TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2023 YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2023 yılında meydana gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri (Harcama yöntemiyle, Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık %5 |
Yıllık %5 |
Yıllık %5 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık %11.4 I.çeyrek 7.5 II.çeyrek 22.2 III.çeyrek 7.9 IV.çeyrek 9.6 |
Yıllık %5.5 I.çeyrek 7.8 II.çeyrek 7.6 III.çeyrek 4.1 IV.çeyrek 3.3 |
Yıllık %4.5 I.çeyrek 4.0 II.çeyrek 3.9 III.çeyrek 6.1 IV.çeyrek 4.0 |
|
GSYH Meblağı (cari fiyatlarla) |
807,924 |
905,814 |
1,118,593 |
Kaynak: TÜİK
2020 yılındaki %1.9 oranının ardından 2021 yılında meydana gelen büyüme oranı %11.4 ile hedef oran olan (29.09.2020 tarihli ve 31259 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2021-23 Dönemi OVP) %5’in iki katından fazla gerçekleşmiştir. 2022 yılı büyüme hedefi de %5 olmakla beraber, gerçekleşen oran bundan bir miktar fazla olup %5.5’tir. 2023 yılı büyüme hedefi de yine %5’tir fakat gerçekleşen oran bundan bir miktar düşük olup %4.5’tir. 2023’te en fazla büyüme, %6.1 oranı ile üçüncü çeyrekte meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 1).
Üretim yöntemine göre cari fiyatlarla GSYH, 2023 yılında bir önceki yıla göre %75 artarak 26 trilyon 276 milyar 307 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar; %9 ile Finans ve sigorta, %7.8 ile İnşaat ve %7.8 ile Hizmetler faaliyetleri ile sağlanmıştır. Tarım sektörü ise %0.2 düşüş sergilemiştir.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2023 itibariyle Türkiye nüfusu 85,372,377 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.1’ini (42,734,071 kişi) erkekler, %49.9’unu (42,638,306 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı 2022’de %07.1 iken, 2023’te %01.1 olarak gerçekleşmiştir.
KBGSYİH (Kişi başına GSYH) meblağları cari fiyatlarla 2018 yılında 9,792 $, 2020’de 8,574 $, 2022’de 10,659 $ olarak gerçekleşmiştir. 2023 yılı KBGSYİH’si ise 13,110 $’dır.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2022 |
2023 |
23/22 |
|
TOPLAM SANAYİ |
143.8 |
146.9 |
2.16 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı |
123.4 |
124.9 |
1.22 |
|
İmalât Sanayii |
147.3 |
150.6 |
2.24 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
117.9 |
123.3 |
4.58 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2022 yılı ile kıyaslandığında, 2023 yılında sanayi üretiminde düşük de olsa nispî artışlar meydana gelmiştir. Alt faaliyet kolları arasında en azla artış ise Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretiminde ve Dağıtımında meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 2).
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsimsellikten arındırılmış) (%)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
Ocak |
75.6 |
77.6 |
75.30 |
|
Şubat |
75.5 |
76.6 |
75.20 |
|
Mart |
75.6 |
77.3 |
73.50 |
|
Nisan |
76.2 |
77.8 |
75.40 |
|
Mayıs |
75.2 |
78.0 |
76.00 |
|
Haziran |
76.3 |
77.6 |
76.80 |
|
Temmuz |
76.4 |
78.2 |
77.10 |
|
Ağustos |
76.8 |
76.7 |
76.10 |
|
Eylül |
77.8 |
77.4 |
77.30 |
|
Ekim |
77.5 |
76.9 |
77.40 |
|
Kasım |
77.6 |
75.9 |
78.00 |
|
Aralık |
78.4 |
76.5 |
77.50 |
Kaynak: TCMB
2023 boyunca değişiklikler olmakla beraber yıl başına göre yıl sonunda kapasite kullanım oranında (KKO) artış meydana gelmiştir. 2022 yılı ortalama KKO %77.20 seviyesinde iken 2023’te %76.30 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2022 |
2023 |
Değişim (23/22) (%) |
|
Açılan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
169,311 |
128,528 |
-24.1 |
|
Tasfiyedeki şirket ve kooperatif |
22,997 |
28,691 |
24.8 |
|
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
47,452 |
25,883 |
-45.5 |
Kaynak: TOBB
2022 yılına göre 2023 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme açılışlarında ve kapanışlarında belirgin azalışlar meydana gelmiş olup oranlar sırasıyla %24.1 ve %45.5’tir. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı ise artmış olup oran %24.8’dir (Bkz. Tablo 4).
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2022 ve 2023 yıllarındaki temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2022 |
2023 |
|
AKTİF NÜFUS |
64,679 |
65,425 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
34,334 |
34,896 |
|
İstihdam Edilen |
30,752 |
31,632 |
|
İşsiz |
3,582 |
3,264 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE DAHİL OLMAYANLAR |
30,345 |
30,528 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
53.1 |
53.3 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
47.5 |
48.3 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
10.4 |
9.4 |
|
Genç Nüfusta (15-24 yaş arası) İşsizlik Oranı |
19.4 |
17.4 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2022 yılında istihdam edilen kişi sayısı 30,752,000 iken, 2023’te bu sayı 31,632,000 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2022 yılına göre 2023 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki artış 880,000’dir. 2023 yılında işsiz sayısı 3,264,000 olup 2022 yılına göre meydana gelen azalış 318,000 kişidir. 2023 yılında istihdam oranı %48.3, işsizlik oranı ise %9.4’tür. Öte yandan, genç nüfustaki işsizlik oranı %17.4’tür (Bkz. Tablo 5).
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
Ocak |
2.66 |
10.45 |
4.15 |
|
1.68 |
11.10 |
6.65 |
|
Şubat |
1.22 |
7.22 |
1.56 |
|
0.91 |
4.81 |
3.15 |
|
Mart |
4.13 |
9.19 |
0.44 |
|
1.08 |
5.46 |
2.29 |
|
Nisan |
4.34 |
7.67 |
0.81 |
|
1.68 |
7.25 |
2.39 |
|
Mayıs |
3.92 |
8.76 |
0.65 |
|
0.89 |
2.98 |
0.04 |
|
Haziran |
4.01 |
6.77 |
6.50 |
|
1.94 |
4.95 |
3.92 |
|
Temmuz |
2.46 |
5.17 |
8.23 |
|
1.80 |
2.37 |
9.49 |
|
Ağustos |
2.77 |
2.41 |
5.89 |
|
1.12 |
1.46 |
9.09 |
|
Eylül |
1.55 |
4.78 |
3.40 |
|
1.25 |
3.08 |
4.75 |
|
Ekim |
5.24 |
7.83 |
1.94 |
|
2.39 |
3.54 |
3.43 |
|
Kasım |
9.99 |
0.74 |
2.81 |
|
3.51 |
2.88 |
3.28 |
|
Aralık |
19.08 |
-0.24 |
1.14 |
|
13.58 |
1.18 |
2.93 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından Yurtiçi ÜFE’de, önceki yıllarda olduğu gibi, 2023 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar söz konusudur (Bkz. Tablo 6).
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
Ocak |
26.16 |
93.53 |
86.46 |
|
14.97 |
48.69 |
57.68 |
|
Şubat |
27.09 |
105.01 |
76.61 |
|
15.61 |
54.44 |
55.18 |
|
Mart |
31.20 |
114.97 |
62.45 |
|
16.19 |
61.14 |
50.51 |
|
Nisan |
35.17 |
121.87 |
52.11 |
|
17.14 |
69.97 |
43.68 |
|
Mayıs |
38.33 |
132.16 |
40.76 |
|
16.59 |
73.50 |
39.59 |
|
Haziran |
42.89 |
138.31 |
40.42 |
|
17.53 |
78.62 |
38.21 |
|
Temmuz |
44.92 |
144.61 |
44.50 |
|
18.95 |
79.60 |
47.83 |
|
Ağustos |
45.52 |
143.75 |
49.41 |
|
19.25 |
80.21 |
58.94 |
|
Eylül |
43.96 |
151.50 |
47.44 |
|
19.58 |
83.45 |
61.53 |
|
Ekim |
46.31 |
157.69 |
39.39 |
|
19.89 |
85.51 |
61.36 |
|
Kasım |
54.62 |
136.02 |
42.25 |
|
21.31 |
84.39 |
61.98 |
|
Aralık |
79.89 |
97.72 |
44.22 |
|
36.08 |
64.27 |
64.77 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2023 Yurtiçi ÜFE’sinde ve TÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Merkez Bankası, 2023 yılı enflasyon hedefini (29.09.2020 tarihli ve 31259 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2021-23 Dönemi OVP) %4.9 olarak ilan etmesine rağmen gerçekleşen oranlar sırasıyla %44.22 (Yurtiçi ÜFE) ve %64.77 (TÜFE) olmuştur (Bkz. Tablo 7). Yani hedeflerin hiçbiri realize edilemediği gibi yüksek oranlarda enflasyonist bir ortam oluşmuştur. Bu kapsamda, geçici enflasyondan kalıcı enflasyona geçilmiş olduğu ifade edilebilir. Öte yandan Merkez Bankası, 2024 dönemi enflasyon hedefini ise %33 olarak tespit etmiştir (06.09.2023 tarihli ve 7597 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2024-26 Dönemi OVP). Bilahare bu oran Merkez Bankası’nca sırasıyla %36 ve %38 olarak revize edilmiştir.
2-b) Parasal Göstergeler
2022 başı ve sonu itibariyle temel parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Temel Parasal Göstergeler (milyon TL)
|
|
30 Aralık 2022 |
22 Aralık 2023 |
Değişim (23/22) (%) |
|
M1 |
3,131,103 |
4,686,626 |
49.7 |
|
Dolaşımdaki Para |
313,344 |
409,606 |
30.7 |
|
Vadesiz Mevduat (TL) |
975,913 |
1,229,100 |
25.9 |
|
Vadesiz Mevduat (YP) |
1,841,846 |
3,047,920 |
65.5 |
|
M2 |
8,218,174 |
13,494,047 |
64.2 |
|
Vadeli Mevduat (TL) |
3,362,412 |
6,750,432 |
100.8 |
|
Vadeli Mevduat (YP) |
1,724,659 |
2,056,989 |
19.3 |
|
M3 |
8,448,656 |
13,904,391 |
64.6 |
|
Repo |
92,029 |
221,292 |
140.5 |
|
B Tipi Likit Fonlar |
99,090 |
151,292 |
52.7 |
|
İhraç Edilen Menkul Değerler |
39,364 |
37,759 |
-4.1 |
Kaynak: TCMB
2022 sonu itibariyle 313 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2023 sonunda 410 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %31’dir. Vadesiz-vadeli hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır (Bkz. Tablo 8).
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2023 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık 2023)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
24.79 |
9.22 |
|
Borsa Endeksi (BIST 100) |
2.30 |
-10.46 |
|
|
Euro |
11.41 |
-2.49 |
|
|
ABD Doları |
8.06 |
-5.41 |
|
|
Mevduat Faizi (Brüt) |
-20.30 |
-30.24 |
|
|
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) |
-46.71 |
-53.35 |
|
Kaynak: TÜİK
2023 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık ortalamalar itibariyle Mevduat faizi ve DİBS dışındaki enstrümanlarda kâr meydana gelmiş olup en yüksek kâr oranı %24.79 ile Külçe altın ile elde edilmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde ise Külçe altın dışındaki tüm enstrümanlarda zarar söz konusudur. Bu kapsamda en yüksek getiri %9.22 ile Külçe altın ile elde edilmişken, en fazla zarar ise %53.35 ile DİBS’te gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 9).
2-d) Finansal Kuruluşlar
2023 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2021 |
2022 |
2023 |
|
Kalkınma ve Yatırım Bankaları |
16 |
17 |
20 |
|
Mevduat Bankaları |
32 |
33 |
33 |
|
TMSF Bünyesindeki Bankalar |
3 |
2 |
1 |
|
Katılım Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
6 |
6 |
9 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
41 |
40 |
37 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
21 |
21 |
19 |
|
Factoring Kuruluşları |
50 |
49 |
48 |
|
Finansman Şirketleri |
20 |
20 |
21 |
|
Tasarruf Finansman Şirketleri |
--- |
6 |
6 |
|
Varlık Yönetim Şirketleri |
23 |
23 |
26 |
Kaynak: BDDK
2023 yılı sonunda toplam yerli banka sayısı 63, Temsilciliği bulunan yabancı banka sayısı 37, Leasing kuruluşları 19, Factoring kuruluşları ise 48’dir. Finansman şirketlerinin sayısı 21, Tasarruf finansman şirketleri 6, Varlık yönetim şirketleri ise 26 adettir (Bkz. Tablo 10).
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2022-23 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili Gelişmeler (milyon TL) (%)
|
|
2022 |
2023 |
Değişim (23/22) (%) |
|
GELİRLER |
2,800,088 |
5,210,488 |
86.1 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
2,738,809 |
5,097,145 |
86.1 |
|
Vergi Gelirleri |
2,353,438 |
4,500,866 |
91.2 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
104,705 |
133,092 |
27.1 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
28,000 |
29,543 |
5.5 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
237,727 |
408,974 |
72.0 |
|
Sermaye Gelirleri |
12,357 |
17,314 |
40.1 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
2,583 |
7,356 |
184.8 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
48,430 |
88,172 |
82.1 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
12,849 |
25,171 |
95.9 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
2,942,748 |
6,585,456 |
123.8 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
2,631,845 |
5,910,841 |
124.6 |
|
Personel Giderleri |
615,296 |
1,324,530 |
115.3 |
|
Sos. Güv. Kur. Devlet Primleri |
96,864 |
185,735 |
91.7 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
257,660 |
452,855 |
75.8 |
|
Cari Transferler |
1,126,363 |
2,373,641 |
110.7 |
|
Sermaye Giderleri |
276,896 |
542,997 |
96.1 |
|
Sermaye Transferleri |
48,822 |
858,059 |
1,657.5 |
|
Borç Verme |
209,944 |
173,025 |
-17.6 |
|
Faiz Harcamaları |
310,903 |
674,615 |
117.0 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-142,660 |
-1,374,968 |
868.8 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
168,243 |
-700,353 |
-516.3 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2023 yılında elde edilen gelir meblağı 5,210,488 milyon TL’dir. 2022’ye göre %86 oranında artış meydana gelmiştir. Aynı yıldaki harcama meblağı 6,585,456 milyon TL olup 2022’ye göre artış oranı %124’tür (Bkz. Tablo 11).
Bu gelir-gider meblağlarıyla paralel biçimde, bütçe dengesinde olumsuzluklar devam etmektedir. Nitekim, 2022 yılında 143 milyar TL civarında olan bütçe açığı, 2023’te aşırı biçimde artarak 1,375 milyar TL civarında gerçekleşmiştir. 2022 yılına göre 2023’te meydana gelen artış %869 seviyesindedir (Bkz. Tablo 11).
2023 yılı faiz harcamaları meblağı 675 milyon TL civarında olup 2022’ye göre %117 oranında artış gerçekleşmiştir. Faiz dışı dengede ise belirgin bir değişme meydana gelmiş ve artıdan eksiye geçilmiştir. Nitekim, 2022 yılında 168,243 milyon TL olan faiz dışı fazla, 2023’te 700,353 milyon TL’lik açığa dönüşmüştür. Yani faiz ödemeleri olmasaydı bile bütçe 2023’te 700 milyar TL civarında açık verecekti (Bkz. Tablo 11). Bu, bütçe geliri-gideri arasında uçurum seviyesinde bir uyuşmazlık olduğuna işaret etmektedir.
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu) Brüt Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
TOPLAM |
2,747,819 |
4,035,441 |
6,739,590 |
|
İç Borç Stoku |
1,321,189 |
1,905,331 |
3,209,252 |
|
Dış Borç Stoku |
1,426,628 |
2,130,110 |
3,527,338 |
|
VADE (yıl) |
5.4 |
5.4 |
5.3 |
|
Kamu Net Borç Stoku / GSYH (%) |
20.5 |
16.8 |
21.2 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2023 yılı merkezî yönetim brüt borç stoku 6,739,590 milyon TL’dir. 2022 yılına göre meydana gelen artış 2,704,149 milyon TL’dir. Toplam borç stokunda iç ve dış borç meblağları birbirine yakın olmakla beraber dış borç stoku biraz daha fazladır. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise 5.3 yıldır (Bkz. Tablo 12).
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
TOPLAM |
436,382 |
457,952 |
499,886 |
|
*Kısa Vadeli |
118,350 |
148,601 |
175,219 |
|
*Uzun Vadeli |
318,032 |
309,351 |
324,667 |
|
Borç stoku / GSYH |
54.0 |
50.6 |
44.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2022 yılı sonunda 458 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2023 yılında 500 milyar Dolar’a yükselmiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2023 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı %65 civarındadır. Aynı yılda dış borç stokunun GSYH’deki payı ise %44.7’dir (Bkz. Tablo 13).
Tablo 14: Borçlular İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
Toplamdaki Payı (2023) |
|
Kamu Sektörü |
180,539 |
186,851 |
202,468 |
40.5 |
|
TCMB |
26,052 |
32,790 |
46,360 |
9.3 |
|
Özel Sektör |
230,690 |
239,057 |
251,058 |
50.2 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2023 yılı brüt dış borcunda özel sektörün payı %50 seviyesinde iken kamunun payı %41 civarındadır (Bkz. Tablo 14).
Tablo 15: Dış Borç Döviz Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2021 |
2022 |
2023 |
|
Dolar |
58.7 |
57.9 |
58.6 |
|
Euro |
28.9 |
28.8 |
27.6 |
|
TL |
3.2 |
4.1 |
4.5 |
|
SDR |
5.9 |
1.6 |
1.5 |
|
Yen |
2.7 |
1.2 |
1.1 |
|
Diğer |
0.6 |
10.5 |
6.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2023 yılında dış borcun %59 kadarı ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro, TL, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir (Bkz. Tablo 15).
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi (milyon $)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-6,433 |
-45,799 |
-45,026 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-29,321 |
-89,600 |
-86,913 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
32,620 |
52,949 |
52,559 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım Geliri) |
-10,682 |
-8,779 |
-11,229 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri, Diğer Sektör Transferleri) |
950 |
-369 |
557 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-5,463 |
-22,971 |
-54,729 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar) |
-64 |
-35 |
-205 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-5,399 |
-22,936 |
-54,524 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
1,098 |
22,898 |
-9,293 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2021 yılı itibariyle hep açık vermiştir. Nitekim, 2022’deki açık 45,8 milyar Dolar civarındayken, 2023’ün açığı çok az düşerek 45 milyar Dolar civarında gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 16).
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup, bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
Öte yandan, Net hata ve noksan kalemindeki keskin değişiklikler de dikkat çekmektedir. Mesela 2021’de bu meblağ 1,1 milyar Dolar iken, 2022’de 22,9 milyar Dolara yükselmiş, 2023’te ise -9,3 milyar Dolara gerilemiştir (Bkz. Tablo 16).
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi (milyon $)
|
|
2022 |
2023 |
Değişim (23/22) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
254,170 |
255,412 |
0.5 |
|
İTHALÂT (CIF) |
363,711 |
361,764 |
-0.5 |
|
DIŞ TİCARET DENGESİ |
-109,541 |
-106,352 |
-0.3 |
|
İHRACAT / İTHALÂT (%) |
69.9 |
70.6 |
|
Kaynak: TÜİK
2023 yılı ihracatı 255 milyar Dolar, ithalâtı ise 362 milyar Dolar civarındadır. 2022 yılına göre ihracatta %0.5 civarında yükseliş, ithalâtta ise yine %0.5 oranında azalış meydana gelmiştir. Buna paralel biçimde, dış ticaret açığında ise nispî bir azalış meydana gelmiş olup oran %0.3’tür. Bununla bağlantılı olarak 2023 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2022’ye göre artmış olup %70.6 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 17).
Tablo 18: Geniş Ekonomik Gruplar Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2022 |
2023 |
Değişim (23/22) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
29,035 |
33,613 |
15.77 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
133,417 |
128,852 |
-3.42 |
|
Tüketim Malları |
89,812 |
90,669 |
0.95 |
|
Diğer |
1,906 |
2,278 |
19.52 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
40,535 |
52,696 |
30.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
292,437 |
261,165 |
-10.69 |
|
Tüketim Malları |
30,482 |
47,630 |
56.26 |
|
Diğer |
256 |
272 |
6.25 |
Kaynak: TÜİK
2023 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar. Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar (Bkz. Tablo 18).
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2021 |
2022 |
2023 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
32,620 |
52,949 |
52,559 |
|
1) Gelir |
62,645 |
93,017 |
101,669 |
|
2) Gider |
30,025 |
40,068 |
49,110 |
|
1) İşlem Gören Mallar (Başkasına ait Fizikî Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
129 |
253 |
888 |
|
2) Tamir ve Bakım |
868 |
1,117 |
1,587 |
|
3) Taşımacılık |
13,109 |
19,028 |
16,868 |
|
3.1) Yolcu |
6,631 |
15,673 |
19,522 |
|
3.2) Navlun |
3,770 |
329 |
-1,940 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
2,708 |
3,026 |
-714 |
|
4) Turizm |
25,947 |
40,601 |
41,594 |
|
5) İnşaat |
250 |
263 |
287 |
|
6) Sigorta ve Emeklilik |
-1,271 |
-1,680 |
-865 |
|
7) Finans |
-135 |
-71 |
-114 |
|
8) Fikrî Mülkiyet Hakları Kullanım |
-2,409 |
-2,480 |
-3,123 |
|
9) Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-604 |
-565 |
-715 |
|
10) Diğer İş Hizmetleri |
-2,470 |
-2,861 |
-2,977 |
|
11) Kişisel, Kültürel ve Eğlence |
-110 |
-84 |
-126 |
|
12) Resmî |
-684 |
-572 |
-745 |
Kaynak: TCMB
2022 yılına göre 2023 yılında hizmet ticareti az da olsa gerilemiştir. Nitekim, 2022’de 53 milyar Dolar olan net hizmet geliri, 2023’te 52.6 milyar Dolar olarak gerçekleşmiştir. 2022’ye göre bu meblağda %0.7 oranında azalış meydana gelmiştir. Öte yandan, alt kalemler itibariyle de değişkenlikler söz konusudur. Bu çerçevede, kimi kalemlerde artış, kimilerinde ise azalış meydana gelmiştir. 2023 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve tamir-bakımdır (Bkz. Tablo 19).
TÜİK istatistiklerine göre, 2023 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 67,760,529’dur. Bu sayı 2022’de 58,641,322 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 11,067,359’dur. Bu sayı 2022’de 7,266,773 idi.
Öte yandan gelirde ve giderde de ziyaretçi sayısındaki artışla paralel biçimde yükseliş meydana gelmiştir. Nitekim, 2022 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) 49,857,030,000 $ iken, 2023 yılında 55,874,176,000 $’a yükselmiştir. 2022 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 5,098,884,000 $ iken, 2023 yılında 8,429,980,000 $ olarak gerçekleşmiştir.
Prof. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
Mardin Odaları/Borsaları Fahrî Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
http://www.akademiktisat.net, mbekinci(at)akademiktisat.net
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK.