TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2016
YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2016 yılında meydana
gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve
değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH)
Verileri (Üretim yöntemine göre 1998 bazlı sabit fiyatlarla) (%) (milyon $)
|
|
2007 |
2009 |
2011 |
2013 |
2015 |
2016 |
|
Hedef GSYH Oranı |
5.0 |
-3.6 |
4.5 |
4.0 |
4.0 |
3.2 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
4.7 |
-4.8 |
8.8 |
4.1 |
6.1 I.çeyrek 3.5 II.çeyrek 7.2 III.çeyrek 5.9 IV.çeyrek 7.4 |
2.9 I.çeyrek 4.5 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek -1.3 IV.çeyrek 3.5 |
|
GSYH Meblağı (cari
fiyatlarla) |
658,786 |
616,703 |
773,980 |
821,937 |
861,467 |
856,791 |
Kaynak: TÜİK
2003-2007 dönemi hedef büyüme oranları %5 olmakla beraber, gerçekleşmeler
2007 yılı haricinde hep bu oranın üstündedir. 2008’de ise büyüme, hedef oran
olan %5.5’in çok altında gerçekleşmiş olup %09’dur. Global ekonomik krizin
ülkemize yansıması olarak değerlendirilebilecek bu büyüme düşüşü, krizin asıl
etkisinin yaşandığı 2009 yılında daha derinleşerek devam etmiş ve hedefin çok
altında bir oranla %-4.8 olarak gerçekleşmiştir. 2010 ve 2011 yıllarında ciddi
bir toparlanma sürecine şahit olunmuş ve yıl sonu büyüme oranları sırasıyla
%9.2 ve %8.8 olmuştur. Fakat 2012 yılında büyümede yine belirgin bir frenleme
meydana gelmiş ve %2.1 olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılı ise nispî bir
toparlanma yılı olmuş ve hedef büyüme oranı realize edilmiş hatta hedefin biraz
üstüne çıkılmıştır. 2014 yılı büyüme oranı ise hedef olan %3.3’ün altında %2.9
olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılı büyüme oranı ise %4 olan hedef oranın üstünde
gerçekleşmiş ve %6.1 olmuştur. 2016 yılı büyümesi ise hedef oran olan %3.2
yerine %2.9 olarak kaydedilmiştir. Dünya iktisadî-siyasî konjonktürü dikkate
alındığında bu oran belli ölçüde olumlu karşılanabilir. Öte yandan, 2017 yılı
büyüme oranı Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde %5 olarak tespit edilmekle
beraber bunu realize etmenin imkânsızlığı ortaya çıkınca %4.4 olarak revize
edilmiştir. Bu revizyon da dünyadaki iktisadî-siyasî konjonktürle yakından
alakalıdır. (Bkz. Tablo 1)
Üretim yöntemine göre cari fiyatlarla Dolar cinsinden GSYH; 2007 yılında
658,786 milyon, 2009’da 616,703 milyon, 2011’de 773,980 milyon, 2013’te
821,937, 2015’te 861,467 milyon olarak gerçekleşmiştir. 2016 yılı meblağı ise
856,791 milyon Dolar’dır. (Bkz. Tablo 1)
TÜİK’ten yapılan açıklamaya göre, 2007 yılında, üretim yöntemine göre cari
fiyatlarla GSYH 843,178 milyon TL’dir. 2009 yılı itibariyle bu meblağ 952,559
milyon TL, 2011 yılında 1,297,713 milyon TL, 2013’te 1,567,289 milyon TL,
2015’te 1,952,638 milyon TL olarak gerçekleşmiştir. 2016 yılı GSYH meblağı ise
2,148,000 milyon TL’ye yükselmiştir.
Bazı iktisadî faaliyet kollarında cari fiyatlarla 2016 yılında 2015 yılına
göre GSYH gelişme hızları şöyledir: Tarım-ormancılık ve balıkçılık %-1.9;
Sanayi %10.6; İmalât sanayii %10.6; İnşaat %19.3; Hizmetler %5.8; Bilgi ve
iletişim %13.6; Finans ve sigorta faaliyetleri %21.1; Gayrimenkul faaliyetleri
%11.5; Mesleki, idarî ve destek hizmet faaliyetleri %13.3; Kamu yönetimi,
eğitim, insan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri %17.9.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2016 itibariyle Türkiye
nüfusu 79,814,871 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.2’sini (40,043,650 kişi)
erkekler, %49.8’sini (39,771,221 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık
nüfus artış hızı 2015’te %013.4 iken, 2016’da %013.5’e yükselmiştir.
Kişi başına GSYH (KBGSYH) gelişmeleri şöyledir: Cari fiyatlarla KBGSYH;
2007’de 9,247 $ iken, 2009’da 8,561 $’a gerilemiştir. 2011 yılında tekrar
yükselişe geçen gelir 10,428 $’a, 2013’te 10,822 $’a yükselmiştir. 2015’te
belirgin bir düşüş meydana gelmiş ve 9,257 $’a gerilemiştir. 2016 yılı meblağı
da benzer trendi izleyerek 9,243 $ olarak gerçekleşmiştir.
Anlaşıldığı kadarıyla, mevcut iktisadî ve siyasî konjonktür ile bağlantılı
olarak tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de bir büyüme sorunu görünmektedir. 2011-13
döneminde kişi başına düşen GSYİH meblağıyla “orta gelir tuzağından” çıkabilme
ümidinde olan Türkiye’nin tekrar aynı sarmala girdiği ortaya çıkmaktadır. 2017
yılı itibariyle bir toparlanma ümidi görünmekle beraber bu hususta net bir
değerlendirme yapmak için henüz erken olduğu ifade edilebilir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo
2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden
arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2010=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2015 |
2016 |
16/15 |
|
TOPLAM SANAYİ |
124.1 |
126.4 |
1.0 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı
Sektörü |
107.3 |
108.2 |
1.0 |
|
İmalât Sanayii Sektörü |
125.5 |
127.3 |
1.0 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme
Üretimi ve Dağıtımı |
123.5 |
129.9 |
1.1 |
Kaynak: TÜİK
2010=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2015 yılı ile kıyaslandığında,
2016 yılında sanayi üretiminde az da olsa artış olduğu görülmektedir. Öte yandan,
bu üretim artışı 2016 yılında tüm alt sektörlerde gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo
2)
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsim
etkilerinden arındırılmış) (Ağırlıklı Ortalama) (%)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
Ocak |
76.1 |
74.7 |
77.5 |
|
Şubat |
74.9 |
75.2 |
77.1 |
|
Mart |
75.9 |
75.4 |
77.6 |
|
Nisan |
75.6 |
77.3 |
77.4 |
|
Mayıs |
74.9 |
77.5 |
77.6 |
|
Haziran |
75.2 |
77.4 |
77.6 |
|
Temmuz |
74.4 |
78.0 |
77.3 |
|
Ağustos |
74.5 |
76.5 |
76.0 |
|
Eylül |
74.7 |
77.6 |
77.6 |
|
Ekim |
74.6 |
76.9 |
77.5 |
|
Kasım |
74.4 |
77.7 |
77.5 |
|
Aralık |
75.2 |
77.9 |
78.0 |
Kaynak: TCMB
2016 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) %76-78
bandında değişmeler meydana geldiği görülmektedir. 2015 yılı ortalama KKO %76.8
seviyesinde iken 2016’da %77.4 olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 3)
Tablo 4: Tam Kapasite ile
Çalışamama Sebepleri (%) (Ekim*)
|
|
2015 |
2016 |
|
Kısıtlayan
Faktör Yoktur |
45.9 |
50.6 |
|
Talep
Yetersizliği |
21.5 |
21.0 |
|
İşgücü
Yetersizliği |
9.4 |
6.7 |
|
Hammadde-Ekipman
Yetersizliği |
9.4 |
7.8 |
|
Malî
İmkânsızlıklar |
8.4 |
6.8 |
|
Diğer |
5.4 |
7.1 |
(*) Bu veriler üç ayda bir (Ocak, Nisan, Temmuz, Ekim) üretilmektedir.
Kaynak: TCMB
Merkez Bankası, İktisadî Yönelim Anketi (İYA) ve Reel Kesim Güven Endeksi
(RKGE) verilerine göre 2016 yılı Ekim döneminde; tam kapasite ile çalışamamaya
ilişkin ilk sırada belirtilen sebep, ‘talep yetersizliği’dir. Ardından,
‘hammadde-ekipman yetersizliği’ belirtilmiştir. Kısıtlayıcı herhangi bir
faktörün olmadığını belirtenlerin sayısı, 2015 Ekim dönemine göre bir miktar
artmış olup oran %50.6’dır. (Bkz. Tablo 4)
Tablo 5: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2015 |
2016 |
Değişim (16/15) (%) |
|
Açılan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
114,691 |
106,452 |
-0.93 |
|
Tasfiyedeki
şirket ve kooperatif |
14,093 |
13,965 |
-0.99 |
|
Kapanan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
32,762 |
31,938 |
-0.97 |
Kaynak: TOBB
2015 yılına göre 2016 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî
işletme açılışlarında düşük de olsa bir azalış meydana gelmiş olup oran %09
civarındadır. Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme
sayısında da azalma meydana gelmiş olup oran %1 civarındadır. Öte yandan,
tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı da buna yakın bir oranda azalmıştır.
(Bkz. Tablo 5)
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2015 ve 2016 Aralık
dönemlerindeki (Baz yılın Kasım-Aralık ve takip eden yılın Ocak aylarındaki)
temel işgücü verileri Tablo 6’da yer almaktadır.
Tablo 6: Temel İşgücü Verileri (Mevsim etkilerinden
arındırılmış) (000 kişi, %) (Aralık Dönemi)
|
|
2015 |
2016 |
|
AKTİF NÜFUS |
58,294 |
59,146 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ DURUMU |
30,101 |
31,018 |
|
İstihdam
Edilen |
27,023 |
27,301 |
|
İşsiz |
3,078 |
3,717 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
51.6 |
52.4 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
46.4 |
46.2 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
10.2 |
12.0 |
|
Tarım Dışı İşsizlik
Oranı |
12.2 |
14.3 |
|
Genç Nüfusta
(15-24 yaş) İşsizlik Oranı |
18.0 |
22.5 |
|
Ne Eğitimde
Ne İstihdamda Olanların Genç Nüfustaki Oranı |
23.5 |
24.8 |
Kaynak: TÜİK
2015 Aralık döneminde istihdam edilen
kişi sayısı 30,101,000 iken, 2016’nın aynı döneminde bu sayı 31,018,000 kişi
olarak gerçekleşmiştir. 2015 yılına göre 2016 yılında istihdam edilen kişi
sayısındaki artış 917,000’dir. 2016 Aralık döneminde işsiz sayısı ise 3,717,000
olup 2015 yılının aynı dönemine göre meydana gelen artış 639,000 kişidir. 2016
yılında istihdam oranı %46.2, işsizlik oranı ise %12’dir. Tarım dışı işsizlik
oranı %14.3; 15-24 yaş grubundaki işsizlik oranı ise %22.5’tir. (Bkz. Tablo 6)
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 7’de ve 8’de yer almaktadır.
Tablo 7: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
Ocak |
3.32 |
0.33 |
0.55 |
|
1.98 |
1.10 |
1.82 |
|
Şubat |
1.38 |
1.20 |
-0.20 |
|
0.43 |
0.71 |
-0.02 |
|
Mart |
0.74 |
1.05 |
0.40 |
|
1.13 |
1.19 |
-0.04 |
|
Nisan |
0.09 |
1.43 |
0.52 |
|
1.34 |
1.63 |
0.78 |
|
Mayıs |
-0.52 |
1.11 |
1.48 |
|
0.40 |
0.56 |
0.58 |
|
Haziran |
0.06 |
0.25 |
0.41 |
|
0.31 |
-0.51 |
0.47 |
|
Temmuz |
0.73 |
-0.32 |
0.21 |
|
0.45 |
0.09 |
1.16 |
|
Ağustos |
0.42 |
0.98 |
0.08 |
|
0.09 |
0.40 |
-0.29 |
|
Eylül |
0.85 |
1.53 |
0.29 |
|
0.14 |
0.89 |
0.18 |
|
Ekim |
0.92 |
-0.20 |
0.84 |
|
1.90 |
1.55 |
1.44 |
|
Kasım |
-0.97 |
-1.42 |
2.00 |
|
0.18 |
0.67 |
0.52 |
|
Aralık |
-0.76 |
-0.33 |
2.98 |
|
-0.44 |
0.21 |
1.64 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından, Yurtiçi ÜFE’de önceki yıllarda olduğu
gibi 2016 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer
durumlar söz konusudur. (Bkz. Tablo 7)
Tablo 8: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
Ocak |
10.72 |
3.28 |
5.94 |
|
7.75 |
7.24 |
9.58 |
|
Şubat |
12.40 |
3.10 |
4.47 |
|
7.89 |
7.55 |
8.78 |
|
Mart |
12.31 |
3.41 |
3.80 |
|
8.39 |
7.61 |
7.46 |
|
Nisan |
12.98 |
4.80 |
2.87 |
|
9.38 |
7.91 |
6.57 |
|
Mayıs |
11.28 |
6.52 |
3.25 |
|
9.66 |
8.09 |
6.58 |
|
Haziran |
9.75 |
6.73 |
3.41 |
|
9.16 |
7.20 |
7.64 |
|
Temmuz |
9.46 |
5.62 |
3.96 |
|
9.32 |
6.81 |
8.79 |
|
Ağustos |
9.88 |
6.21 |
3.03 |
|
9.54 |
7.14 |
8.05 |
|
Eylül |
9.84 |
6.92 |
1.78 |
|
8.86 |
7.95 |
7.28 |
|
Ekim |
10.10 |
5.74 |
2.84 |
|
8.96 |
7.58 |
7.16 |
|
Kasım |
8.36 |
5.25 |
6.41 |
|
9.15 |
8.10 |
7.00 |
|
Aralık |
6.36 |
5.71 |
9.94 |
|
8.17 |
8.81 |
8.53 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2016 Yurtiçi ÜFE’sinde
de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Öte yandan yıl başında %5.94
olan ÜFE yıl sonunda %9.94’e yükselmiştir. TÜFE’de de benzer biçimde
dalgalanmalar yaşanmakla beraber 2016 yıl başı ve sonu oranları arasında
ÜFE’deki gibi belirgin değişme oluşmamıştır. Nitekim yıl başı TÜFE %9.58 iken
yıl sonunda bu oran %8.53 olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2009 ve 2010 (Nisan hariç) döneminde ÜFE’de tek haneler gerçekleşmiştir. Ancak
2011 boyunca yine çift hanelere geçilmiş olup bunun istisnaları Nisan ve Mayıs
aylarıdır. Ocak ayı haricinde 2012 yılı boyunca tek haneli oranlar devam
etmiştir. 2013 yılı da benzer nitelik sergilemiştir. 2014 ise tek ve çift
haneli enflasyon oranlarının birlikte yaşandığı bir yıl olmuştur. Ama yıl sonu
oranı yine tek hanelidir. 2015 ve 2016 oranları ise daima tek hanelidir. (Bkz.
Tablo 8)
TÜFE’de de 2009 ve 2010 (Şubat ve Nisan hariç) yılları, tek hanelerin
gerçekleştiği dönemlerdir. Bu durum, Aralık ayı haricinde 2011 boyunca da
geçerliliğini korumuştur. 2012’nin ilk dört ayında yine iki haneli enflasyon
oranları gerçekleşmiş olmakla beraber, Mayıs itibariyle bu oranlar yerlerini
tek hanelere terk etmiştir. Bu eğilim 2013-2016 yılları boyunca da devam
etmiştir. (Bkz. Tablo 8)
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ dikkate alınarak 2003, 2004 ve
2005 yıllarında hedef enflasyon oranları realize edilebilmekle beraber, 2006,
2007 ve 2008 yıllarında bunu sağlamak mümkün olmamıştır. 2009 yılı hedef oranı
%7.5 olup ÜFE’de Şubat’ta TÜFE’de ise Nisan’da realize edilebilmiştir. Ancak bu
erişim, bir başarıdan ziyade iç piyasadaki daralmanın sonucu olarak
değerlendirilmektedir. 2010 yılı için tespit edilen hedef oranı %6.5’e ise
sadece TÜFE’de ulaşılabilmiştir. 2011 yılı hedef enflasyon oranı %5.5 olarak
tespit edilmiştir. Bu orana 2011’in sadece ilk dört ayında TÜFE’de
erişilebilmişken Mayıs ayı itibariyle hedeften giderek uzaklaşılmıştır.
2012-2017 dönemi hedef enflasyon oranı ise %5 olup ÜFE’de sadece belli
aylarda realize edilmiş olmakla beraber TÜFE’de hiçbir zaman için bu hedefin
gerçekleşmesi mümkün olmamıştır. Yıl sonu baz alındığında ise dönem boyunca ne
ÜFE’de (2012 yılı hariç) ne de TÜFE’de bu hedef realize edilebilmiştir.
2-b) Parasal Göstergeler
2016 ve 2015 Aralık sonları itibariyle parasal göstergeler ve bunlar
arasındaki değişim oranları, Tablo 9’da verilmiştir.
Tablo 9: Parasal Göstergeler
(milyon TL)
|
|
25 Aralık 2015 |
30 Aralık 2016 |
Değişim (16/15) (%) |
|
Dolaşımdaki
Para |
94,465 |
111,750 |
18.3 |
|
Vadesiz TL
Mevduat |
123,368 |
158,143 |
28.2 |
|
Vadesiz YP
Mevduat |
94,477 |
112,445 |
19.0 |
|
* M1 |
312,309 |
382,339 |
22.4 |
|
Vadeli TL
Mevduat |
539,139 |
628,528 |
16.6 |
|
Vadeli YP
Mevduat |
354,556 |
395,850 |
11.6 |
|
** M2 |
1,206,005 |
1,406,716 |
16.6 |
|
Repo |
5,044 |
6,936 |
37.5 |
|
B Tipi Likit
Fonlar |
12,563 |
12,635 |
0.6 |
|
İhraç Edilen
Menkul Kıymetler |
25,572 |
24,381 |
-4.7 |
|
*** M3 |
1,249,184 |
1,450,669 |
16.1 |
|
Toplam TL
Krediler |
1,008,742 |
1,132,577 |
12.3 |
|
Bireysel TL
Krediler |
397,372 |
438,931 |
10.5 |
|
Kurumsal TL
Krediler |
611,370 |
693,647 |
13.5 |
|
Dolarizasyon
(YP/M3) |
35.9 |
35.0 |
-2.5 |
Kaynak: TCMB
2015 sonu itibariyle 94.5 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2016
sonunda 111.7 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %18.3’tür. Vadesiz TL ve
yabancı para mevduatlarında meydana gelen artışlar sırasıyla %28.2 ve %19’dur.
Vadeli TL ve yabancı para mevduatlarındaki artış oranları ise sırasıyla %16.6
ve %11.6’dır. (Bkz. Tablo 9)
2015 sonunda bankalarca verilen toplam kredi meblağı 1,009 milyar TL
civarında idi. Bu meblağ, 2016 yılı sonunda 1,133 milyar TL civarına yükselmiş
olup artış oranı %12.3’tür. (Bkz. Tablo 9)
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2016 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları
itibariyle reel getirileri Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Seçilmiş Finansal Yatırım
Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) Borsa Endeksi
(BIST 100) Euro ABD Doları Mevduat Faizi
(Brüt) Devlet İç Borçlanma
Senetleri |
14.70 -8.36 6.05 6.45 5.47 4.03 |
10.99 -11.32 2.63 3.02 2.06 0.67 |
|
|
|
|
|
Kaynak: TÜİK
2016 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık
ortalamalar itibariyle en yüksek getiri altın ile elde edilmişken, en fazla
zarar Borsa’da gerçekleşmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde de durum aynı
merkezdedir. (Bkz. Tablo 10)
2-d) Finansal Kuruluşlar
2016 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo
11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Türkiye’deki
Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2012 |
2014 |
2016 |
|
Kamu Kalkınma
ve Yatırım Bankaları |
4 |
4 |
4 |
|
Kamu Mevduat Bankaları |
3 |
3 |
3 |
|
TMSF
Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
2 |
|
Özel Yatırım
Bankaları |
5 |
6 |
5 |
|
Özel Mevduat
Bankaları |
11 |
10 |
8 |
|
Türkiye’de
Kurulu Yabancı Yatırım Bankaları |
4 |
3 |
4 |
|
Türkiye’de
Kurulu Yabancı Mevduat Bankaları |
10 |
13 |
15 |
|
Mevduat
Toplama Yetkisine Sahip Yabancı Banka Şubeleri |
6 |
6 |
5 |
|
|
|
|
|
|
Katılım
Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
4 |
4 |
3 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de
Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
44 |
48 |
48 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
31 |
24 |
26 |
|
Factoring
Kuruluşları |
78 |
76 |
61 |
|
Tüketici
Finansman Kuruluşları |
13 |
12 |
14 |
|
Varlık
Yönetim Şirketleri |
9 |
10 |
12 |
|
Finansal
Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
2 |
Kaynak: BDDK
2016 yılı sonunda toplam yerli-yabancı banka sayısı 41, Katılım bankaları
3, Leasing kuruluşları 26, Factoring kuruluşları ise 61’dir. Tüketici finansman
kuruluşlarının sayısı 14, Varlık yönetim şirketleri ise 12 adettir. (Bkz. Tablo
11)
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2015-16 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 12’de yer almaktadır.
Tablo 12: Bütçe ile İlgili
Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2015 |
2016 |
Değişim (16/15) (%) |
|
|
GELİRLER |
482,779,900 |
554,431,400 |
14.8 |
|
|
Genel Bütçe
Gelirleri |
464,187,530 |
533,663,499 |
15.0 |
|
|
Vergi
Gelirleri |
407,818,455 |
458,657,754 |
12.5 |
|
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
19,662,165 |
23,741,554 |
20.7 |
|
|
Alınan
Bağışlar ve Yardımlar |
1,240,649 |
2,239,558 |
80.5 |
|
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
26,559,583 |
34,603,901 |
30.3 |
|
|
Sermaye
Gelirleri |
7,933,030 |
12,827,631 |
61.7 |
|
|
Alacaklardan Tahsilat |
973,648 |
1,593,101 |
63.6 |
|
|
Özel
Bütçeli İdare Gelirleri |
15,083,319 |
16,844,484 |
11.7 |
|
|
Düzenleme
ve Denetleme Kurum Gelirleri |
3,509,051 |
3,923,417 |
11.8 |
|
|
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
506,305,093 |
583,689,317 |
15.3 |
|
|
Faiz Hariç
Harcamalar |
453,300,854 |
533,442,780 |
17.7 |
|
|
Personel Giderleri |
125,051,412 |
148,856,931 |
19.0 |
|
|
Sos.
Güv. Kur. Devlet Primleri |
21,044,781 |
24,695,845 |
17.3 |
|
|
Mal ve
Hizmet Alımları |
45,563,391 |
53,936,587 |
18.4 |
|
|
Cari
Transferler |
182,671,028 |
224,871,910 |
23.1 |
|
|
Sermaye
Giderleri |
57,199,129 |
59,444,060 |
3.9 |
|
|
Sermaye
Transferleri |
10,438,226 |
8,881,418 |
-14.9 |
|
|
Borç
Verme |
11,332,887 |
12,756,029 |
12.6 |
|
|
Faiz
Harcamaları |
53,004,239 |
50,246,537 |
-5.2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-23,525,193 |
-29,257,917 |
24.4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
29,479,046 |
20,988,620 |
-28.8 |
|
|
|
|
|
|
|
Kaynak: MB
2016 yılında elde edilen gelir meblağı 554,431 milyon TL’dir. 2015’e göre artış
meydana gelmiş olup oran %14.8’dir. Aynı yıldaki harcama meblağı 583,639 milyon
TL olup 2015’e göre artış oranı %15.3’tür. (Bkz. Tablo 12)
2016 yılı faiz harcamaları meblağı 50,247 milyon TL olup 2015’in aynı
dönemine göre %5.2 oranında azalmıştır. Faiz dışı dengede ise önceki döneme
göre belirgin bir azalış meydana gelmiştir. Nitekim, 2015 yılında 29,479 milyon
TL olan faiz dışı fazla, 2016’da 20,989 milyon TL’ye gerilemiştir ve azalış
oranı %29 civarındadır. (Bkz. Tablo 12)
Bunun yanında, bütçe dengesinde de aleyhte gelişmeler göze çarpmaktadır.
Nitekim, 2015 yılında 23,525 milyon TL olan bütçe açığı, 2016’nın aynı
döneminde artış sergileyerek 29,258 milyon TL’ye çıkmıştır. Meydana gelen artış
oranı %24 civarındadır. (Bkz. Tablo 12)
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 13-17’de yer almaktadır.
Tablo 13: İç Borç Stoku
(milyon TL)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
TOPLAM |
443,357 |
474,248 |
514,702 |
|
Merkezî İdare |
414,649 |
440,124 |
468,644 |
|
Diğer Kamu |
28,708 |
34,124 |
46,058 |
|
VADE (ay) |
55.0 |
55.1 |
51.9 |
Kaynak: HM
2016 yılı toplam iç borç stoku 514,702 milyon TL’dir. 2015 yılına göre
meydana gelen artış 40,454 milyon TL’dir. Bu borcun ağırlıklı kısmı merkezî idareye
aittir. Borç stokunun ortalama vadesinde ise azalış meydana gelmiştir. Nitekim,
2015 sonunda 55.1 ay olan borç stokunun ortalama vadesi, 2016 sonunda 51.9 aya
gerilemiştir. (Bkz. Tablo 13)
Tablo 14: Brüt Dış Borç Stoku
(milyon $, %)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
TOPLAM |
401,728 |
395,862 |
404,890 |
|
*Kısa Vadeli |
131,565 |
101,881 |
98,009 |
|
*Uzun Vadeli |
270,163 |
293,981 |
306,881 |
|
Borç stoku /
GSYH |
43.0 |
46.0 |
47.3 |
Kaynak: HM
2014 yılı sonunda 401,728 milyon Dolar olan dış borç stoku, 2015 yılında
395,862 milyon Dolar’a gerilemiştir. 2016 sonunda ise yine artış meydana gelmiş
ve borç meblağı 404,890 milyon Dolar olarak gerçekleşmiştir. Vadeler açısından
dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun
vadelidir. 2016 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı
%76 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’daki payı ise %47.3’tür. (Bkz.
Tablo 14)
Tablo 15: Borçlular
İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
Toplamdaki Payı (2016) |
|
Kamu Sektörü |
117,687 |
113,097 |
119,715 |
29.6 |
|
TCMB |
2,484 |
1,327 |
821 |
0.2 |
|
Özel Sektör |
281,557 |
281,437 |
284,354 |
70.2 |
Kaynak: HM
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup
bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2016 yılı brüt dış
borcunda özel sektörün payı %70.2 iken kamunun payı %29.6’dır. (Bkz. Tablo 15)
Tablo 16: Dış Borç Döviz Kompozisyonu
(%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2014 |
2015 |
2016 |
|
Dolar |
57.6 |
58.4 |
59.4 |
|
Euro |
31.7 |
31.9 |
31.1 |
|
SDR |
0.1 |
0.1 |
0.1 |
|
Yen |
0.2 |
0.2 |
0.2 |
|
TL |
0.7 |
0.6 |
0.6 |
|
Diğer |
9.7 |
8.8 |
8.6 |
Kaynak: HM
2016 yılında dış borcun %59.4’ü ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro,
Yen, SDR ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir. (Bkz. Tablo 16)
Tablo 17: Merkezî İdare Borç
Stoku (Alacaklıya göre) (milyon $)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
TOPLAM BORÇ STOKU |
263,660 |
232,838 |
215,465 |
|
I) İÇ BORÇ STOKU |
178,497 |
151,100 |
132,930 |
|
|
|
|
|
|
II) DIŞ BORÇ STOKU |
85,163 |
81,738 |
82,535 |
|
a) Kredi |
26,988 |
24,294 |
22,584 |
|
a.1) Uluslararası Kuruluşlar (IMF Kredisi) …………(SDR Tahsisatı*) |
17,206 (0) (1,389) |
16,071 (0) (1,330) |
15,052 (0) (1,289) |
|
a.2) Hükûmet Kuruluşları |
4,755 |
4,356 |
4,097 |
|
a.3) Ticarî Bankalar |
5,028 |
3,867 |
3,435 |
|
b) Tahvil |
58,175 |
57,444 |
59,951 |
(*) 2009’da IMF tarafından tahsis edilen 959 milyon SDR’lik meblağ.
Kaynak: HM
Hazine Müsteşarlığı verilerine göre, alacaklılar itibariyle merkezî idare
toplam borç stokunda olumlu gelişmeler meydana gelmiştir. Nitekim, 2014 sonunda
264 milyar Dolar olan toplam borç, 2015 yılı sonunda 233 milyar Dolar’a
gerilemiştir. Söz konusu meblağ, 2016 yılı sonunda ise 215 milyar Dolar’a
düşmüştür. (Bkz. Tablo 17)
IMF kredisinde ise öncelikle belirgin azalmalar, ardından da tükeniş söz
konusudur. Nitekim 2010 sonunda 5.6 milyar Dolar olan IMF borcu, 2011 sonu
itibariyle 4.4 milyar Dolar’a ve 2012 sonunda da 864 milyon Dolar’a
gerilemiştir. 2013’te ise IMF borcu sıfırlanmıştır. Bu, borçlanma açısından
önemli bir gelişme olarak değerlendirilebilir. (Bkz. Tablo 17)
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 18’de yer verilmektedir.
Tablo 18: Ödemeler Dengesi
(milyon $)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-43,597 |
-32,118 |
-32,590 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-63,597 |
-48,114 |
-40,854 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
26,768 |
24,208 |
15,468 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım
Geliri) |
-8,175 |
-9,642 |
-8,997 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri,
Diğer Sektör Transferleri) |
1,407 |
1,430 |
1,793 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-41,697 |
-21,962 |
-21,689 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal
Olmayan Varlıklar) |
-70 |
-21 |
23 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım,
Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-41,627 |
-21,941 |
-21,712 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
2,040 |
10,198 |
10,855 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2015 sonunda 32.1 milyar Dolar civarında açık
vermişken, 2016 yılı açığı 32.6 milyar Dolar civarındadır. (Bkz. Tablo 18)
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 19’da ve 20’de
yer almaktadır.
Tablo 19: Dış Ticaret
Bileşimi (bin $)
|
|
2015 |
2016 |
Değişim (16/15) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
143,838,871 |
142,606,247 |
-0.9 |
|
İTHALÂT (CIF) |
207,234,359 |
198,601,934 |
-4.2 |
|
DIŞ TİCARET
DENGESİ |
-63,395,488 |
-55,995,687 |
-11.7 |
|
İHRACAT /
İTHALÂT (%) |
69.4 |
71.8 |
|
Kaynak: TÜİK
2016 yılı ihracatı 142.6 milyar Dolar, ithalâtı ise 198.6 milyar Dolar
civarındadır. 2015 yılına göre ihracatta %0.9 oranında düşüş meydana gelmişken,
ithalâtta meydana gelen azalış %4.2 oranındadır. Öte yandan, dış ticaret
açığında da gerileme meydana gelmiş olup oran %11.7’dir. 2016 yılında ihracatın
ithalâtı karşılama oranı 2015’e göre yükselmiş olup %71.8 olarak
gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 19)
Tablo 20: Geniş Ekonomik
Grupların Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2015 |
2016 |
Değişim (16/15) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
15,391,913 |
15,904,200 |
11.2 |
|
Ara (Hammadde) Mallar |
68,432,756 |
66,935,258 |
46.9 |
|
Tüketim Malları |
59,145,648 |
58,895,592 |
41.3 |
|
Diğer |
868,554 |
871,197 |
0.6 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
34,904,940 |
35,916,735 |
18.1 |
|
Ara (Hammadde) Mallar |
143,316,885 |
134,307,422 |
67.6 |
|
Tüketim Malları |
28,586,784 |
27,940,960 |
14.1 |
|
Diğer |
425,750 |
436,817 |
0.2 |
Kaynak: TÜİK
2016 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat
alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: hammadde, tüketim, yatırım ve diğer mallar.
Burada dikkati çeken husus şudur: geleneksel olarak ihracat kalemleri arasında
ilk sırayı tüketim malları alırken, 2006 yılı itibariyle bu yapıda bir
değişiklik meydana gelmiş olup ilk sırayı hammaddeler almıştır. Aynı dönemde,
ithalât alt kalemleri ise karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla
şöyledir: hammadde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo 20)
2016 yılında ülke gruplarına göre incelendiğinde, ihracatın %47.9’unun AB
ülkelerine; kalan kısmının diğer ülkelere yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Bu oran
2015’te %44.5 olup 2016’da %8 civarında bir artış meydana gelmiştir. 2016
yılında ithalâtın %39’u AB ülkelerinden; kalan kısmı diğer ülkelerden
gerçekleştirilmiştir. Bu oran 2015’in aynı döneminde de %38 idi. Buradan
anlaşıldığı üzere, Türkiye’nin başlıca ticaret ortağı sayılan AB ülkeleri ile
ihracat hacminde global kriz dolayısıyla 2012 yılında beliren yavaşlama ve
gerileme sinyalleri, yerini nispî canlılığa terk etmiştir. Nitekim, 2014’ten
itibaren başlayan bu olumlu eğilim 2016’da da devam etmiştir.
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 21’de yer
almaktadır.
Tablo 21: Hizmet Ticareti
Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
HİZMETLER
DENGESİ |
26,768 |
24,208 |
15,468 |
|
1) İşlem
Gören Mallar |
72 |
67 |
-3 |
|
2) Tamir ve
Bakım |
-254 |
-315 |
-316 |
|
3)
Taşımacılık |
5,448 |
6,152 |
5,082 |
|
3.1) Navlun |
-2,740 |
-1,316 |
-1,323 |
|
3.2) Diğer Taşımacılık |
8,188 |
7,468 |
6,405 |
|
4) Turizm |
24,480 |
21,248 |
13,960 |
|
5) İnşaat |
1,084 |
375 |
511 |
|
6) Sigorta |
-521 |
-423 |
-386 |
|
7) Finans |
-1,079 |
-1,121 |
-934 |
|
8) Diğer
Ticarî |
-2,017 |
-1,513 |
-1,718 |
|
9) Resmî |
-1,208 |
-1,076 |
-1,172 |
|
10) Diğer |
763 |
814 |
444 |
Kaynak: TCMB
2016 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri,
sırasıyla; turizm, taşımacılık ve inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin
hizmet ticareti net geliri 15.5 milyar Dolar civarındadır. 2015’e göre bu
meblağda ciddi bir gerileme meydana gelmiş olup düşüş oranı %36 civarındadır.
Bunun temel sebebinin yıl boyunca dünyada ve özellikle Orta Doğu coğrafyasında
meydana gelen hadiseler olduğu ifade edilebilir. (Bkz. Tablo 21)
Tablo 22: Turizm Verileri
(kişi, bin $)
|
|
2014 |
2015 |
2016 |
|
Türkiye’yi
Ziyaret Eden Kişi Sayısı |
41,415,070 |
41,617,530 |
31,365,330 |
|
Yabancılar |
35,850,286 |
35,592,160 |
25,265,406 |
|
Yurtdışı İkametli Vatandaşlar |
5,564,784 |
6,025,370 |
6,099,924 |
|
|
|
|
|
|
Turizm Geliri |
34,305,904 |
31,464,777 |
22,107,440 |
|
Yabancılar |
27,778,026 |
25,438,923 |
15,991,381 |
|
Yurtdışı İkametli Vatandaşlar |
6,289,260 |
5,843,074 |
5,964,853 |
|
|
|
|
|
|
Yurt Dışını
Ziyaret Eden Türkiyeli Turist Sayısı |
7,982,264 |
8,750,851 |
7,891,909 |
|
|
|
|
|
|
Turizm Gideri
(Türkiyeli Turistlerin Masrafı) |
5,470,481 |
5,698,423 |
5,049,793 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK istatistiklerine göre, 2016 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi
(yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 31,365,330’dur. Yurt dışını
ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 7,891,909’dur. Yabancı ziyaretçilerin
ülkeleri itibariyle başlıcaları şöyledir: Almanya, Gürcistan, Bulgaristan, İran
ve İngiltere. (Bkz. Tablo 22)
2016 yılı toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş)
22,107,440 $’dır. Aynı yılın turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 5,049,793 $
olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 22)
* Yrd. Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
Mardin Artuklu Üniversitesi, İİBF, İktisat.
TOBB/TEPAV,
Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
Kaynaklar
TÜİK, Kalkınma Bakanlığı, HM, TCMB, TOBB; MB, BDDK, Turkish Bank.