en az seviyeye indirilmesi, sektörün daha sağlam bir zeminde faaliyette bulunmasına imkân tanıyacaktır. Bu çerçevede; işletmelerin uygun bir şekilde tanımlanması, örgütlenmelerine uygun bir zeminin oluşturulması, hukukî, bürokratik, alt yapıya ilişkin, beşerî kaynakla ilgili, teknolojik ve ticarî nitelikli sorunlarının giderilmesi gerekmektedir. Ayrıca, bu işletmelere uygun şartlarda finansal destekler de sağlanmalıdır.

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Hizmetler, 20.yüzyılın ilk yarısına kadar pek önem verilmemekle beraber, bu tarih itibariyle dikkate alınmaya başlanan ve ekonomilerde giderek önem kazanan faaliyetler olagelmiştir. Nitekim, günümüzde hizmet sektörünün birçok ülke GSMH’si içindeki payı %50’nin üstündedir.

Hizmetlerin önemi anlaşıldıktan sonra, ülkelerin bu sektörde yoğunlaştığı görülmektedir. Bu çerçevede, başta GÜ’ler ve GOÜ’ler olmak üzere tüm ülke grupları hizmet sektörüne önem vermekte ve piyasa yapılarına uygun sektörlere ayrıcalıklar tanımaktadır. Ülkeler, sahip oldukları mukayeseli üstünlüklerden hareketle hizmet sektörlerine yönelik düzenlemelerle uluslararası hizmet ticaretindeki payını artırmaya çalışmaktadır.

Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’de de son dönemlerde, hizmetler sektörü kapsamında belirli alanlarda dikkat çekici gelişmeler meydana gelmektedir. Mal ticaretine paralel olarak hizmet ticaretinde de artışlar yaşanmaktadır.

Türkiye, hizmetler açısından; dünya ortalamasının üzerinde bir ihracatçı ve dünya ortalamasının altında bir ithalâtçı konumundadır. Bu durum, istatistikler incelendiğinde de açıkça ortaya çıkmaktadır. Örneğin, 1984-2004 dönemi hizmet ihracat geliri, ithalât giderinin daima üstünde olmuştur. Yani ödemeler dengesinde hizmet kalemi her zaman fazla vermiştir.

Türkiye, hizmet ticaretindeki payını her geçen yıl biraz daha artırmaktadır. Örneğin 2001 yılı verilerine göre Türkiye’nin hizmet ihracat değeri 16,03 milyar dolardır. DTÖ verilerine göre aynı yıl itibariyle Türkiye’nin hizmet ihracatındaki payı %1’e çıkmıştır. Türkiye, uluslararası sıralamada, 25.ülke konumunda bulunmaktadır. 2003 yılında ise toplam hizmet ihracatı 17,4 milyar dolara yükselmiş olmakla beraber, başlıca hizmet ihracatçıları arasında 26.sırada bulunmaktadır. Türkiye’nin hizmet ticaretindeki payının daha üst seviyelere çıkarılması gerektiği açıktır.

Ülkemiz, hizmet ticareti açısından; beşerî sermaye, bilgi birikimi, teknolojik alt yapı, kabiliyet donanımı vb. üstünlüklere sahip olup, bu çerçevede özellikle bazı sektörlerde önemli bir potansiyel taşımaktadır. Türkiye’nin hizmet ticaretine ilişkin inceleme yapıldığında, şu hizmet alt sektörlerinde mukayeseli üstünlüklere sahip olduğu ifade edilebilir: İnşaat, Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası Hizmetler, Ulaştırma ve Turizm.

Türkiye’nin, “İnşaat”, “Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası Hizmetler”, “Ulaştırma Hizmetleri” ve “Turizm Hizmetleri” ile ilgili avantajını rakamlar bazında da ortaya koymak mümkündür. Bu çerçevede, söz konusu dört alt sektör hizmet ihracat tutarlarının, toplam hizmet ihracat tutarındaki payının %72’ye karşılık geldiği ortaya çıkmaktadır. Bu oran, söz konusu sektörlerin taşıdığı önemi net bir şekilde ifade etmektedir.

Mukayeseli üstünlüğe sahip olduğumuz bu dört alt sektörün içinde en fazla pay ise turizm hizmetlerine ait bulunmaktadır. Nitekim, 2001 yılı itibariyle toplam hizmet ihracatının %50 civarındaki kısmı turizm hizmetlerine ait olup, ülkemiz açısından bu sektör ayrı bir yere ve öneme sahiptir. Yıllar itibariyle incelendiğinde, turizm hizmetleri ihracat gelirinin ithalât giderinin çok üstünde olduğu görülmektedir.

Ülkemizin turizm açısından taşıdığı potansiyel, yapılan bazı uluslararası pazarı araştırmaları ile de ortaya konmaktadır. Örneğin Akdeniz havzası ülkeleri arasında yapılan karşılaştırmalı bir tahmin çalışmasına göre; 2010 yılındaki turist sayımız 17.068.000’e, 2020’de ise bu sayı 27.017.000’e ulaşacaktır. 1995 yılında Akdeniz ülkeleri arasında sahip olduğumuz pay %4,3 iken, bu payın 2020’de %7,8’e yükseleceği tahmininde bulunulmaktadır. Araştırmaya göre, turizm sektöründe 1995-2020 dönemi yıllık büyüme hızımız %5,5 olacaktır.

Turizm sektörü; birçok ekonomide olduğu gibi Türkiye’de de hayati bir yere sahiptir. Sektörün ileri-geri bağlantılı olduğu diğer sektörlerin sayısı bunu doğrulamaktadır. Örneğin turizm, hayvancılıktan ticarete, karayolu taşımacılığından tarıma kadar birçok sektörle ilişkili olup, bunlara dikkate değer tutarlarda katma değer sağlamaktadır.

Turizm, aynı zamanda bazı özel avantajlara sahip bir sektördür. Söz konusu avantajlarından biri istihdam maliyetine ilişkindir. Sektörde istihdam edilecek bir kişinin maliyeti, diğer birçok sektördekine göre nispî olarak düşük olup, bu haliyle net bir avantaja sahip bulunmaktadır.

Sahip olduğu üstünlüklere rağmen, turizm sektörünün bazı dezavantajları da mevcuttur. Örneğin sektör, yapısı itibariyle hassas bir niteliğe sahiptir. Bu sebeple dış faktörlere son derece duyarlıdır. Gerek yurt içinde ve gerekse yurt dışında meydana gelen olaylar, doğrudan veya dolaylı bir biçimde sektörü etkileyebilmektedir. Nitekim, son dönemlerde dünyada ve ülkemizde meydana gelen bazı aleyhte gelişmeler turizm sektörümüzü belli ölçüde de olsa olumsuz bir şekilde etkilemiştir. Yapılan yerli ve yabancı araştırmalar bunu doğrulamaktadır.

Türkiye’de turizm sektörü, önemli bir gelir kaynağı olmakla beraber, potansiyelinin tam olarak kullanılabildiğinden bahsedilemez. Dolayısıyla daha uygun şartlarda daha yüksek bir gelir elde edilebilmesi mümkündür. Bu amaçla alınması gereken çok sayıda tedbir, giderilmesi gereken sorunlar vardır. Sektörün iç içe bulunduğu sorunların giderilmesi halinde Türkiye’nin uluslararası hizmet ticaretindeki payını daha yükseğe çıkarması mümkün olacaktır.

Türkiye’nin turizmde sahip olduğu sorunların bir kısmı yapısal niteliklidir. Bunlar arasında; yatak kapasitesi, teknik alt yapı, tanıtım ve pazarlama, turizm eğitimi ve ulaştırma gibi sahalardaki yetersizlikler sıralanabilir. Bu ve benzeri yapısal sorunların giderilmesi öncelikli hedefler arasında olmalıdır.

Türkiye’de, turizm sektöründen daha yüksek kapasitede faydalanılabilmesi amacıyla üzerinde önemle durulması gereken konulardan biri “turistik faaliyetlerdeki çeşitliliğe” ilişkindir. Kamu’nun ve özel kesimin çeşitlendirmeye yönelik adımlar atması gerekmektedir. Günümüzde, inanç turizminden sağlık turizmine, yayla turizminden kış turizmine kadar birçok sahada yeni ürünler ve kapasiteler oluşturmaya yönelik çabalar devam etmektedir. Bunların daha da geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu çerçevede özel olarak; yayla turizmi, bisiklet turları, akarsu sporları, dağ ve doğa yürüyüşleri, kuş gözlemleme, bitki gözlemleme, av turizmi, yamaç paraşütü, turistik sportif olta balıkçılığı, atlı doğa gezintileri, mağara turizmi, sağlık turizmi, deniz turizmi gibi faaliyetlere odaklanmalıdır.

Turizmde daha yüksek paylara erişilebilmesi için stratejik bir pazarlama anlayışına da sahip olunması gerekmektedir. Günümüze kadar izlenmiş olan pazarlama anlayışı “parça bazlı” olmaktan çok “toplu” bir yaklaşım olmuştur. Bu alanda değişikliğe gitme zamanı gelmiştir. Söz konusu stratejide yapılacak köklü değişikliğin, daha verimli bir pazarlama imkânını beraberinde getireceğini ifade etmek mümkündür.

* Dr. Mehmet Behzat Ekinci,

mbekinci@akademiktisat.net

http://www.akademiktisat.net

** İstanbul Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, “Türkiye’nin Uluslararası Hizmet Ticaretindeki Yeri ve Mukayeseli Üstünlükler Çerçevesinde Turizm Sektörü”, İstanbul, Sayı: 33, Ekim 2005, s.45-67.