TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2018
YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2018 yılında meydana
gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve
değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH)
Verileri (Üretim yöntemine göre cari fiyatlarla) (%) (milyon $)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık 3.2 |
Yıllık 3.2 |
Yıllık 3.8 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık 3.2 I.çeyrek 4.8 II.çeyrek 4.9 III.çeyrek -0.8 IV.çeyrek 4.2 |
Yıllık 7.4 I.çeyrek 5.3 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 11.5 IV.çeyrek 7.3 |
Yıllık 2.6 I.çeyrek 7.4 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 1.8 IV.çeyrek -3.0 |
|
GSYH Meblağı (cari
fiyatlarla) |
862,744 |
851,490 |
784,087 |
Kaynak: TÜİK
2016 yılı büyümesi hedef oran olan %3.2 seviyesinde gerçekleşmiştir. Öte
yandan, 2017 yılı büyüme oranı Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde %5 olarak
tespit edilmekle beraber bunu realize etmenin imkânsız olacağı düşünülerek %3.2
olarak revize edilmiştir. Bu revizyon da dünyadaki iktisadî-siyasî konjonktürle
yakından alakalıdır. Bununla beraber, gerçekleşen oran şaşırtıcı biçimde revize
öncesinin iki katından da fazla olup %7.4’tür. Bunda esasen, Türkiye
ekonomisinde 3.çeyrekte görülen faaliyet artışının etkisi olduğu ifade
edilebilir.
2018 yılı hedef oranı ise %3.8 olmakla beraber gerçekleşen oran %2.6’dır.
İlk çeyrekten sonra başlayan daralma üçüncü ve dördüncü çeyreklerde daha
derinleşmiş ve ortaya bu sonuç çıkmıştır. Bu neticede, iç-dış siyasî gelişmelerin
etkisinin ve bunların ekonomide sebep olduğu yansımaların olduğu açıktır.
Nitekim, 2018 Ağustos’unda başlayan sert döviz kuru dalgalanmaları iktisadî
faaliyetlere ciddi darbe vurmuştur. Böylece, maliyetlerde meydana gelen yüksek
artışlar, ekonomide üretim gerilemesine yol açmıştır (Bkz. Tablo 1). Öte yandan
Yeni Ekonomi Programı (YEP) çerçevesinde 2019 yılı hedef büyüme oranı %2.3
olarak tespit edilmiştir.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2018 itibariyle Türkiye
nüfusu 82,003,882 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.2’sini (41,139,980 kişi)
erkekler, %49.8’sini (40,863,902 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık
nüfus artış hızı 2017’de %012.4 iken, 2018’de %014.7’ye yükselmiştir.
TÜİK verilerine göre, kişi başına GSYH (KBGSYH) gelişmeleri şöyledir: Cari
fiyatlarla KBGSYH; 2016 yılında 10,883 $ iken 2017 yılında 10,602 $’a
gerilemiş, 2018’de ise 9,632 $ olarak gerçekleşmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo
2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden
arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2017 |
2018 |
18/17 |
|
TOPLAM SANAYİ |
112.6 |
114.3 |
0.99 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı Sektörü |
110.4 |
115.5 |
0.96 |
|
İmalât Sanayii Sektörü |
112.5 |
114.1 |
0.99 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve
İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
114.4 |
115.7 |
0.99 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2017 yılı ile kıyaslandığında,
2018 yılında sanayi üretiminde çok az da olsa artış olduğu görülmektedir. Öte
yandan, bu üretim artışı 2018 yılında tüm alt sektörlerde gerçekleşmiştir.
(Bkz. Tablo 2)
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsim
etkilerinden arındırılmış) (%)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
Ocak |
77.5 |
77.4 |
78.7 |
|
Şubat |
77.1 |
77.7 |
78.8 |
|
Mart |
77.6 |
77.9 |
79.1 |
|
Nisan |
77.4 |
78.8 |
77.7 |
|
Mayıs |
77.6 |
78.9 |
78.2 |
|
Haziran |
77.6 |
78.6 |
78.1 |
|
Temmuz |
77.3 |
78.4 |
76.9 |
|
Ağustos |
76.0 |
78.1 |
77.6 |
|
Eylül |
77.6 |
78.6 |
75.8 |
|
Ekim |
77.5 |
79.4 |
75.0 |
|
Kasım |
77.5 |
79.5 |
73.7 |
|
Aralık |
78.0 |
79.0 |
74.0 |
Kaynak: TCMB
2018 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) %74-79
bandında dalgalı değişmeler meydana geldiği görülmektedir. 2017 yılı ortalama
KKO %78.5 seviyesinde iken 2018’de %77 olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 3)
Tablo 5: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2017 |
2018 |
Değişim (18/17) (%) |
|
Açılan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
118,021 |
121,460 |
2.9 |
|
Tasfiyedeki
şirket ve kooperatif |
11,135 |
13,258 |
1.9 |
|
Kapanan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
32,706 |
32,569 |
-0.4 |
Kaynak: TOBB
2017 yılına göre 2018 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî
işletme açılışlarında az da olsa artış meydana gelmiş olup oran %3 civarındadır.
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme sayısında ise azalış
meydana gelmiş olup oran %0.4 civarındadır. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif
sayısı ise bir miktar artmış olup oran %2 civarındadır. (Bkz. Tablo 5)
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2017 ve 2018 yıllarındaki
temel işgücü verileri Tablo 6’da yer almaktadır.
Tablo 6: Temel İşgücü Verileri (Mevsim etkilerinden
arındırılmış) (000 kişi, %)
|
|
2017 |
2018 |
|
AKTİF NÜFUS |
59,894 |
60,654 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
32,054 |
32,362 |
|
İstihdam
Edilen |
28,894 |
28,237 |
|
İşsiz |
3,160 |
4,125 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
53.2 |
53.1 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
47.9 |
46.3 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
9.9 |
12.7 |
|
Tarım Dışı İşsizlik
Oranı |
11.8 |
14.9 |
|
Genç Nüfusta
(15-24 yaş) İşsizlik Oranı |
18.2 |
23.2 |
|
Ne Eğitimde
Ne İstihdamda Olanların Genç Nüfustaki Oranı |
23.1 |
25.5 |
Kaynak: TÜİK
2017 yılında istihdam edilen kişi
sayısı 28,894,000 iken, 2018’de bu sayı 28,237,000 kişi olarak gerçekleşmiştir.
2017 yılına göre 2018 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki azalış
657,000’dir. 2018 yılında işsiz sayısı 4,125,000 olup 2017 yılına göre meydana
gelen artış 965,000 kişidir. 2018 yılında istihdam oranı %46.3, işsizlik oranı
ise %12.7’dir. Tarım dışı işsizlik oranı %14.9; 15-24 yaş grubundaki işsizlik
oranı ise %23.2’dir. (Bkz. Tablo 6)
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 7’de ve 8’de yer almaktadır.
Tablo 7: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
Ocak |
0.55 |
3.98 |
0.99 |
|
1.82 |
2.46 |
1.02 |
|
Şubat |
-0.20 |
1.26 |
2.68 |
|
-0.02 |
0.81 |
0.73 |
|
Mart |
0.40 |
1.04 |
1.54 |
|
-0.04 |
1.02 |
0.99 |
|
Nisan |
0.52 |
0.76 |
2.60 |
|
0.78 |
1.31 |
1.87 |
|
Mayıs |
1.48 |
0.52 |
3.79 |
|
0.58 |
0.45 |
1.62 |
|
Haziran |
0.41 |
0.07 |
3.03 |
|
0.47 |
-0.27 |
2.61 |
|
Temmuz |
0.21 |
0.72 |
1.77 |
|
1.16 |
0.15 |
0.55 |
|
Ağustos |
0.08 |
0.85 |
6.60 |
|
-0.29 |
0.52 |
2.30 |
|
Eylül |
0.29 |
0.24 |
10.88 |
|
0.18 |
0.65 |
6.30 |
|
Ekim |
0.84 |
1.71 |
0.91 |
|
1.44 |
2.08 |
2.67 |
|
Kasım |
2.00 |
2.02 |
-2.53 |
|
0.52 |
1.49 |
-1.44 |
|
Aralık |
2.98 |
1.37 |
-2.22 |
|
1.64 |
0.69 |
-0.40 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından, Yurtiçi ÜFE’de önceki yıllarda
olduğu gibi 2018 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar
söz konusudur. 2018’de enflasyonda, kurlarda meydana gelen sert yükselişler
dolayısıyla olumsuz bir tablo da meydana gelmiştir. Bu çerçevede daha ziyade
2010 yılı öncesinde olduğu gibi, iki basamaklı enflasyon oranı gerçekleşmiştir.
Nitekim, Eylül Yurtiçi ÜFE’si %10.88’dir. Bununla beraber, her iki endekste de
Kasım ve Aralık aylarında negatif oranlara şahit olunmuştur. (Bkz. Tablo 7)
Tablo 8: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
Ocak |
5.94 |
13.69 |
12.14 |
|
9.58 |
9.22 |
10.35 |
|
Şubat |
4.47 |
15.36 |
13.71 |
|
8.78 |
10.13 |
10.26 |
|
Mart |
3.80 |
16.09 |
14.28 |
|
7.46 |
11.29 |
10.23 |
|
Nisan |
2.87 |
16.37 |
16.37 |
|
6.57 |
11.87 |
10.85 |
|
Mayıs |
3.25 |
15.26 |
20.16 |
|
6.58 |
11.72 |
12.15 |
|
Haziran |
3.41 |
14.87 |
23.71 |
|
7.64 |
10.90 |
15.39 |
|
Temmuz |
3.96 |
15.45 |
25.00 |
|
8.79 |
9.79 |
15.85 |
|
Ağustos |
3.03 |
16.34 |
32.13 |
|
8.05 |
10.68 |
17.90 |
|
Eylül |
1.78 |
16.28 |
46.15 |
|
7.28 |
11.20 |
24.52 |
|
Ekim |
2.84 |
17.28 |
45.01 |
|
7.16 |
11.90 |
25.24 |
|
Kasım |
6.41 |
17.30 |
38.54 |
|
7.00 |
12.98 |
21.62 |
|
Aralık |
9.94 |
15.47 |
33.64 |
|
8.53 |
11.92 |
20.30 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2018 Yurtiçi ÜFE’sinde
de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Burada, 2017 yılında başlayan
iki basamaklı oranlar varlıklarını daha belirgin bir biçimde hissettirmiştir.
Mesela Yurtiçi ÜFE’sinde Eylül ayında %46.15 oranı gerçekleşmiştir. Bu ayı
takiben düşüş eğilimi söz konusu olmakla beraber Aralık ÜFE’si yine yüksek olup
%33.64 olarak gerçekleşmiştir. TÜFE’de de çift haneli oranlar meydana
gelmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2018 Ağustos’unda başlayıp birkaç ay boyunca etkisini ciddi bir şekilde
sürdüren kur baskısı, kendisini en çok üretim maliyetlerinde göstermiştir.
Özellikle ham madde ve malzeme açısından dışarıya bağımlı sektörlerde meydana
gelen maliyet artışları enflasyonun temel kaynağıdır. Zaten artışların
ağırlıklı kısmı TÜFE’den ziyade ÜFE’de meydana gelmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2017’de başlayıp 2018’de de devam eden çift haneli oranlar, enflasyonu
tekrar en önemli makro ekonomik mücadele konularının başına çıkarmıştır. Merkez
Bankası ve ilgili kurumlar, enflasyonu düşürmeye yönelik tedbirler almaya
yoğunlaşmaktadır. Bu arada, Merkez Bankası, 2019 yılı enflasyon hedefini %13.9
olarak açıklamıştır.
2-b) Parasal Göstergeler
2017 ve 2018 sonları itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki
değişim oranları, Tablo 9’da verilmiştir.
Tablo 9: Parasal Göstergeler
(milyon TL)
|
|
29 Aralık 2017 |
07 Aralık 2018 |
Değişim (18/17) (%) |
|
Dolaşımdaki
Para |
119,198 |
126,731 |
6.3 |
|
Vadesiz TL
Mevduat |
177,874 |
158,479 |
-10.9 |
|
Vadesiz YP
Mevduat |
152,559 |
205,302 |
34.6 |
|
* M1 |
449,632 |
490,513 |
9.1 |
|
Vadeli TL
Mevduat |
703,072 |
799,137 |
13.7 |
|
Vadeli YP
Mevduat |
471,972 |
637,642 |
35.1 |
|
** M2 |
1,624,675 |
1,927,292 |
18.6 |
|
Repo |
5,377 |
6,100 |
13.4 |
|
B Tipi Likit
Fonlar |
13,875 |
12,438 |
-10.4 |
|
İhraç Edilen
Menkul Kıymetler |
31,904 |
23,896 |
-25.1 |
|
*** M3 |
1,675,831 |
1,969,725 |
17.5 |
|
Toplam TL
Krediler |
1,414,719 |
1,439,035 |
1.7 |
|
Bireysel TL
Krediler |
511,429 |
534,782 |
4.6 |
|
Ticarî TL
Krediler |
903,290 |
904,254 |
0.1 |
|
Dolarizasyon
(YP/M3) (%) |
37.3 |
42.8 |
14.8 |
Kaynak: TCMB
2017 sonu itibariyle 119.2 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2018 sonunda
126.7 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %6.3’tür. Vadesiz TL mevduatında
azalış meydana gelirken, vadesiz yabancı para mevduatı artmıştır. Vadeli TL ve
yabancı para mevduatının ikisi de artmış olup oranları sırasıyla %13.7 ve
%35.1’dir. Dövizde meydana gelen artış eğilimi, iktisadî aktörleri dövize
yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon seviyesini artırmıştır. (Bkz. Tablo 9)
2017 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 1,415 milyar TL
civarında idi. Bu meblağ, 2018 yılı sonunda az bir miktar artmış olup 1,439
milyar TL civarına yükselmiştir. (Bkz. Tablo 9)
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2018 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları
itibariyle reel getirileri Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Seçilmiş Finansal
Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
4.74 |
15.06 |
|
Borsa Endeksi
(BIST 100) |
-23.66 |
-16.14 |
|
|
Euro |
8.33 |
19.00 |
|
|
ABD Doları |
5.74 |
16.16 |
|
|
Mevduat Faizi
(Brüt) |
-9.06 |
-0.10 |
|
|
Devlet İç
Borçlanma Senetleri (DİBS) |
-23.95 |
-16.46 |
|
Kaynak: TÜİK
2018 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık
ortalamalar itibariyle en yüksek getiri Euro ile elde edilmişken, en fazla
zarar DİBS’te gerçekleşmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde de durum aynı
şekildedir. (Bkz. Tablo 10)
2-d) Finansal Kuruluşlar
2018 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo
11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Türkiye’deki
Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2016 |
2017 |
2018 |
|
Kalkınma ve
Yatırım Bankaları |
13 |
13 |
13 |
|
Mevduat
Bankaları |
31 |
32 |
32 |
|
TMSF
Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
2 |
|
Katılım
Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
3 |
5 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de
Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
48 |
45 |
42 |
|
|
|
|
|
|
Leasing
Kuruluşları |
26 |
24 |
23 |
|
Factoring
Kuruluşları |
61 |
60 |
57 |
|
Tüketici Finansman
Kuruluşları |
14 |
14 |
14 |
|
Varlık
Yönetim Şirketleri |
12 |
16 |
20 |
|
Finansal
Holding Kuruluşları |
2 |
3 |
3 |
|
Elektronik
Para Kuruluşları |
|
12 |
14 |
Kaynak: BDDK
2018 yılı sonunda toplam yerli-yabancı banka sayısı 53, Leasing kuruluşları
23, Factoring kuruluşları ise 57’dir. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı
14, Varlık yönetim şirketleri ise 20 adettir. (Bkz. Tablo 11)
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2017-18 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 12’de yer almaktadır.
Tablo 12: Bütçe ile İlgili
Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2017 |
2018 |
Değişim (18/17) (%) |
|
GELİRLER |
630,489,857 |
757,834,311 |
20.2 |
|
Genel Bütçe
Gelirleri |
607,137,658 |
729,116,968 |
20.1 |
|
Vergi
Gelirleri |
536,617,206 |
621,310,598 |
15.8 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
19,762,105 |
26,122,594 |
32.2 |
|
Alınan
Bağışlar ve Yardımlar |
1,373,120 |
2,064,609 |
50.4 |
|
Faizler,
Paylar ve Cezalar |
35,560,027 |
71,267,921 |
100.4 |
|
Sermaye
Gelirleri |
11,680,027 |
7,800,581 |
-33.2 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
2,145,173 |
550,665 |
-74.3 |
|
Özel
Bütçeli İdare Gelirleri |
19,148,319 |
23,542,796 |
22.9 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
4,203,880 |
5,174,547 |
23.1 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
678,269,193 |
830,449,520 |
22.4 |
|
Faiz Hariç
Harcamalar |
621,557,390 |
756,488,308 |
21.7 |
|
Personel Giderleri |
162,145,555 |
200,888,505 |
23.9 |
|
Sos.
Güv. Kur. Devlet Primleri |
27,272,452 |
34,369,302 |
26.0 |
|
Mal ve
Hizmet Alımları |
63,600,358 |
71,728,243 |
12.8 |
|
Cari
Transferler |
270,924,366 |
323,099,174 |
19.3 |
|
Sermaye
Giderleri |
70,982,601 |
87,985,672 |
24.0 |
|
Sermaye
Transferleri |
13,341,541 |
16,745,533 |
25.5 |
|
Borç
Verme |
13,290,517 |
21,671,879 |
63.1 |
|
Faiz
Harcamaları |
56,711,803 |
73,961,212 |
30.4 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-47,779,336 |
-72,615,209 |
52.0 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
8,932,467 |
1,346,003 |
-84.9 |
Kaynak: MB
2018 yılında elde edilen gelir meblağı 757,834 milyon TL’dir. 2017’ye göre
artış meydana gelmiş olup oran %20.2’dir. Aynı yıldaki harcama meblağı 830,450 milyon
TL olup 2017’ye göre artış oranı %22.4’tür. (Bkz. Tablo 12)
2018 yılı faiz harcamaları meblağı 73,961 milyon TL olup 2017’ye göre %30.4
oranında artmıştır. Faiz dışı dengede ise önceki dönemlere göre belirgin bir
azalış meydana gelmiştir. Nitekim, 2016 yılında 20,315 milyon TL olan faiz dışı
fazla, 2017’de 8,932 milyon TL’ye, 2018’de ise 1,346 milyon TL’ye gerilemiştir.
2017 yılına göre 2018’de meydana gelen azalış oranı %85’tir. (Bkz. Tablo 12)
Bunun yanında, bütçe dengesinde de aleyhte gelişmeler göze çarpmaktadır.
Nitekim, 2016 yılında 29,931 milyon TL olan bütçe açığı, 2017’de artış
sergileyerek 47,779 milyon TL’ye 2018’de ise 72,615 milyon TL’ye çıkmıştır.
2017 yılına göre 2018’de meydana gelen artış %52 oranındadır. (Bkz. Tablo 12)
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 13-17’de yer almaktadır.
Tablo 13: Merkezî Yönetim
Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
TOPLAM |
759,950 |
876,493 |
1,067,115 |
|
İç Borç Stoku |
468,644 |
535,447 |
586,142 |
|
Dış Borç Stoku |
291,306 |
341,046 |
480,973 |
|
VADE (yıl) |
6.3 |
6.4 |
6.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2018 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 1,067,115 milyon TL’dir. 2017 yılına
göre meydana gelen artış 190,622 milyon TL’dir. Bunun ağırlıklı kısmı iç
borçtur. Toplam borç stokunun ortalama vadesinde ise pek değişme olmamıştır.
Nitekim, 2017 sonunda 6.4 yıl olan borç stokunun ortalama vadesi, 2018 sonunda
da 6.4 yıl olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 13)
Tablo 14: Brüt Dış Borç Stoku
(milyon $, %)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
TOPLAM |
410,009 |
455,391 |
444,815 |
|
*Kısa Vadeli |
101,609 |
119,699 |
116,591 |
|
*Uzun Vadeli |
308,400 |
335,692 |
328,224 |
|
Borç stoku / GSYH |
47.5 |
53.5 |
56.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2015 yılı sonunda 400 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2016 yılında
410 milyar Dolar’a, 2017 yılında 455 milyar Dolar’a yükselmiştir. 2018 sonunda ise
yine artış meydana gelmiş ve borç meblağı 445 milyar Dolar olarak
gerçekleşmiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini
sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2018 yılında uzun vadeli
borçların toplam dış borç stokundaki payı %74 civarındadır. Aynı yılda borç
stokunun GSYH’daki payı ise %56.7’dir. (Bkz. Tablo 14)
Tablo 15: Borçlular
İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
Toplamdaki Payı (2018) |
|
Kamu Sektörü |
123,374 |
136,577 |
140,560 |
32 |
|
TCMB |
1,110 |
1,761 |
5,922 |
1 |
|
Özel Sektör |
285,525 |
317,052 |
298,332 |
67 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu
kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2018 yılı brüt dış borcunda
özel sektörün payı %67 civarında iken kamunun payı %32 seviyesindedir. (Bkz.
Tablo 15)
Tablo 16: Dış Borç Döviz
Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2016 |
2017 |
2018 |
|
Dolar |
58.6 |
57.6 |
58.0 |
|
Euro |
32.0 |
32.7 |
32.1 |
|
SDR |
2.1 |
2.0 |
2.0 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
0.3 |
|
TL |
5.9 |
6.2 |
5.9 |
|
Diğer |
1.1 |
1.3 |
1.6 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2018 yılında dış borcun %58’si ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro,
SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir. (Bkz. Tablo 16)
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 18’de yer verilmektedir.
Tablo 18: Ödemeler Dengesi
(milyon $)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-32,590 |
-47,437 |
-27,263 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-40,854 |
-58,955 |
-41,814 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
15,468 |
19,939 |
25,561 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım
Geliri) |
-8,997 |
-11,135 |
-11,865 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri,
Diğer Sektör Transferleri) |
1,793 |
2,714 |
855 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-21,689 |
-46,528 |
58 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal
Olmayan Varlıklar) |
23 |
16 |
58 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy
Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-21,712 |
-46,544 |
-9,875 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
10,855 |
877 |
17,330 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2016’da 32.6 milyar Dolar civarında, 2017’de 47.4 milyar
Dolar civarında açık vermişken 2018 yılı açığı 27.3 milyar Dolar civarındadır.
(Bkz. Tablo 18)
Cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup bu da ithalât kalemiyle
ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan kalem,
geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 19’da ve 20’de
yer almaktadır.
Tablo 19: Dış Ticaret
Bileşimi (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
Değişim (18/17) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
156,993 |
168,023 |
7.0 |
|
İTHALÂT (CIF) |
233,800 |
223,039 |
-4.6 |
|
DIŞ TİCARET
DENGESİ |
-76,807 |
-55,015 |
-28.4 |
|
İHRACAT /
İTHALÂT (%) |
67.1 |
75.3 |
|
Kaynak: TÜİK
2018 yılı ihracatı 168 milyar Dolar, ithalâtı ise 223 milyar Dolar civarındadır.
2017 yılına göre ihracatta %7 artış, ithalâtta ise %4.6 oranında azalış meydana
gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında da azalış meydana gelmiş olup oran
%28.4’tür. 2018 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2017’ye göre
yükselmiş olup %75.3 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak %12.2 artışa
tekabül etmektedir. (Bkz. Tablo 19)
Tablo 20: Geniş Ekonomik
Grupların Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2017 |
2018 |
Değişim (18/17) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
18,352,258 |
19,845,839 |
8.1 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
73,062,988 |
79,328,438 |
8.6 |
|
Tüketim Malları |
64,877,907 |
68,066,396 |
4.9 |
|
Diğer |
699,787 |
782,717 |
11.9 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
33,116,139 |
29,301,178 |
-11.5 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
171,461,765 |
170,044,135 |
-0.8 |
|
Tüketim Malları |
28,487,529 |
22,876,454 |
-19.7 |
|
Diğer |
734,218 |
817,272 |
11.3 |
Kaynak: TÜİK
2018 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat
alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar.
Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup
sırasıyla şöyledir: hammadde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo 20)
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 21’de yer
almaktadır.
Tablo 21: Hizmet Ticareti
Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2016 |
2017 |
2018 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
15,468 |
19,939 |
25,561 |
|
1) İşlem
Gören Mallar |
-3 |
41 |
50 |
|
2) Tamir ve
Bakım |
-316 |
-298 |
-412 |
|
3)
Taşımacılık |
5,082 |
5,395 |
8,220 |
|
3.1) Navlun |
-1,323 |
-2,358 |
-1,667 |
|
3.2) Diğer Taşımacılık |
6,405 |
7,753 |
9,887 |
|
4) Turizm |
13,960 |
17,655 |
20,625 |
|
5) İnşaat |
511 |
438 |
303 |
|
6) Sigorta |
-386 |
-765 |
-411 |
|
7) Finans |
-934 |
-561 |
-695 |
|
8) Diğer
Ticarî |
-1,718 |
-1,623 |
-1,518 |
|
9) Resmî |
-1,172 |
-778 |
-818 |
|
10) Diğer |
444 |
435 |
217 |
Kaynak: TCMB
2018 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri,
sırasıyla; turizm, taşımacılık ve inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle
Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 25 milyar Dolar civarındadır. 2017’ye
göre bu meblağda %28 oranında artış meydana gelmiştir. (Bkz. Tablo 21)
TÜİK istatistiklerine göre, 2018 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi
(yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 45,628,673’tür. Yurt dışını
ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 8,383,432’dir.
2018 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli
vatandaş) 29,512,926 $’dır. Aynı yılın turizm gideri (Türkiyeli turist) ise
4,896,310 $ olarak gerçekleşmiştir.
* Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
Mardin Artuklu Üniversitesi, İİBF, İktisat.
TOBB/TEPAV,
Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
Kaynaklar
TÜİK, Kalkınma Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB; MB, BDDK,
Turkish Bank.