TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2022 YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2022 yılında meydana gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri (Harcama yöntemiyle, Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık %5 |
Yıllık %5 |
Yıllık %5 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık %1.9 I.çeyrek 4.4 II.çeyrek -10.3 III.çeyrek 6.5 IV.çeyrek 6.4 |
Yıllık %11.4 I.çeyrek 7.5 II.çeyrek 22.2 III.çeyrek 7.9 IV.çeyrek 9.6 |
Yıllık %5.6 I.çeyrek 7.6 II.çeyrek 7.8 III.çeyrek 4.0 IV.çeyrek 3.5 |
|
GSYH Meblağı (cari fiyatlarla) |
717,092 |
807,106 |
905,501 |
Kaynak: TÜİK
2020 yılındaki %1.9 oranının ardından 2021 yılında meydana gelen büyüme oranı %11.4 ile hedef oran olan (29.09.2020 tarihli ve 31259 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2021-23 Dönemi OVP) %5’in iki katından fazla gerçekleşmiştir. 2022 yılı büyüme hedefi de %5 olmakla beraber, gerçekleşen oran bundan bir miktar fazla olup %5.6’dır. 2022’de en fazla büyüme, %7.8 oranı ile ikinci çeyrekte gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 1).
Üretim yöntemine göre cari fiyatlarla GSYH, 2022 yılında bir önceki yıla göre %107 artarak 15 trilyon 6 milyar 574 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar; %27.1 ile Sanayi, %26.5 ile Hizmetler ve %9.2 ile Kamu yönetimi, eğitim, insan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri ile sağlanmıştır.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2022 itibariyle Türkiye nüfusu 85,279,553 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.1’ini (42,704,112 kişi) erkekler, %49.9’unu (42,575,441 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı 2021’de %012.7 iken, 2022’de %07.1 olarak gerçekleşmiştir.
KBGSYİH (Kişi başına GSYH), USD cinsinden 2021 öncesindeki üç yıl boyunca gerilemişken 2021 itibariyle yükselme trendine girmiştir. Bu çerçevede KBGSYH meblağları cari fiyatlarla 2018 yılında 9,792 $ iken, 2019 yılında 9,213 $’a gerilemiş, 2020’de ise 8,574 $ olarak gerçekleşmiştir. 2021’de ise 9,601 $’a 2022’de de 10,659 $’a yükselmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2021 |
2022 |
22/21 |
|
TOPLAM SANAYİ |
144.5 |
143.8 |
-0.5 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı |
126.6 |
123.1 |
-2.8 |
|
İmalât Sanayii |
147.0 |
147.4 |
0.3 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
128.0 |
117.2 |
-8.4 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2021 yılı ile kıyaslandığında, 2022 yılında sanayi üretiminde azalışlar meydana gelmiştir. Sadece imalât sanayiinde bir miktar artış meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 2).
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsimsellikten arındırılmış) (%)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
Ocak |
75.8 |
75.6 |
77.6 |
|
Şubat |
76.6 |
75.5 |
76.6 |
|
Mart |
76.2 |
75.6 |
77.3 |
|
Nisan |
61.9 |
76.2 |
77.8 |
|
Mayıs |
62.7 |
75.2 |
78.0 |
|
Haziran |
65.8 |
76.3 |
77.6 |
|
Temmuz |
70.7 |
76.4 |
78.2 |
|
Ağustos |
73.0 |
76.8 |
76.7 |
|
Eylül |
74.3 |
77.8 |
77.4 |
|
Ekim |
74.9 |
77.5 |
76.9 |
|
Kasım |
75.3 |
77.6 |
75.9 |
|
Aralık |
75.4 |
78.4 |
76.5 |
Kaynak: TCMB
2022’de son çeyrek hariç olmak üzere aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) artış eğilimi görülmüştür. 2021 yılı ortalama KKO %76.6 seviyesinde iken 2022’de %77.2 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2021 |
2022 |
Değişim (22/21) (%) |
|
Açılan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
138,678 |
169,311 |
22.0 |
|
Tasfiyedeki şirket ve kooperatif |
18,266 |
22,997 |
25.9 |
|
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
38,355 |
47,452 |
23.7 |
Kaynak: TOBB
2021 yılına göre 2022 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme açılışlarında ve kapanışlarında artışlar meydana gelmiş olup oranlar sırasıyla %22 ve %23.7’dir. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı da artmış olup oran %25.9’dur (Bkz. Tablo 4).
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2021 ve 2022 yıllarındaki temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2021 |
2022 |
|
AKTİF NÜFUS |
63,704 |
64,679 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
32,716 |
34,334 |
|
İstihdam Edilen |
28,797 |
30,752 |
|
İşsiz |
3,919 |
3,582 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE DAHİL OLMAYANLAR |
30,989 |
30,345 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
51.4 |
53.1 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
45.2 |
47.5 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
12.0 |
10.4 |
|
Genç Nüfusta (15-24 yaş arası) İşsizlik Oranı |
22.6 |
19.4 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2021 yılında istihdam edilen kişi sayısı 28,797,000 iken, 2022’de bu sayı 30,752,000 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2021 yılına göre 2022 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki artış 1,955,000’dir. 2022 yılında işsiz sayısı 3,582,000 olup 2021 yılına göre meydana gelen azalış 337,000 kişidir. 2022 yılında istihdam oranı %47.5, işsizlik oranı ise %10.4’tür. Öte yandan, genç nüfustaki işsizlik oranı %19.4’tür (Bkz. Tablo 5).
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
Ocak |
1.84 |
2.66 |
10.45 |
|
1.35 |
1.68 |
11.10 |
|
Şubat |
0.48 |
1.22 |
7.22 |
|
0.35 |
0.91 |
4.81 |
|
Mart |
0.87 |
4.13 |
9.19 |
|
0.57 |
1.08 |
5.46 |
|
Nisan |
1.28 |
4.34 |
7.67 |
|
0.85 |
1.68 |
7.25 |
|
Mayıs |
1.54 |
3.92 |
8.76 |
|
1.36 |
0.89 |
2.98 |
|
Haziran |
0.69 |
4.01 |
6.77 |
|
1.13 |
1.94 |
4.95 |
|
Temmuz |
1.02 |
2.46 |
5.17 |
|
0.58 |
1.80 |
2.37 |
|
Ağustos |
2.35 |
2.77 |
2.41 |
|
0.86 |
1.12 |
1.46 |
|
Eylül |
2.65 |
1.55 |
4.78 |
|
0.97 |
1.25 |
3.08 |
|
Ekim |
3.55 |
5.24 |
7.83 |
|
2.13 |
2.39 |
3.54 |
|
Kasım |
4.08 |
9.99 |
0.74 |
|
2.30 |
3.51 |
2.88 |
|
Aralık |
2.36 |
19.08 |
-0.24 |
|
1.25 |
13.58 |
1.18 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından Yurtiçi ÜFE’de, önceki yıllarda olduğu gibi, 2022 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar söz konusudur (Bkz. Tablo 6).
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
Ocak |
8.84 |
26.16 |
93.53 |
|
12.15 |
14.97 |
48.69 |
|
Şubat |
9.26 |
27.09 |
105.01 |
|
12.37 |
15.61 |
54.44 |
|
Mart |
8.50 |
31.20 |
114.97 |
|
11.86 |
16.19 |
61.14 |
|
Nisan |
6.71 |
35.17 |
121.87 |
|
10.94 |
17.14 |
69.97 |
|
Mayıs |
5.53 |
38.33 |
132.16 |
|
11.39 |
16.59 |
73.50 |
|
Haziran |
6.17 |
42.89 |
138.31 |
|
12.62 |
17.53 |
78.62 |
|
Temmuz |
8.33 |
44.92 |
144.61 |
|
11.76 |
18.95 |
79.60 |
|
Ağustos |
11.53 |
45.52 |
143.75 |
|
11.77 |
19.25 |
80.21 |
|
Eylül |
14.33 |
43.96 |
151.50 |
|
11.75 |
19.58 |
83.45 |
|
Ekim |
18.20 |
46.31 |
157.69 |
|
11.89 |
19.89 |
85.51 |
|
Kasım |
23.11 |
54.62 |
136.02 |
|
14.03 |
21.31 |
84.39 |
|
Aralık |
25.15 |
79.89 |
97.72 |
|
14.60 |
36.08 |
64.27 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2022 Yurtiçi ÜFE’sinde ve TÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Merkez Bankası, 2022 yılı enflasyon hedefini %6 olarak ilan etmesine rağmen gerçekleşen oranlar sırasıyla %97.72 (Yurtiçi ÜFE) ve %64.27 (TÜFE) olmuştur (Bkz. Tablo 7). Yani hedeflerin hiçbiri realize edilemediği gibi yüksek oranlarda enflasyonist bir ortam oluşmuştur. Bu kapsamda, geçici enflasyondan kalıcı enflasyona geçilmiş olduğu ifade edilebilir. Öte yandan Merkez Bankası, 2023 dönemi enflasyon hedefini ise %4.9 olarak tespit etmiştir (29.09.2020 tarihli ve 31259 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 2021-23 Dönemi OVP).
2-b) Parasal Göstergeler
2022 başı ve sonu itibariyle temel parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Temel Parasal Göstergeler (bin TL)
|
|
7 Ocak 2022 |
30 Aralık 2022 |
Değişim (22/21) (%) |
|
M1 |
2,107,695,176 |
3,131,103,033 |
48.56 |
|
Dolaşımdaki Para |
223,821,846 |
313,343,955 |
40.00 |
|
Vadesiz Mevduat (TL) |
417,916,791 |
975,913,131 |
133.52 |
|
Vadesiz Mevduat (YP) |
1,465,956,540 |
1,841,845,947 |
25.64 |
|
M2 |
5,185,115,607 |
8,212,797,010 |
58.39 |
|
Vadeli Mevduat (TL) |
1,365,448,832 |
3,357,035,402 |
145.86 |
|
Vadeli Mevduat (YP) |
1,711,971,599 |
1,724,658,575 |
0.74 |
|
M3 |
5,286,938,211 |
8,478,500,682 |
60.37 |
|
Repo |
13,038,973 |
127,250,488 |
875.92 |
|
B Tipi Likit Fonlar |
39,162,948 |
99,089,627 |
153.02 |
|
İhraç Edilen Menkul Değerler |
49,620,683 |
39,363,557 |
-20.67 |
Kaynak: TCMB
2022 başı itibariyle 224 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2022 sonunda 313 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %40’tır. Vadesiz-vadeli hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır (Bkz. Tablo 8).
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2022 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık 2022)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
-18.23 |
8.42 |
|
Borsa Endeksi (BIST 100) |
-13.64 |
14.51 |
|
|
Euro |
-27.14 |
-3.40 |
|
|
ABD Doları |
-18.13 |
8.55 |
|
|
Mevduat Faizi (Brüt) |
-49.25 |
-32.71 |
|
|
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) |
-46.65 |
-29.27 |
|
Kaynak: TÜİK
2022 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık ortalamalar itibariyle tüm enstrümanlarda zarar meydana gelmiş olup en yüksek oran %49.65 ile DİBS’tedir. TÜFE ile indirgendiğinde ise DİBS, Mevduat faizi ve Euro zarar ettirmişken; Altın, Borsa ve Dolar kâr sağlamıştır. Bu kapsamda en yüksek getiri Borsa ile elde edilmişken, en fazla zarar Mevduat faizinde gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 9).
2-d) Finansal Kuruluşlar
2022 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2020 |
2021 |
2022 |
|
Kalkınma ve Yatırım Bankaları |
15 |
16 |
17 |
|
Mevduat Bankaları |
32 |
32 |
33 |
|
TMSF Bünyesindeki Bankalar |
2 |
3 |
2 |
|
Katılım Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
6 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
40 |
41 |
40 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
22 |
21 |
21 |
|
Factoring Kuruluşları |
54 |
50 |
49 |
|
Finansman Şirketleri |
15 |
20 |
20 |
|
Tasarruf Finansman Şirketleri |
--- |
--- |
6 |
|
Varlık Yönetim Şirketleri |
20 |
23 |
23 |
Kaynak: BDDK
2022 yılı sonunda toplam yerli banka sayısı 58, Temsilciliği bulunan yabancı banka sayısı 40, Leasing kuruluşları 21, Factoring kuruluşları ise 49’dur. Finansman şirketlerinin sayısı 20, Tasarruf finansman şirketleri 6, Varlık yönetim şirketleri ise 23 adettir (Bkz. Tablo 10).
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2021-22 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili Gelişmeler (milyon TL) (%)
|
|
2021 |
2022 |
Değişim (22/21) (%) |
|
GELİRLER |
1,402,038 |
2,802,355 |
99.9 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
1,364,107 |
2,740,573 |
100.9 |
|
Vergi Gelirleri |
1,164,988 |
2,353,286 |
102.0 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
55,543 |
104,675 |
88.5 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
11,293 |
30,859 |
173.2 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
122,107 |
236,810 |
93.9 |
|
Sermaye Gelirleri |
8,814 |
12,361 |
40.2 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
1,362 |
2,583 |
89.7 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
28,958 |
48,936 |
69.0 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
8,972 |
12,847 |
43.2 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
1,603,545 |
2,941,420 |
83.4 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
1,422,693 |
2,630,517 |
84.9 |
|
Personel Giderleri |
346,279 |
615,278 |
77.7 |
|
Sos. Güv. Kur. Devlet Primleri |
57,380 |
96,842 |
68.8 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
133,455 |
257,076 |
92.6 |
|
Cari Transferler |
626,828 |
1,126,152 |
79.7 |
|
Sermaye Giderleri |
131,282 |
276,403 |
110.5 |
|
Sermaye Transferleri |
25,492 |
48,822 |
91.5 |
|
Borç Verme |
101,978 |
209,944 |
105.9 |
|
Faiz Harcamaları |
180,852 |
310,903 |
71.9 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-201,507 |
-139,065 |
-31.0 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
-20,655 |
171,838 |
932.0 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2022 yılında elde edilen gelir meblağı 2,802,355 milyon TL’dir. 2021’e göre %100 oranında artış meydana gelmiştir. Aynı yıldaki harcama meblağı 2,941,420 milyon TL olup 2021’e göre artış oranı %83’tür (Bkz. Tablo 11).
Bu gelir-gider meblağlarıyla paralel biçimde, bütçe dengesinde olumsuzluklar devam etmektedir. Nitekim, 2021 yılında 202 milyar TL olan bütçe açığı, 2022’de belli ölçüde azalmakla beraber yine de 139 milyar TL seviyesinde açıkla sonlanmıştır. 2021 yılına göre 2022’de meydana gelen azalış %31 seviyesindedir (Bkz. Tablo 11).
2022 yılı faiz harcamaları meblağı 310,903 milyon TL olup 2021’e göre %72 oranında artış gerçekleşmiştir. Faiz dışı dengede ise belirgin bir azalış meydana gelmiş ve eksiden artıya geçilmiştir. Nitekim, 2021 yılında 20,655 milyon TL olan faiz dışı açık, 2022’de 171,838 milyon TL’lik fazlaya dönüşmüştür. Yani faiz ödemeleri olmasaydı bütçe 2022’de 172 milyar TL fazla verecekti (Bkz. Tablo 11).
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu) Brüt Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
TOPLAM |
1,959,600 |
3,007,400 |
4,546,600 |
|
İç Borç Stoku |
1,158,400 |
1,493,000 |
2,277,400 |
|
Dış Borç Stoku |
801,200 |
1,514,400 |
2,269,200 |
|
VADE (yıl) |
5.1 |
5.4 |
5.4 |
|
Kamu Net Borç Stoku / GSYH (%) |
19.2 |
20.5 |
16.8 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2022 yılı merkezî yönetim brüt borç stoku 4,546,600 milyon TL’dir. 2021 yılına göre meydana gelen artış 1,539,200 milyon TL’dir. Toplam borç stokunda iç ve dış borç meblağları birbirine yakındır. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise 5.4 yıldır (Bkz. Tablo 12).
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
TOPLAM |
429,177 |
437,281 |
458,699 |
|
*Kısa Vadeli |
111,729 |
118,740 |
149,111 |
|
*Uzun Vadeli |
317,448 |
318,541 |
309,588 |
|
Borç stoku / GSYH |
59.8 |
55.1 |
50.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2020 yılı sonunda 429 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2021 yılında 437 milyar Dolar’a, 2022 yılında ise 459 milyar Dolar’a yükselmiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2022 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı %67 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %50.7’dir (Bkz. Tablo 13).
Tablo 14: Borçlular İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
Toplamdaki Payı (2022) |
|
Kamu Sektörü |
178,663 |
180,539 |
186,851 |
40.7 |
|
TCMB |
21,344 |
26,052 |
32,790 |
7.1 |
|
Özel Sektör |
229,170 |
230,690 |
239,057 |
52.2 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2022 yılı brüt dış borcunda özel sektörün payı %52 seviyesinde iken kamunun payı %41 civarındadır (Bkz. Tablo 14).
Tablo 15: Dış Borç Döviz Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2020 |
2021 |
2022 |
|
Dolar |
57.1 |
58.7 |
57.9 |
|
Euro |
31.3 |
28.9 |
28.8 |
|
TL |
5.3 |
3.2 |
4.1 |
|
SDR |
2.3 |
5.9 |
1.6 |
|
Yen |
0.3 |
2.7 |
1.2 |
|
Diğer |
5.1 |
0.6 |
10.5 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2022 yılında dış borcun %58 kadarı ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro, TL, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir (Bkz. Tablo 15).
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi (milyon $)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-35,537 |
-13,590 |
-48,409 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-37,863 |
-29,287 |
-89,521 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
11,538 |
26,672 |
50,069 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım Geliri) |
-9,392 |
-12,032 |
-8,586 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri, Diğer Sektör Transferleri) |
180 |
1,057 |
-371 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-39,516 |
-6,583 |
2,532 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar) |
-36 |
-64 |
-22,956 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-39,480 |
-6,519 |
25,488 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
-3,907 |
7,135 |
-48,409 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2019’da 5.3 milyar Dolar civarında fazla vermişken 2020’de 35.5 milyar Dolar, 2021’de 13.6 milyar Dolar civarında açık vermiştir. 2022’deki açık ise 2021’in üç katından fazla gerçekleşmiş olup 48.4 milyar Dolar civarındadır (Bkz. Tablo 16).
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup, bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi (milyon $)
|
|
2021 |
2022 |
Değişim (22/21) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
225,214 |
254,172 |
12.9 |
|
İTHALÂT (CIF) |
271,425 |
363,711 |
34.0 |
|
DIŞ TİCARET DENGESİ |
-46,211 |
-109,539 |
137.0 |
|
İHRACAT / İTHALÂT (%) |
83.0 |
70.0 |
|
Kaynak: TÜİK
2022 yılı ihracatı 254 milyar Dolar, ithalâtı ise 364 milyar Dolar civarındadır. 2021 yılına göre ihracatta %12.9, ithalâtta ise %34 oranında artış meydana gelmiştir. Buna paralel biçimde, dış ticaret açığında da yüksek bir artış meydana gelmiş olup oran %137’dir. Bununla bağlantılı olarak 2022 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2021’e göre düşmüş olup %70 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 17).
Tablo 18: Geniş Ekonomik Gruplar Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2021 |
2022 |
Değişim (22/21) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
24,841,385 |
29,042,456 |
16.9 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
115,183,861 |
133,413,701 |
15.8 |
|
Tüketim Malları |
83,843,514 |
89,810,010 |
7.1 |
|
Diğer |
1,345,698 |
1,905,733 |
41.6 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
35,948,045 |
40,534,809 |
12.8 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
210,142,495 |
292,439,089 |
39.2 |
|
Tüketim Malları |
24,947,170 |
30,480,562 |
22.2 |
|
Diğer |
387,844 |
256,526 |
-33.9 |
Kaynak: TÜİK
2022 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar. Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar (Bkz. Tablo 18).
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2020 |
2021 |
2022 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
11,538 |
26,672 |
50,069 |
|
1) Gelir |
35,429 |
57,511 |
90,479 |
|
2) Gider |
23,891 |
30,839 |
40,410 |
|
1) İşlem Gören Mallar (Başkasına ait Fizikî Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
208 |
98 |
173 |
|
2) Tamir ve Bakım |
559 |
853 |
1,139 |
|
3) Taşımacılık |
8,097 |
13,495 |
18,844 |
|
3.1) Yolcu |
3,019 |
6,627 |
16,020 |
|
3.2) Navlun |
2,982 |
4,109 |
870 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
2,096 |
2,759 |
1,954 |
|
4) Turizm |
9,180 |
19,177 |
37,317 |
|
5) İnşaat |
305 |
526 |
393 |
|
6) Sigorta ve Emeklilik |
-1,054 |
-304 |
-1,013 |
|
7) Finans |
-224 |
-666 |
-981 |
|
8) Fikrî Mülkiyet Hakları Kullanım |
-2,079 |
-2,420 |
-2,619 |
|
9) Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-1,004 |
-318 |
-189 |
|
10) Diğer İş Hizmetleri |
-1,908 |
-2,589 |
-2,531 |
|
11) Kişisel, Kültürel ve Eğlence |
-80 |
245 |
198 |
|
12) Resmî |
-589 |
-705 |
-662 |
Kaynak: TCMB
2021 yılına kıyasla, 2022 yılında hizmet ticaretinde artışlar meydana gelmiştir. 2022 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve tamir-bakımdır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 50 milyar Dolar civarındadır. 2021’ye göre bu meblağda %88 oranında artış meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 19).
TÜİK istatistiklerine göre, 2022 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 51,369,026’dır. Bu sayı 2021’de 29,357,463 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 7,266,773’tür. Bu sayı 2021’de 2,738,340 idi.
Elde edilen gelirde de ziyaretçi sayısındaki artışla paralel biçimde yükseliş meydana gelmiştir. Nitekim, 2021 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) 30,173,587,000 $ iken, 2022 yılında 46,284,907,000 $’a yükselmiştir. 2021 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 1,851,922,000 $ iken, 2022 yılında 4,276,533,000 $ olarak gerçekleşmiştir.
Prof. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
MAÜ Kamu Özel ve Karma Sektör İş Birliği Koordinatörlüğü (MAÜKÖK) Koordinatörü
TOBB/TEPAV, Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
http://www.akademiktisat.net, mbekinci(at)akademiktisat.net
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK.