AKADEM<İ>KTİSAT

 

 

MAKRO GÖSTERGELERLE MARDİN İKTİSADI;

ŞEHRİN BAZI YAPISAL SORUNLARINA DAİR ANALİZLER

 

 

İÇİNDEKİLER

Giriş

Çalışma Planı ve Metodoloji

 

1. Mardin’in Büyüme Verileri

2. Mardin’in İstihdam Verileri

3. Mardin’in Sektörel Yapısı

4. Mardin’in Finansal Yapısı

5. Mardin’in Dış Ticaret Yapısı

6. Mardin’in Rekabetçilik Yapısı

7. Mardin’in Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Durumu

8. Sonuç; Genel Tespitler ve Teklifler

 

Faydalanılan Kaynaklar

 

 

Giriş

Mardin; İstatistikî Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) Seviye 2’ye göre Batman, Siirt ve Şırnak’la beraber Dicle Bölgesi’nde (TRC3) yer alan bir şehirdir. Mardin’in iktisadî yönden bazı avantajları olmakla beraber, çok sayıda dezavantajı da mevcuttur. Avantajları şehrin gelişimi açısından birtakım fırsatları beraberinde getirmekle beraber, dezavantajları bunlara adeta ket vurur niteliktedir. Dolayısıyla şehrin yapısal sorunları daha da derinleşmekte ve bunların çözümleri zorlaşmaktadır. Neticede, Türkiye ortalaması ile kıyaslandığında Mardin ile diğer şehirler arasında iktisaden gelişmişlik makası giderek açılmaktadır.

 

Özetle sıralamak gerekirse Mardin’in sahip olduğu bazı dezavantajları şöyledir:

 

Fakat öte yandan Mardin’in sahip olduğu bazı avantajları da vardır ki bunlar şöyle özetlenebilir:

 

Bu çerçevede, her ne kadar şehrin dezavantajları olsa da avantajlarından hareketle bunların olumsuz etkilerinin giderilmesi ve herbirinin birer fırsata çevirilmesi de mümkündür. İşte bu çalışmada mümkün mertebe bu hususlarda ipuçları sunulmaya çalışılmaktadır.

 

Çalışma Planı ve Metodoloji

Bu çalışmada, makro göstergelerden hareketle Mardin’in iktisadî yapısı ortaya konmaya çalışılmaktadır. Bu çerçevede Mardin’in; büyüme ve istihdam verileri incelenmekte, şehrin sektörel, finansal ve dış ticaret yapısı analiz edilmektedir. Bilahare, Mardin’in rekabetçilik ve sosyo-ekonomik gelişmişlik endekslerindeki pozisyonu ele alınarak genel ve özel nitelikli bazı tespitlerde ve değerlendirmelerde bulunulmaktadır. Bölüm boyunca, şehrin bazı iktisadî yapısal sorunları vurgulanmaya ve bunların çözümüne yönelik birtakım tekliflerde bulunulmaya çalışılmaktadır.

 

Çalışma, hem masabaşı hem de saha kaynaklarını içermektedir. Bu kapsamda, hem basılı ve elektronik kaynaklardan istatistikî bilgi/veri derlemesi yapılmış, hem de sahada yapılan araştırmalardan/anketlerden elde edilen bilgiler/veriler ele alınmıştır. Her ne kadar verilerin/bilgilerin güncelliği sorunuyla karşılaşılmışsa da ulaşılabildiği ölçüde bunların yakın tarihli olmasına özen gösterilmiştir.

 

Belirtilmesi gereken diğer bir husus da çalışmada ‘tümdengelim’ metodunun kullanıldığıdır. Nitekim, mesela Mardin ile ilgili herhangi bir analiz yapılmadan evvel, ulaşılabildiği ölçüde, Türkiye (TR) geneline dair veriler paylaşılmış, bilahare Dicle Bölgesi bilgilerine yer verilmiş ve müteakiben özel olarak Mardin istatistikleri paylaşılmıştır. Böylece kıyaslama imkânı da elde edilerek çalışmanın içerik açısından zenginleştirilmesi hedeflenmiştir. Çalışmada; anlaşılabilirlik ve karşılaştırılabilirlik için bolca tablo, grafik ve harita kullanılmıştır.

 

 

1. Mardin’in Büyüme Verileri

Bu başlık altında, Mardin’in büyüme verileri kapsamında sektörel ve kişisel katma değerleri verilmektedir.

 

Grafik 1: Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde (TRC3) Katma Değerin Sektörel Dağılımı (2017, %)

Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2017 verilerine göre Dicle Bölgesi’nde sanayi sektörünün katma değeri Türkiye ortalamasının altında iken, tarım ve hizmet sektörlerinin payları ise Türkiye ortalamasının üzerindedir. Bu, Bölgenin tarım ve hizmet potansiyelini ortaya koymaktadır. Neticede ise Bölgenin hizmet ağırlıklı bir yapıda olduğu ortaya çıkmaktadır.

 

 

 

 

 

 

 


Grafik 2: Dicle Bölgesi’nde (TRC3) Kişi Başı Gayri Safi Katma Değer Verileri (Cari Fiyatlarla, 2005-17, TL)

Kaynak: TÜİK (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

Dicle Bölgesi şehirleri, Türkiye ortalamasından daha düşük bir gelir seviyesine sahiptir. TÜİK verilerine göre cari fiyatlarla 2017 Türkiye ortalama KBGSYİH’si 38,680 TL iken bu meblağ Dicle Bölgesi’nde 18,354 TL’dir.

 

Tablo 1: Mardin’in Sektörel GSYİH Verileri (2005-17) (%)

Yıl

Mardin Tarım /

Mardin GSYİH

Mardin Sanayi /

Mardin GSYİH

Mardin Hizmetler /

Mardin GSYİH

2005

0.20

0.14

0.53

2010

0.25

0.13

0.50

2015

0.18

0.15

0.56

2016

0.16

0.15

0.57

2017

0.16

0.16

0.57

Kaynak: TÜİK (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

Özelde Mardin’e ilişkin inceleme yapıldığında; sahip olduğu faktör bileşimi gereği, şehrin emek-yoğun bir sektörel yapılanma içerisinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da beraberinde Dicle Bölgesi ile paralel biçimde ağırlıklı olarak hizmet sektörü temelli bir üretim yapısını getirmektedir. Bu kapsamda; özellikle turizm, inşaat ve ulaştırma gibi alanlarda uzmanlaşma olduğu görülmektedir.

 

Bu arada, yapısal olarak meydana gelen değişime de dikkat çekmekte fayda vardır. Bu amaçla TÜİK’in 2005-17 verileri incelendiğinde, Mardin’de sektörel bir dönüşüm yaşandığı gözlenmektedir. Nitekim, tarımın GSYİH’deki payı nispeten azalırken, sanayi ve hizmet sektörlerinin payları artmıştır.

 

Tablo 2: Mardin’in Türkiye GSYİH’sindeki Yeri (2005-17) (Milyon TL, %)

Yıl

Mardin GSYİH

Mardin GSYİH / TR GSYİH

2005

2,863

0.43

2010

5,661

0.49

2015

12,097

0.52

2016

13,279

0.51

2017

15,865

0.51

Kaynak: TÜİK (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

Mardin, düşük bir GSYİH değerine sahiptir. TÜİK verileri yıllar itibariyle incelendiğinde genel olarak Türkiye GSYİH’sinin %1’inin bile ancak yarısı civarında bir katkısı olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim 2017 yılı payı %0.5 civarındadır.

 

Tablo 3: Mardin’de KBGSYİH Verileri (2005-17) (USD, %)

Yıl

Mardin KBGSYİH

TR KBGSYİH

Mardin KBGSYİH/

TR KBGSYİH

2005

2,900

7,304

39.7

2010

5,086

10,560

48.2

2015

5,623

11,019

51.0

2016

5,515

10,883

50.7

2017

5,416

10,602

51.1

Kaynak: TÜİK (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

Mardin’in KBGSYİH’si de Türkiye ortalamasının epey altındadır. GSYİH’ye katkısına paralel olarak Türkiye toplam hasılasından kişi başına düşen pay da yine ortalama KBGSYİH’sinin yarısına yakındır. Nitekim, 2017 yılı Türkiye ortalaması 10,602 USD iken Mardin’in KBGSYİH’si 5,416 USD’dir.

 

 

2. Mardin’in İstihdam Verileri

Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde işsizliğe dair veriler, takip eden tabloda verilmektedir. Daha sonra Mardin’in bazı İllerle karşılaştırmalı işgücü verileri sunulmaktadır.

 

Tablo 4: Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde İşsizlik Verileri (2014-18, kişi, %)

Yıl

İşgücü

İşgücüne

Katılım Oranı

İstihdam Oranı

İşsizlik Oranı

TR

Dicle

TR

Dicle

TR

Dicle

TR

Dicle

2014

28,442,000

477,500

52.8

38.5

47.5

29.2

10.0

24.1

2015

29,303,500

496,500

53.7

39.6

48.1

29.8

10.4

24.9

2016

30,154,000

529,500

54.5

40.6

48.5

29.0

11.0

28.5

2017

31,232,500

528,000

55.4

40.1

49.3

29.3

11.0

27.0

2018

31,837,000

579,500

55.9

42.2

49.7

31.6

11.1

25.1

Kaynak: TÜİK (2018d), “İşgücü İstatistikleri; Bölgesel Sonuçlar”, E.T.: 27.05.2019, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=102&locale=tr

 

Türkiye’de 2018 yılında işgücüne katılma oranı %55.9 iken bu oran Dicle Bölgesi’nde %42.2’dir. İstihdam oranı da benzer şekilde Türkiye ortalamasına göre düşüktür. İşsizlik oranı karşılaştırıldığında durum daha çarpıcı bir hâl almaktadır. Nitekim, 2018 yılında Dicle Bölgesi işsizlik oranı, Türkiye ortalamasından iki buçuk kat civarında fazladır.

 

Tablo 5: Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde 15-24 Yaş İşsizlik Verileri (2014-15, %)

 

Toplam

15-24 Yaş

2014

2015

2014

2015

TR

9.9

10.3

17.8

18.5

Dicle Bölgesi

24.0

24.4

33.1

35.3

Kaynak: Erçin, Murat (2017). TRC3 Bölgesi’nde Genç İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu, Mardin: DİKA Dış İlişkiler ve Fonlar Birimi.

 

2014-15 yıllarında Türkiye’de ve Dicle Bölgesi’nde 15-24 yaş aralığı işsizlik verilerinin karşılaştırmalı olarak verildiği tabloya göre, Türkiye’deki işsizlik oranlarının Dicle Bölgesi’ne yansımasının daha yüksek seviyelerde olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim, mesela 2015’te Türkiye’nin genç nüfustaki işsizlik oranı %18.5 iken, Bölgedeki oran %35.3’tür. Yani Dicle Bölgesi’nde ciddi bir işsizlik sorunu vardır ve bu durum, genç nüfus açısından daha çarpıcı seviyelerdedir.

 

Tablo 6: Bazı İllerin İşsizlik Verileri (2013, %)

Şehir

İşsizlik

Oranı

İşsizlik Oranında

Türkiye

Sıralaması

İstihdam

Oranı

İşgücüne

Katılma

Oranı

TR Ortalaması

9.7

---

45.9

50.8

Batman

23.4

1

27.8

36.2

Mardin

20.6

2

29.7

37.4

Siirt

20.5

3

29.8

37.5

Şırnak

20.1

4

30.0

37.6

İstanbul

11.2

14

46.4

52.2

Ankara

10.2

19

44.5

49.5

Antalya

7.9

34

52.9

57.5

Bayburt

6.2

66

48.1

51.3

Karaman

4.2

81

48.1

50.3

Kaynak: TÜİK (2013), “İşgücü İstatistikleri”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007

 

Mardin özelinde yapılan incelemede, şehrin istihdamda Türkiye ortalamasına kıyasla olumsuz bir görünümde olduğu ortaya çıkmaktadır. Tabloya göre 2013 yılında Mardin, Türkiye’de işsizlik oranı en yüksek ikinci şehirdir.

 

Bu kapsamda, özel olarak Mardin’deki durumun, Dicle Bölgesi’nde mevcut olan tablo ile benzerlik taşıdığı görülmektedir. 2013 yılı istatistiklerine göre, Mardin’deki işsizlik yine genel oranın iki katından fazladır. Nitekim, anılan yılda Türkiye’deki işsizlik oranı %9.7 iken Mardin’de bu oran %20.6 olarak gerçekleşmiştir. Yani Dicle Bölgesi’nde olduğu gibi, Mardin’in de ciddi bir işsizlik sorunu bulunmaktadır.

 

Tablo 7: Mardin’de Alt Sektörler İtibariyle Kayıtlı Çalışan Sayısı (2017, kişi, %)

Alt Sektör

Kayıtlı Çalışan

Sayısı

İmalât

Sektöründeki Payı

Bina İnşaatı

16,318

20

Kara Taşımacılığı ve Boru Hattı Taşımacılığı

11,952

15

Bina ve Çevre Düzenleme Faaliyetleri

7,007

9

Eğitim

5,570

7

Perakende Ticaret (Mot.Taşıt.Onarımı Hariç)

4,549

6

Bina Dışı Yapıların İnşaatı

4,488

5

Giyim Eşyaları İmalâtı

4,356

5

Kamu Yönetimi ve Savunma

3,257

4

Toptan Tic. (Mot.Taşıt.Onarımı Hariç)

2,229

3

Gıda Ürünleri İmalâtı

1,971

2

Toplam

61,697

76

Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) (2017), “İstatistikler”, E.T.: 07.05.2019, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari

 

2017 yılında Mardin’de alt sektörler itibariyle toplam kayıtlı çalışan sayısı 61,697 kişidir. Burada en fazla pay ‘Bina İnşaatı’ alt sektörüne aittir.

 

Tablo 8: Mardin’de Bazı İstihdam Verileri (2018)

 

Sayı (Kişi)

İşkur’a kayıtlı ‘aktif işsiz’ sayısı

32,721

İşkur’a kayıtlı ‘aktif işsiz +

çalıştığı hâlde iş arayan’ sayısı

51,586

Kaynak: Mardin İşkur İl Müdürlüğü (2018), İstatistikler.

 

Burada, doğrudan iş piyasasına değinmekte de fayda vardır. Bu amaçla İşkur verileri incelendiğinde, 2018 yılı sonu itibariyle kayıtlı ‘aktif işsiz’ sayısının 32,721 iken, kayıtlı ‘aktif işsiz ve çalıştığı hâlde iş arayan’ sayısının 51,586 olduğu görülmektedir.

 

Tablo 9: Mardin’de Aranan Meslekler (2017-18)

No

 

Meslekler

2017

2018

1

Makineci (Dikiş)

Makineci (Dikiş)

2

Overlok Makinesi Operatörü

Beden İşçisi (Genel)

3

Muhasebeci

Kadın Giysileri Dikim Elemanı

4

İnşaat Elemanları Kalıpçısı (Elle)

Satış Danışmanı / Uzmanı

5

Model Makineci

(Dokuma, hazır giyim, ev tekstili)

Reyon Görevlisi

6

Hemşire

Sekreter

7

Tır-Çekici Şoförü

Temizlik Görevlisi

8

Şoför (Yük taşıma)

Garson (Servis Elemanı)

9

Ebe

Büro Memuru (Genel)

10

Beden İşçisi (İnşaat)

Terzi

Kaynak: Mardin İşkur İl Müdürlüğü (2018), İstatistikler.

 

Mardin’deki işgücü piyasasının temel sorunlarından biri de işgücü arzı ve talebi arasındaki nitelik uyuşmazlığına dairdir. İşkur’a yapılan iş başvuruları dikkate alındığında, işgücü arz edenlerin aradığı ve işgücü talep edenlerin aradığı meslekler arasındaki ilişkinin zayıf olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu da söz konusu açığın giderilmesine yönelik çabaların gereğine işaret etmektedir.

 

 

3. Mardin’in Sektörel Yapısı

Mardin’deki ziraî, sınaî ve ticarî firmalar Merkez (Artuklu), Kızıltepe, Nusaybin ve Midyat İlçelerinde yoğunlaşmış durumdadır.

 

Tablo 10: Mardin Ticaret ve Sanayi Odası(MTSO)'na Kayıtlı Firmalar (2018, adet) (*)

Meslek Grupları

İşletme Sayısı

Grup 1: İnşaat ve Yapı Malzemeleri

760

Grup 2: Tekstil ve Deri

148

Grup 3: Hayvancılık, Et ve Süt Ürünleri

259

Grup 4: Turizm, Eğitim ve Sağlık

180

Grup 5: Tarım ve Ormancılık

327

Grup 6: Nakliye ve Otomotiv Satış-Onarım

432

Grup 7: Gıda ve Unlu Mamuller

238

Grup 8: Akaryakıt, Kimyevî Maddeler ve Madencilik

143

Grup 9: Bilişim, İletişim, Elektrikli Cihazlar ve Baskı

225

Grup 10: Finansal Yatırım Araçları, Teknik Danışmanlık ve Müşavirlik

175

Genel Toplam

2,887

* Şu ilçelere ait veriler: Merkez, Dargeçit, Derik, Mazıdağı, Midyat, Ömerli, Savur, Yeşilli (Kızıltepe ve Nusaybin hariç).

Kaynak: Mardin Ticaret ve Sanayi Odası (MTSO) (2018), İstatistikler.

 

10 meslek grubunda yapılan sınıflamaya göre 2018 sonu itibariyle MTSO’ya kayıtlı firma sayısı 2,887 olup en fazla işletme, ‘İnşaat ve Yapı Malzemeleri’ sektöründedir.

 

Tablo 11: Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası(KTSO)'na Kayıtlı Firmalar (2018, adet)

Meslek Grupları

İşletme Sayısı

Grup 1: İnşaat ve Yapı Malzemeleri

882

Grup 2: Tekstil ve Deri

242

Grup 3: Hayvancılık, Et ve Süt Ürünleri

606

Grup 4: Turizm, Eğitim ve Sağlık

356

Grup 5: Tarım ve Ormancılık

926

Grup 6: Nakliye ve Otomotiv Satış-Onarım

1,022

Grup 7: Gıda ve Unlu Mamuller

349

Grup 8: Akaryakıt, Kimyevî Maddeler ve Madencilik

544

Grup 9: Bilişim, İletişim, Elektrikli Cihazlar ve Baskı

250

Grup 10: Finansal Yatırım Araçları, Teknik Danışmanlık ve Müşavirlik

279

Genel Toplam

4,435

Kaynak: Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası (KTSO) (2018), İstatistikler.

 

KTSO da 10 meslek grubunda sınıflama yapmış olup 2018 yılı sonu itibariyle kayıtlı firma sayısı 4,435’tir ve en fazla işletme ‘Nakliye ve Otomotiv Satış-Onarım’ sektöründedir.

 

Tablo 12: Nusaybin Ticaret ve Sanayi Odası(NTSO)'na Kayıtlı Firmalar (2018, adet)

Meslek Grupları

İşletme Sayısı

Grup 1: İnşaat ve Yapı Malzemeleri

266

Grup 2: Nakliyat

303

Grup 3: Elektronik

152

Grup 4: Gıda

118

Grup 5: İthalât/İhracat

170

Genel Toplam

1,009

Kaynak: Nusaybin Ticaret ve Sanayi Odası (NTSO) (2018), İstatistikler.

 

NTSO ise kayıtlı firmalarını 5 grupta sınıflandırmıştır. NTSO’nun 2018 yılı sonunda kayıtlı firma sayısı 1,009 olup en fazla işletme ‘Nakliyat’ sektöründe yer almaktadır.

 

Tablo 13: Kızıltepe ve Nusaybin Ticaret Borsalarına Kayıtlı Firmalar (2018, adet)

Kurum

İşletme Sayısı

Kızıltepe Ticaret Borsası (KTB)

407

Nusaybin Ticaret Borsası (KTB)

216

Kaynaklar:

·        Kızıltepe Ticaret Borsası (KTB) (2018), İstatistikler.

·        Nusaybin Ticaret Borsası (NTB) (2018), İstatistikler.

 

2018 sonu itibariyle KTB’nin 407 üye işletmesi varken, bu sayı NTB’de 216’dır.

 

 

Harita 1: TR’de Tarımsal Katma Değerin Bölgesel Dağılımı (2017)

Kaynak: TÜİK (2017b), “Ulusal Hesaplar”, E.T.: 14.05.2019, http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

 

TÜİK verilerine göre 2017 yılında Dicle Bölgesi’ndeki tarımsal üretim meblağı 4.7 Milyar TL civarında olup bunun Türkiye’deki payı %2.5’tir.

 

 

Harita 2: Mardin Tarımının Dicle Bölgesi Katma Değerindeki Payı (2017)

Kaynak: TÜİK (2017b), “Ulusal Hesaplar”, E.T.: 14.05.2019, http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

 

Mardin’in tarım sektöründe sağladığı katma değer, tek başına Dicle Bölgesi’nin toplam katma değerinin yarısı civarındadır. Nitekim TÜİK verilerine göre 2017 yılında Mardin’in tarımsal üretim meblağı 2.5 Milyar TL civarında olup bunun Dicle Bölgesi’ndeki payı %5.4’tür. Mardin’in tarımsal üretim meblağının Türkiye tarımsal üretimindeki payı ise %0.13’tür.

 

Mardin’in sahip olduğu tarımsal çeşitlilik ve birikim, şehir ve bölge ekonomisine önemli katkılar sağlamaktadır. Mardin’de 2018 yılında 3,144,791 dekarlık tarım alanı mevcut olup bunların kullanımı şöyledir: Tahıllar ve diğer bitkisel ürünler %83.6; Sebze bahçeleri %2.7; Meyveler, içecek ve baharat %13.7 (TÜİK, 2017b). Bununla beraber, şehrin tarımsal üretime dair birtakım sorunları da vardır. Uygun ham madde ve malzeme kullanımı ve hasat sonrası bazı uygulamalar bunların başında gelmektedir.

 

Mardin, Ticaret ve Sanayi Odalarının ve Ticaret Borsalarının organizasyonuyla paralel olarak temelde üç bölgesel sınaî yapılanma içerisindedir:

1) Mardin Ticaret ve Sanayi Odası (MTSO) Bölgesi: Merkez (Artuklu), Dargeçit, Derik, Mazıdağı, Midyat, Ömerli, Savur ve Yeşilli İlçeleri.

2) Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası (KTSO) Bölgesi: Kızıltepe İlçesi,

3) Nusaybin Ticaret ve Sanayi Odası (NTSO) Bölgesi: Nusaybin İlçesi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Grafik 3: MTSO, KTSO ve NTSO Bölgelerinde İşletme Sayıları Açısından İlk 3 Sınaî Sektör

Kaynaklar:

·        Mardin Ticaret ve Sanayi Odası (MTSO) (2018), İstatistikler.

·        Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası (KTSO) (2018), İstatistikler.

·        Nusaybin Ticaret ve Sanayi Odası (NTSO) (2018), İstatistikler.

 

Mardin sanayisi; gıda, inşaat ve tekstil ağırlıklı bir sektörel yapılanmaya sahiptir. Bu durum MTSO ve KTSO bölgesinde aynı sıralamayı takip ederken, NTSO bölgesinde ise sadece sıra değişikliği vardır. Diğer bölgelerde ‘gıda’ en önemli alt sektör iken NTSO Bölgesi’nde ‘tekstil’ ilk sırayı almaktadır.

Mardin’de 2019 yılı itibariyle bir adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmaktadır. İkincisinin yapımına karar verilmiş olup hâlihazırda ihale aşamasındadır. 200 sanayi parseli olan I.Mardin Organize Sanayi Bölgesi’nde (MOSB) 138 firma üretimde, 17 tesis proje aşamasında, 15 tesis inşaat aşamasında olup, 11 tesis ise faaliyetlerine geçici biçimde ara vermiş bulunmaktadır. I.MOSB’da en fazla faaliyette bulunulan sektörler sırasıyla şöyledir: gıda, mobilya, kimya, plastik ve tekstil. Burada, sezonlar itibariyle değişiklik göstermek üzere 3,750-4,500 arasında çalışana istihdam imkânı sağlanmaktadır [Mardin Organize Sanayi Bölgesi (MOSB), 2019].

 

Şehirde 750 iş yerine sahip 4 adet Küçük Sanayi Sitesi (KSS) bulunmaktadır: Mardin (190), Kızıltepe (200), Nusaybin (154), Midyat (206). Ayrıca Kızıltepe’de yeni bir KSS daha yapım aşamasındadır.

 

Tablo 14: Dicle Bölgesi’nde Mal/Hizmet Ticaret Hacmi (2016, TL)

 

Alan İl

Batman

Mardin

Siirt

Şırnak

Satan İl

Batman

3,792,590,392

154,895,553

219,388,637

58,483,169

Mardin

189,599,486

4,220,646,704

25,790,365

187,373,585

Siirt

118,337,114

22,054,965

641,177,331

33,703,838

Şırnak

24,823,093

106,406,564

7,356,627

954,930,964

Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi (2016), “Raporlar”, E.T.: 07.05.2019, https://gbs.sanayi.gov.tr/Raporlar.aspx

 

Mardin, Dicle Bölgesi’nde en fazla Batman’a mal/hizmet satmaktadır. En fazla mal/hizmet alımını da yine Batman’dan yapmaktadır.

 

Tablo 15: Mardin Firmalarının TR Genelinde En Çok Mal Sattığı/Aldığı İlk 5 İl (2016, %)

Satış

 

Alış

İl

Pay

 

İl

Pay

İstanbul

11.7

 

İstanbul

20.4

Ankara

7.1

 

Ankara

6.5

Adana

4.5

 

Antep

6.4

Diyarbakır

3.9

 

Diyarbakır

4.9

Antep

3.2

 

Kocaeli

4.1

Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi (2016), “Raporlar”, E.T.: 07.05.2019, https://gbs.sanayi.gov.tr/Raporlar.aspx

 

Mardin’in Türkiye genelinde en çok mal sattığı ve aldığı İller İstanbul ve Ankara’dır. Görüldüğü üzere, her ne kadar Dicle Bölgesi İlleri arasında ticarî ilişkiler var olsa da hacim itibariyle Türkiye genelinde ilk sıralarda yer alamamaktadırlar. Yani, Dicle Bölgesi İlleri arasında ticaret hacminin geliştirilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Öte yandan, Mardin’in Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde en fazla ticaret yaptığı şehir ise Diyarbakır’dır.

 

Mardin; kültür, termal, doğa ve doğa yürüyüşü, mağara, kamp ve karavan ve yaban hayatı turizmi gibi faaliyetlerle turistik kapasitesi yüksek bir şehirdir. Özellikle kültür turizmi kapsamında ziyaret edilebilecek çok sayıda kalesi, camii, medresesi, kilisesi, manastırı, çarşısı, hamamı ve mağarası mevcuttur. Eski Şehir, ‘bir açık hava müzesi’ olarak nitelenmekte olup bu hâliyle UNESCO Dünya Miras Listesi’ne de teklif edilmektedir (Mardin  İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2019).

 

Tablo 16: Mardin’in Turizm Yatırım Belgeli ve Turizm İşletme Belgeli Konaklama Tesisleri (2019, adet)

Tesis sayısı

36

Oda sayısı

2,059

Yatak sayısı

4,201

Kaynaklar:

·        TÜİK (2018c), “İstatistik Göstergeler”, E.T.: 15.05.2019, https://biruni.tuik.gov.tr/ilgosterge/?locale=tr

·        Kültür ve Turizm Bakanlığı (2019), “Turizm İstatistikleri”, E.T.: 15.05.2019, http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR-201136/turizm-yatirim-ve-isletme-bakanlik-belgeli-tesis-istati-.html

 

Turizm kapasitesi yüksek bir şehir olmakla beraber, Mardin’de sezonlar itibariyle tesis, oda ve yatak sayısında eksiklikler görülmektedir. 2019 yılı toplam tesis sayısı 36 iken, toplam yatak sayısı 4,201’dir. Tesis ve yatak sayısının artırılmasına çalışılmaktadır.

 

 

4. Mardin’in Finansal Yapısı

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi verilerine göre, 2016 yılında Türkiye’de 1,200,027 adet girişim vardır. Bunların 5,100’ü Mardin’de olup Türkiye’deki payı %0.4’e tekabül etmektedir.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Grafik 4: Mardin’de Girişimlerin Aktif ve Net Satış Meblağı (2016, TL)

Kaynak: Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi (2016), “Raporlar”, E.T.: 07.05.2019, https://gbs.sanayi.gov.tr/Raporlar.aspx

 

Mardin’deki girişimlerin aktif ve net satış meblağları Türkiye genelinin epey altında bulunmaktadır. Nitekim 2016 yılında Mardin’deki girişimlerin aktiflerinin ve net satışlarının Türkiye’deki payları sırasıyla %0.2 ve %0.3’tür. Mardin girişimleri, toplam aktif meblağlarıyla Türkiye’de 31.sırada yer alırken, net satışları itibariyle 29.sırada bulunmaktadır.

 

Tablo 17: Mardin’de Yatırım ve Teşvik İstatistikleri (2012-15, adet, Milyon TL, kişi)

Yıl

Toplam Belge Sayısı

Toplam Sabit Yatırım

Toplam İstihdam

2012

44

1,142

2,950

2013

69

1,590

3,472

2014

50

1,412

3,199

2015

58

262

2,704

Kaynak: Akyapı, A., Günay, B., Ateş, E. (2017), İstatistiklerle Mardin, Mardin, Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA).

 

2015 yılında Mardin’de verilen toplam yatırım ve teşvik sayısı 58 iken, gerçekleştirilen sabit yatırım meblağı 262 Milyon TL’dir. Bu yatırımlar ise 2,704 kişiye istihdam imkânı sağlamıştır.

 

Tablo 18: Mardin’de Sektörler İtibariyle Teşvikli Yerli-Yabancı Sermayeli Yatırım Payları (Belge adedi açısından) (2015)

Sektör

Pay

İmalât

43.1

Hizmet

41.3

Enerji

8.6

Tarım

1.7

Kaynak: Akyapı, A., Günay, B., Ateş, E. (2017), İstatistiklerle Mardin, Mardin, Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA).

 

Mardin’de 2015 yılında belge adedi itibariyle teşvikli yerli-yabancı sermayeli yatırımlardan en fazla faydalanan sektör ‘İmalât’tır. Altıncı Teşvik Bölgesi’nde yer alan Mardin’de yatırım teşviklerinden en fazla faydalanan bu sektörün toplamdaki payı %43 civarındadır.

 

Tablo 19: Mardin’de Kredilerin Sektörel Dağılımı (Mart 2019, Bin TL, %)

Alt Sektör

Meblağ

Toplam Kredilerdeki Payı

Toptan Ticaret ve Komisyonculuk

776,099

21.6

Ziraat ve Balıkçılık

728,137

20.3

Gıda, Meşrubat ve Tütün

585,114

16.3

Gayrinakdi Toptan Ticaret ve Komisyonculuk

465,229

12.9

İnşaat

208,839

5.8

Tekstil ve Tekstil Ürünleri

116,801

3.2

Kaynak: Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) (2019), “Bankacılık Sektörü Verileri”, E.T.: 13.05.2019, https://www.bddk.org.tr/BultenFinTurk

 

BDDK verilerine göre, Mardin’de krediler daha ziyade ‘toptan ticaret ve komisyonculuk’ ile ‘ziraat ve balıkçılık’ sektörlerinde kullanılmaktadır. Mart 2019 itibariyle ‘toptan ticaret ve komisyonculuk’ alt sektörünün toplam kredilerdeki payı %21.6 iken, ‘ziraat ve balıkçılık’ alt sektörünün payı %20.3’tür.

 

Tablo 20: Mardin’de Tüketici Kredileri (2008-19, bin TL)

Yıl

Taşıt Kredisi

Konut Kredisi

Diğer Tüketici Kredileri

Bireysel Kredi Kartları

2008

15,710

42,826

95,670

76,714

2010

21,933

92,053

179,799

134,864

2012

37,908

155,351

316,321

276,451

2014

27,140

271,851

494,462

270,069

2016

25,004

384,197

506,341

350,876

2018

32,156

453,824

658,219

474,758

2019 (Mart)

30,193

446,538

720,247

468,331

Kaynak: BDDK (2019), “Bankacılık Sektörü Verileri”, E.T.: 13.05.2019, https://www.bddk.org.tr/BultenFinTurk

 

Mardin’de Mart 2019’da tüketici kredilerinde asıl pay bireysel kredi kartları ile yapılan alışverişlere aitken bunu konut ve taşıt kredileri takip etmektedir. Sırasıyla her üç alanda sağlanan kredilerin toplamdaki payları %28, %27 ve %2 civarındadır.

 

Tablo 21: Mardin’de Takipteki Tüketici Kredileri (2008-19, bin TL)

Yıl

Takipteki

Taşıt Kredisi

Takipteki

Konut Kredisi

Takipteki Diğer

Tüketici Kredileri

2008

848

580

1,856

2010

671

1,286

5,325

2012

652

1,467

8,496

2014

1,129

2,160

22,253

2016

1,065

3,807

39,489

2018

1,754

3,882

44,497

2019 (Mart)

1,809

4,638

67,071

Kaynak: BDDK (2019), “Bankacılık Sektörü Verileri”, E.T.: 13.05.2019, https://www.bddk.org.tr/BultenFinTurk

 

BDDK verilerine göre, 2019 Mart ayında takipte olan ana kredi kalemi konuttur. Bunu taşıt kredisi takip etmektedir. Finansal kuruluşların sağladığı toplam konut kredisinin %1’i takibe düşmüşken bu oran taşıt kredisinde daha yüksek olup %6 civarındadır.

 

Tablo 22: Mardin'de Mevduat Verileri (2008-19, bin TL)

Yıl

Toplam

Tasarruf

Mevduatı

Tasarruf

Mevduatı

(TL)

Tasarruf

Mevduatı

(DTH)

Toplam

Diğer

Mevduat

Diğer

Mevduat

(TL)

Diğer

Mevduat

(DTH)

Genel

Toplam

Mevduat

2008

271,473

170,668

100,805

177,706

143,286

34,420

449,179

2010

454,449

307,113

147,336

309,521

278,822

30,699

763,970

2012

564,599

352,382

212,217

412,979

351,418

61,561

977,578

2014

812,846

515,760

297,086

539,396

482,903

56,493

1,352,242

2016

1,349,317

890,209

459,108

703,404

646,712

56,692

2,052,721

2018

2,164,649

1,219,157

945,492

967,537

763,086

204,451

3,132,186

2019 (Mart)

2,394,972

1,183,877

1,211,095

1,139,745

780,018

359,727

3,534,717

Kaynak: BDDK (2019), “Bankacılık Sektörü Verileri”, E.T.: 13.05.2019, https://www.bddk.org.tr/BultenFinTurk

 

Mardin’de mevduat, genel olarak yerli para birimi cinsinden tutulmaktadır. BDDK’nın 2019 Mart ayı verilerine göre, tasarruf mevduatı içinde TL’nin payı %49.4 iken; diğer mevduat içinde TL’nin payı %68.4’tür. Bu oranlar, Mardin’in henüz dolarize olmadığının bir göstergesidir.

 

Tablo 23: Bazı İllerdeki Protestolu Senet ve Karşılıksız Çek Sayıları ve Meblağları (2018, adet, Bin TL)

Sayı

 

Meblağ

Protestolu

Senet

Karşılıksız

Çek

 

Protestolu

Senet

Karşılıksız

Çek

İller

Adet

İller

Adet

 

İller

Meblağ

İller

Meblağ

İstanbul

150,120

İstanbul

169,931

 

İstanbul

5,960,840

İstanbul

5,960,840

Ankara

75,580

Ankara

49,962

 

Ankara

1,867,739

Ankara

1,867,739

İzmir

46,690

İzmir

33,410

 

İzmir

984,805

İzmir

984,805

Bursa

33,092

Bursa

24,368

 

Bursa

528,034

Bursa

528,034

Antep

16,582

Adana

14,390

 

Antep

452,299

Antep

452,299

Kayseri

16,308

Antep

12,653

 

Adana

393,971

Adana

393,971

Adana

15,270

Diyarbakır

9,644

 

Kayseri

390,751

Kayseri

390,751

Trabzon

8,725

Urfa

9,089

 

Urfa

317,065

Urfa

317,065

Urfa

8,439

Trabzon

8,639

 

Diyarbakır

204,749

Diyarbakır

204,749

Diyarbakır

5,611

Kayseri

7,902

 

Trabzon

133,002

Trabzon

133,002

Malatya

5,432

Erzurum

5,351

 

Malatya

92,173

Malatya

92,173

Erzurum

5,348

Mardin

4,701

 

Mardin

86,988

Mardin

86,988

Amasya

3,885

Batman

4,258

 

Amasya

86,106

Amasya

86,106

Mardin

2,607

Malatya

4,215

 

Erzurum

69,077

Erzurum

69,077

Batman

2,019

Şırnak

1,928

 

Batman

57,418

Batman

57,418

Şırnak

919

Amasya

1,400

 

Şırnak

54,988

Şırnak

54,988

Kilis

491

Siirt

1,228

 

Siirt

10,336

Siirt

10,336

Siirt

484

Kilis

368

 

Kilis

9,359

Kilis

9,359

Kaynak: Türkiye Bankalar Birliği (TBB) Risk Merkezi (2018), “İstatistikî Raporlar”, E.T.: 27.05.2019, https://www.riskmerkezi.org/tr/istatistikler/23

 

Mardin’de protestolu senet ve karşılıksız çek sayıları nispeten düşük seviyelerdedir. Bununla beraber, protestolu senet tutarında 31. karşılıksız çek tutarında ise 19.sırada yer almaktadır. Bu da yaşanan iktisadî krizin şehre olumsuz etkilerine dair birtakım ipuçları sunmaktadır.

 

 

5. Mardin’in Dış Ticaret Yapısı

Mardin, her zaman net bir ihracatçı pozisyonunda olagelmiştir.

 

Grafik 5: Mardin’in Dış Ticareti (2010-18, Milyar USD)

Kaynak: TÜİK (2018a), “Dış Ticaret İstatistikleri”, E.T. 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046

 

Mardin, grafikte de görüldüğü üzere, mesela 2010-18 döneminde daima net dış ticaret fazlası vermiştir.

 

Tablo 24: Mardin’in Dış Ticaret Verileri (2005-18) (Milyon USD, %)

Yıl

Mardin

İhracatı

Mardin İhrc /

TR İhracatı

 

Mardin

İthalâtı

Mardin İthl /

TR İthalâtı

Mardin İhrc /

Mardin İthl

2005

171

0.23

 

30

0.00

5.70

2010

564

0.50

 

93

0.00

6.06

2015

882

0.61

 

101

0.00

8.73

2016

878

0.62

 

94

0.00

9.34

2017

911

0.58

 

149

0.00

6.11

2018

873

0.51

 

247

0.00

3.53

Kaynak: TÜİK (2019), “Dış Ticaret”, E.T. 07.01.2019, http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

 

TÜK verilerine göre Mardin’in 2005’te 171 milyon USD olan ihracatı, 2018’de 873 milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Bununla beraber, 2017 yılına göre nispî bir azalma olduğu görülmektedir. Bunun en temel sebebi, ekonomide meydana gelen konjonktürel dalgalanmalar ve jeo-politik gelişmelerdir. Dolayısıyla, bu etkiler devam ettiği takdirde, ihracatın müteakip yıllarda da gerilemesi ihtimali vardır.

 

Mardin’in ihracatının ithalâtını karşılama oranı da net ihracatçı olmasıyla paralel biçimde pozitiftir ve yüksektir. 2018’de 2017 yılına göre ihracatta azalış, ithalâtta ise artış meydana geldiğinden, bu oranda nispî bir düşüş görülmektedir. Bununla beraber, mevcut konjonktürel ve jeo-politik riskler ortadan kalktığı takdirde, oranın tekrar eski seviyelerine çıkması beklenmektedir.

 

TÜİK (2018b) verilerine göre, 2018 yılında Mardin’in en çok ihracat yaptığı ülkeler Irak, Suriye ve İran’dır. Irak’ın Mardin’in toplam ihracatındaki payı %90’dır. İhracatında ilk sırayı ‘Değirmencilik ürünleri, malt, nişasta, inülin, buğday gluteni’ alırken bunu ‘Örme/örülmemiş giyim eşyası ve aksesuarı’ ve ‘Hububat, un, nişasta veya süt müstahzarları, pastacılık ürünleri’ takip etmektedir.

 

Öte yandan Mardin, ithalâtının %53’ünü Fransa’dan gerçekleştirmektedir. Bu ülkeyi Hollanda ve Almanya takip etmektedir. En çok ithal edilen ürünler ise ‘Canlı hayvanlar’, ‘Yenilen sebzeler ve bazı kök ve yumrular’ ve ‘Yenilen meyveler ve sert kabuklu meyveler’dir.

 

 

6. Mardin’in Rekabetçilik Yapısı

Mardin, rekabetçilik yapısı itibariyle Türkiye’de alt sıralarda yer almaktadır. Bunun tespitinde URAK (Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu) ve Deloitte Türkiye tarafından hazırlanan ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ önemli ipuçları sunmaktadır.

 

Tablo 25: Mardin’in İllerarası Rekabetçilik Endeksi Sıralama Bilgileri (2009-14, sıra)

Endeks

09-10

10-11

11-12

12-13

13-14

Rekabetçilik Endeksi Genel İl Sırası

79

74

76

76

76

  - Beşerî Sermaye Alt Endeksi

78

78

80

79

80

   - Yenilikçilik Alt Endeksi

58

59

59

57

63

   - Üretim ve Ticaret Alt Endeksi

69

63

70

78

78

   - Yaşanabilirlik Alt Endeksi

77

76

77

71

70

Kaynak: Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu (URAK) ve Deloitte Türkiye (2016), İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2013-2014, İstanbul.

 

URAK ve Deloitte Türkiye (2016) tarafından hazırlanan araştırma verilerine göre, Mardin’in ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ genel sırası, 2013-14 itibariyle 76’dır. Bu genel değer içinde en fazla katkıya sahip olan alt endeks, İlin ‘yenilikçilik’ yapısıdır. Bunu 76.sıra ile ‘yaşanabilirlik’ yapısı takip etmektedir. En sonda gelen ise ‘beşerî sermaye’ yapısıdır. Bu açıdan Mardin, 81 İl arasında seksenincidir. Mardin’den bir önce Urfa, sonra ise Şırnak yer almaktadır.

 

 

7. Mardin’in Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Durumu

Sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından Mardin’in pozisyonu iç açıcı değildir. Bunu DPT/Kalkınma Bakanlığı (Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı) tarafından hazırlanmış olan Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi (SEGE) incelendiğinde görmek mümkündür.

 

İlki 2003 yılında yapılan ve ikincisi 2011’de tekrarlanan SEGE çalışmasında “İlin ülke içerisindeki ekonomik ağırlığı, Sosyal gelişmişlik seviyesi, Bireysel zenginlik ve refah düzeyi, İl ölçeğinde ekonomik ve sosyal gelişmişlik ile bireysel refah arasındaki denge ve Veri teminine ilişkin süreklilik” gibi hususlar dikkate alınarak çok sayıda değişkenden hareketle Bölgelerin ve İllerin gelişmişlik sıralamaları tespit edilmiştir. Bu kapsamda dikkate alınan 61 değişkenden bir kısmı şöyledir (Taşçı, K., Özsan, M.E., Meydan, M.C., 2013, 48-49): Bin Kişiye Düşen İnternet Bankacılığında Aktif Kurumsal-Bireysel Müşteri Sayısı, Yüksek Okul veya Fakülte Mezunu Nüfusun 22+ Yaş Nüfusa Oranı, Kişi Başı Mesken Elektrik Tüketimi, Okuryazar Nüfus Oranı, On Bin Kişiye Düşen Özel Otomobil Sayısı, Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Aktif Çalışanların Toplam Nüfusa Oranı, Çalışma Çağındaki Nüfusun (15-64 yaş arası) Toplam Nüfus İçerisindeki Oranı, Teşvik Belgeli Yatırım Tutarının Türkiye İçerisindeki Payı, İldeki Tasarruf Mevduatının Türkiye İçindeki Payı, Kişi Başına Düşen İhracat Tutarı.

 

Tablo 26: Çeşitli İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması (2011)

İl

Sıra*

2003

2011

İstanbul

1

1

Denizli

12

10

Konya

26

20

Antep

20

30

Kırşehir

42

40

Çorum

46

50

Maraş

48

60

Batman

70

70

Mardin

72

74

Şırnak

78

78

Muş

81

81

* En çok gelişmiş 1, En az gelişmiş 81

Kaynaklar:

·        Dinçer, B., Özaslan, M., Kavasoğlu, T. (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2003), Ankara, DPT-BGYUGM.

·        Taşçı, K., Özsan, M.E., Meydan, M.C. (2013), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2011), Ankara, Kalkınma Bakanlığı.

 

DPT/Kalkınma Bakanlığı verilerine göre, Mardin Türkiye’de sosyo-ekonomik gelişmişlik açısından sonlarda yer almaktadır. Nitekim, 2003 SEGE’de 72.sırada yer alırken 8 yıl sonra 2011 SEGE’de 74.sıraya gerilemiştir.

 

Tablo 27: Çeşitli İllerin Yaşanabilirlik Sıralaması (2011)

İl

Sıra*

Isparta

1

Afyon

10

Trabzon

20

Tekirdağ

30

Sivas

40

Gümüşhane

50

Antep

60

Ağrı

79

Mardin

80

Muş

81

* En çok yaşanabilir 1, En az yaşanabilir 81

Kaynak: TÜİK (2015), “İllerde Yaşam Endeksi”, E.T.: 24.05.2019, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1106

 

Mardin, sosyo-ekonomik gelişmişlikteki olumsuz pozisyonuyla paralel biçimde yaşanabilir şehir sıralamasında de negatif bir durumdadır. Nitekim, TÜİK verilerine göre 2015 yılında 81 İl arasında 80.sırada yer alarak en az yaşanabilir şehirlerden ikincisi olmuştur.

 

 

8. Sonuç; Genel Tespitler ve Teklifler

Dicle Bölgesi’nde sanayi sektörünün katma değeri, Türkiye ortalamasının altında olmakla beraber tarım ve hizmet sektörlerinin payları Türkiye ortalamasının üstünde olup bu da Bölgenin tarım ve hizmet potansiyelinin yüksekliğini ifade etmektedir. Fakat Dicle Bölgesi şehirleri Türkiye ortalamasından daha düşük bir gelir seviyesine sahip bulunmaktadırlar.

 

Mardin özelinde incelendiğinde, emek-yoğun bir sektörel yapılanma görülmektedir. Bu da Dicle Bölgesi ile paralel biçimde ağırlıklı olarak tarım ve hizmet sektörü temelli bir üretim yapısına yol açmaktadır. Hizmet kapsamında ise daha ziyade turizm, inşaat ve ulaştırma gibi faaliyetler ön plana çıkmaktadır. Bu arada, Mardin’in, Dicle Bölgesi ile paralel biçimde, düşük GSYİH ve KBGSYİH değerlerine sahip olduğu da belirtilmelidir. Fakat şehirde, bu olumsuz zinciri kırmaya yönelik sektörel bir dönüşümden bahsedilebilir. Nitekim, tarımın GSYİH’deki payı nispeten azalırken, sanayi ve hizmet sektörlerinin paylarının arttığı görülmektedir.

 

Dicle Bölgesi’nde ve Mardin’de istihdam yapısı da negatif görünümdedir. Bu kapsamda; istihdam, işsizlik ve genç işsizlik oranlarında Türkiye ortalamalarına kıyasla daha olumsuz tablolar mevcuttur. Mesela, TÜİK (2018d) verilerine göre 2018 yılında Dicle Bölgesi işsizlik oranı, Türkiye ortalamasından iki buçuk kat civarında fazladır. Bu durum, Mardin için de geçerlidir. Yine TÜİK (2013) verilerine göre 2013 yılında Mardin, Türkiye’de işsizlik oranı en yüksek ikinci şehir pozisyonundadır.

 

Şehrin sektörel yapısı incelendiğinde; ziraî, sınaî ve ticarî işletmelerin ağırlıklı olarak Merkez (Artuklu), Kızıltepe, Nusaybin ve Midyat ilçelerinde bulunduğu görülmektedir. Mardin’in tarım sektöründe sağladığı katma değer, tek başına Dicle Bölgesi’nin toplam katma değerinin yarısı civarındadır. Şehrin tarımsal çeşitliliği ve birikimi de, hem kendi hem de bölge ekonomisine önemli katkılar sağlamaktadır. Ancak, sektörün hem üretim sırasında uygun ham madde ve malzeme kullanımında hem de sonrasında arazinin işlenmesinde bazı sorunları vardır.

 

Mardin’de sanayi sektörü; gıda, inşaat ve tekstil ağırlıklı bir alt sektörel yapılanma içindedir. Mardin; Dicle Bölgesi’nde en fazla Batman’a mal/hizmet satmakta, en fazla mal/hizmet alımını da yine aynı şehirden gerçekleştirmektedir. Türkiye genelinde ise en çok mal sattığı ve aldığı İller İstanbul ve Ankara’dır. Yani, Dicle Bölgesi İlleri arasında ticarî ilişkiler hacim itibariyle düşük seviyededir.

 

Mardin; çeşitli turistik faaliyetlerin icra edilebileceği yüksek turizm kapasitesine sahip bir şehirdir. Özellikle kültür turizmi kapsamında görülebilecek çok sayıda eseri mevuttur. Özellikle evler, konaklar, kemerli geçitler (abbara), dini yapılar ve yollar gibi taş mimarinin eşsiz unsurlarının yer aldığı Eski Şehir, UNESCO Dünya Miras Listesi’ne adaydır. Ancak, bu kapasiteye rağmen, Mardin’de sezonlar itibariyle yerli-yabancı turistlerin ağırlanabileceği tesis, oda ve yatak sayısı açısından bazı sorunlarla karşı karşıya kalınmaktadır.

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı (2016) verilerine göre, Mardin’deki girişimlerin aktif ve net satış meblağları Türkiye genelinin çok altında yer almaktadır. Şehirde belirgin bir teşebbüs ruhu olmakla beraber, bunun kurumsal ve sistematik tarzda yürütülmediği anlaşılmaktadır.

 

BDDK (2019) istatistiklerine göre, Mardin’de krediler daha ziyade ‘toptan ticaret ve komisyonculuk’ ile ‘ziraat ve balıkçılık’ sektörlerinde kullanılmaktadır. Tüketici kredilerinde asıl pay ise bireysel kredi kartları ile yapılan alışverişlere ait bulunmaktadır. Mardin’de mevduat, genel olarak yerli para birimi cinsinden tutulmakta olup bu da şehir insanlarının henüz dolarize olmadığını göstermektedir. Öte yandan, Mardin’de protestolu senetler ve karşılıksız çekler, sayıları itibariyle düşük oranlarda olmakla beraber, tutarları itibariyle yüksektir.

 

Dış ticaret, başarılı olunan alanlardan biri olup Mardin, her zaman net bir ihracatçı konumundadır. Yıllar itibariyle veriler, bunu teyit etmektedir. Bununla beraber, Türkiye ekonomisinde meydana gelen konjonktürel dalgalanmalar ve jeo-politik gelişmeler, şehrin dış ticarî yapısını kırılgan hâle getirmektedir. Yani, söz konusu etkilerin devamı, nispî de olsa Mardin’in ihracatını geriletebilecektir.

 

Mardin, rekabetçilik yapısı açısından 81 İl arasında gerilerde yer almaktadır. Nitekim, URAK ve Deloitte Türkiye (2016) tarafından yapılan bir araştırmaya göre Mardin ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’nde, 2013-14 verileri itibariyle 76.sırada yer almaktadır.

 

Mardin, sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında da gerilerde bulunmaktadır. Zira, 2003 yılı sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksinde 72.sırada iken, 2011 yılında 74.sırada yer alabilmiştir. Şehrin “yaşanabilir şehir” sıralamasındaki pozisyonu da iç açıcı değildir. Çünkü, 2015 yılı verilerine göre Mardin Türkiye’de 80.sırada bulunmaktadır.

 

Şu ana kadar verilen bilgiler çerçevesinde; Mardin’in iktisadî yönden sahip olduğu avantajlar yanında dezavantajları da olup bunlardan ilkinin şehre çeşitli fırsatlar sunduğu, ikincisinin ise gelişimi önünde birer ket niteliği sergilediği belirtilebilir. Bir sınır şehri olması dolayısıyla ticarî açıdan dinamik bir yapısı olan Mardin’in sektörel açıdan yüksek bir ziraî ve turistik kapasitesi vardır. Ayrıca, şehir insanının belirgin bir teşebbüs kabiliyeti de mevcuttur. Ancak; sektörel katma değer itibariyle potansiyeli ile uyuşmayan bir yapıda bulunması ve bunun sebep olduğu düşük GSYİH ve KBGSYİH değerleri, dış ticaretinin içsel-dışsal faktörler sebebiyle kırılganlığı ve rekabetçiliğini zayıflatan beşerî sermaye eksikliği gibi hususlar da şehrin iktisadî gelişimini engelleyen faktörlerin başlıcalarıdır.

 

Şehrin iktisaden daha iyi bir pozisyona gelebilmesi için söz konusu fırsatların iyi değerlendirilmesi ve tehditlerin de bertaraf edilmesi gerekmektedir. Özellikle sorunlar açısından bakıldığında, bunların bir kısmının içsel bir kısmının ise dışsal kaynaklı olduğu anlaşılmaktadır. Dışsal kaynaklı olanlara müdahale imkânı nispeten zordur ama içsel sorunları azaltmak mümkündür. Bunlar, ele alınıp olumsuz etkileri azaltılmadıkça adeta derin birer yaraya dönüşmekte ve çözümleri giderek zorlaşmaktadır.

 

Burada, söz konusu sorunlarının bazıları irdelenmekte ve çözümlerine ilişkin birtakım teklifler sıralanmaktadır. Bunun için yapısal sorunlar, ana başlıklar altında sınıflandırılmaktadır. Bu çerçevede; genel, sektörel, istihdama ilişkin ve yatırıma dair yapısal sorunlar ele irdelenmektedir.

 

Mardin’in bazı genel iktisadî yapısal sorunları

·        Merkezde ve özellikle imalât bölgelerinde ulaştırma alt yapısında yetersizlikler vardır. Burada, özellikle belirtilmesi gereken husus, şehirde bir çevre yolunun olmayışıdır. Mardin Artuklu Üniversitesi (MAÜ) ve Mardin İli/İlçeleri Odaları/Borsaları işbirliğiyle, 08-12 Kasım 2017 tarihlerinde düzenlenen 2.Mardin Yapı Grubu, İnşaat ve Tadilat Fuarı (MARBUILDS’17) katılımcı firmalarıyla yürütülen bir saha çalışması verilerine göre Mardin, Türkiye’de çevre yolu olmayan başlıca İldir (Ekinci, 2018, 63). Çevre yolunun olmayışı, hem şehirde trafiğe yol açmakta hem de ticarî hayata olumsuz etkilerde bulunmaktadır. Şehir yöneticilerince bu yönde çalışmaların olduğu belirtilmekle beraber henüz somut bir çıktı elde edilebilmiş değildir.

·        Mardin, KOBİ yoğunluklu bir şehirdir. Büyük nitelikli bir adet işletmesi olup diğer işletmeleri küçük veya orta ölçeklidir. Bunların da önemli kısmı aile ortaklığı statüsündedir. Bu da işletmelerin kurumsallaşamama sorunlarını beraberinde getirmekte olup, büyüyememeleri bir yana var olanlarının bile çeşitli anlaşmazlıklar veya anlaşmalar ile daha da bölünmelerine ve küçülmelerine yol açmaktadır. Bunun için eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ihtiyaç, özellikle meslek kuruluşlarının gerçekleştireceği programlarla giderilebilir.

·        Irak ve Suriye pazarlarındaki ‘de facto’ durum, dış ticareti olumsuz etkilemektedir. Söz konusu ülkelerdeki savaş ve iç karışıklık hâli, dışsal bir sorun olup doğrudan müdahale ile çözülebilecek nitelikte değildir. Fakat izlenen bazı politikalar, hem iç üretimi hem de dış ticareti olumsuz etkilemekte olup hiç olmazsa bunların düzeltilmesi imkânı vardır. Nitekim, MAÜ ve Mardin İli/İlçeleri Odaları/Borsaları tarafından oluşturulan ve 21 Ocak 2019 tarihinde TOBB 10.Türkiye Ekonomi Şurası’nda “Mardin’in Sektörel Sorunları ve Çözümleri Raporu”yla sunulan “Yerli buğdaydan elde edilen un ihracatı yasağının, un sektöründe faaliyet gösteren firmaları kapatma noktasına getirdiğinden” bahsetmek gerekmektedir. Zira, Ticaret Bakanlığı’nca yayınlanan tebliğ ile, ihracatta sadece ithal buğday kapsamında elde edilen un ihracatına izin verilmektedir. Böylece, un sektöründe faaliyet gösteren üreticilerin stoklarında bulunan yerli buğday, kapsam dışında kalmış olup bu da büyük sıkıntılara yol açmaktadır. Bu sorunun giderilmesi için yerli buğdaydan imal edilen un ihracatına da izin verilmesi gerekmektedir. Çünkü, bu süreçte bir kısım yerli üreticiler faaliyetlerini durdurmuş ya da fabrikalarını kapatmıştır (Ekinci, 2018, 121). Görüldüğü üzere, mevzuatla ilgili bir sorun, şehir ekonomisine ve istihdamına olumsuz etkilerde bulunabilmektedir.

 

Mardin’in bazı sektörel yapısal sorunları

·        Ciddi bir potansiyeli olmakla birlikte, Mardin’de tarımsal üretime ilişkin çeşitli sorunlar vardır. Mesela, uygun ham madde-malzeme kullanımı bunlardan biridir. Bu kapsamda üreticilerin bir kısmı; uygun dozajda gübre, su, ilaç vb. kullanmamaktadır. Bu durum, MAÜ ve Mardin İli/İlçeleri Odaları/Borsaları işbirliğiyle, 12-15 Mayıs 2017’de düzenlenen 4.Uluslararası Mardin Tarım Ekipmanları, Gıda ve Hayvancılık Fuarı’nın (MAGROTEX’17) katılımcı firmalarıyla gerçekleştirilen bir saha çalışması ile de teyit edilmiştir (Ekinci, 2018, 80). Bu sebeple, yaşanan söz konusu sorunlara ilişkin bilinçlendirme ihtiyacı bulunmaktadır. Dolayısıyla, ilgili meslekî ve sektörel kurumların/kuruluşların bu hususlarda eğitim programları düzenlemesi gerekmektedir.

·        Mardin’de tarımsal sorunlardan biri de hasat sonrasında arazilerde gerçekleştirilen anız yakımına ilişkindir. Nitekim, bu faaliyet hâlen devam etmektedir ve bunun olumsuz ekolojik ve ekonomik etkileri yaşanmaktadır. Meseleye biraz daha global bazda bakıldığında karşılaşılan tablo pek de parlak değildir. OECD’nin (Organisation for Economic Cooperation and Development: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü) 2017 yılında hazırladığı ‘İklime Yatırım, Büyümeye Yatırım (Investing in Climate, Investing in Growth)’ isimli raporda “Ortalama küresel yeryüzü sıcaklık artışının 2050 yılında sanayileşme öncesi döneme kıyasla %66 ihtimalle 2’C’nin altında kalabilmesi” senaryosundan hareketle şu maliyet hesaplaması yapılmıştır: Bu hedefe ulaşılabilmesi için ülkelerin 2016-2030 döneminde yılda 6.9 trilyon dolarlık ‘enerji, ulaştırma, su ve iletişim’ ile ilgili altyapı yatırımlarında bulunmaları gerekmektedir ki bu da söz konusu 15 yılda toplamda 100 trilyon USD civarında bir büyüklüğe işaret etmektedir (OECD, 2017, 13-14). Dolayısıyla çevreye zarar vermeyen, üretimde fosil yakıtların kullanımının azaltıldığı düşük karbonlu bir ekonomik modele geçiş hedeflenmelidir (SHURA Enerji Dönüşüm Merkezi, 2019, 2). Her ne kadar raporda zikredilen sektörler arasında tarım yer almasa da bu, OECD ülkeleri genelinde anız yakımı vb. tarımsal sorunların olmayışındandır denebilir. Dolayısıyla bu sorun Türkiye’de, Dicle Bölgesi’nde ve Mardin’de var olup ekonomik olumsuz etkileri bir yana, küresel ısınmaya katkısı sebebiyle de anız yakımının ortadan kaldırılması ve bunun çevreye verdiği zararın giderilmesi kaçınılmaz bir hâl almaktadır. Bunun için de bilinçlendirme programlarına ihtiyaç vardır. Dahası, gerektiği takdirde ilgili kamu kurumlarının müdahalesi de bu sorununun minimize edilmesine katkı sağlayacaktır.

·        Çeşitli rivayetlere göre Mardin’in tarihi 3 veya 7 veya 10 bin yıllık bir geçmişe dayanmaktadır. Bununla beraber, konaklama amaçlı turistik tesis açısından bu maziye uymayan bir turizm kapasitesi söz konusudur. Zira, otel-yatak sayısı, kimi dönemlerde yeterli olmamaktadır. Buna ilişkin tedbirler alınmalıdır.

·        Tarihî mekanlara ilgisizlik ve arkeolojik bazı sorunlar vardır. Bu kapsamda, yer altında veya üstünde çok sayıda turistik eser/mekan bulunmasına rağmen, kimi bilim insanlarınca, bunların sistematik biçimde yeryüzüne çıkarılmadığı ve uygun biçimde geleceğe taşınamadığı ifade edilmektedir. Dolayısıyla bu hususta da bilinçlendirme faaliyetlerine ihtiyaç vardır ve gerektiğinde ilgili kamu kurumlarının/kuruluşlarının inisiyatifi ellerine almaları icap etmektedir.

·        Ayrıca, bazı esnafın yerli-yabancı turiste sergilediği davranış tarzında birtakım olumsuzluklar gözlenmektedir. Bu sebeple, yerli-yabancı turiste sergilenen davranış tarzının ele alınmasında ve ilgili eğitim faaliyetleriyle bunların uygun hâle getirilmesinde fayda görülmektedir.

 

Mardin’de istihdama ve yatırıma ilişkin yapısal sorunlar

·        Mardin’deki işgücü piyasasının ana sorunlarından biri, işgücü arzı ve talebi arasındaki nitelik uyuşmazlığıyla ilgili olup bu kapsamda iş arayanlar ile işçi arayanlar arasında ortak bir noktada buluşamama sorunu vardır. Bu da söz konusu açığın giderilmesine yönelik çabaların gereğine işaret etmektedir. Bu kapsamda, birtakım eğitim faaliyetlerine ihtiyaç duyulduğu açıktır.

·        Yerli işgücü arzı ve talebi arasındaki uyuşmazlık, söz konusu ihtiyacın şehir dışından karşılanmasına sebep olmaktadır ki bu da Mardin’in istihdam sorununu derinleştirmektedir. Şehrin istihdamına olumlu katkıda bulunabilmek maksadıyla yerli kaynağın eğitilmesine özel önem verilmesi ve üreticilerin istihdamda bu kaynakları tercih etmesi büyük önem taşımaktadır.

·        Mardin’deki istihdam seviyesinin artırılabilmesi için tüketicilerin de yapabileceği bir şeyler vardır. Bu kapsamda, istihdama ve üretime olumlu katkı için tüketicilerin yerli malları/hizmetleri tercih etmesi önem taşımaktadır. Sadece örnek olarak belirtmek gerekirse; mesela Mardin’de üretilen mercimek, bulgur, makarna vb. ürünleri tercih etmek şehrin iktisadî gelişimi açısından önemlidir.

·        Yatırımcılar da Mardin’in istihdamına daha fazla katkıda bulunabilirler. Bu amaçla Mardin’deki yatırımcılar, yatırım yaparken önceliği kendi şehirlerine verirlerse bunun istihdama ve üretime katkısının olumlu olacağı aşikârdır. Bu hususta Kayseri ve Antep modelleri örnek alınabilir.

·        Proje hazırlayan kişilerin/kurumların da Mardin’deki istihdama pozitif katkıları olabilir. Bu maksatla, Mardin’de kişilerin ve kurumların kalkınma ajansları vb. kuruluşlarla hazırladıkları projelerde yerli kaynakları tercihinde fayda vardır. Bu çerçevede, mal/hizmet tedarikinde bütçenin ne kadarlık kısmı şehirde kalırsa yatırıma, istihdama ve üretime olumlu katkısının o derecede fazla olacağı belirtilebilir (Ekinci, 2018, 45-46).

 

Mardin’in istihdam seviyesinin ve yatırım hacminin artırılmasında yabancı beşerî kaynağın kullanılmasında, yabancı ürünlerin tercih edilmesinde, başka şehirlere yatırım yapmakta ve projelerde yabancı kaynaklardan faydalanılmasında herhangi bir sorun yoktur ama önceliğin yerli olanlara verilmesinde fayda vardır. Zira bu şekilde işsizlik sorunu azaltmak ve şehrin katma değer seviyesini artırmak daha mümkün olacaktır. Belki, bu tarz izlendiğinde şehrin potansiyelini ortaya çıkarmak biraz zaman alacaktır ama zaten ‘iktisadî büyüme ve gelişme’ kısa zamanda elde edilen olgular değildir. Dolayısıyla biraz sabır ve sebat gerekmektedir. Sindirilerek/özümsenerek elde edilen başarının daha kalıcı ve istikrarlı olduğu ise bilinen bir gerçektir.

 

 

* Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci

Mardin Artuklu Üniversitesi, İİBF, İktisat.

mbekinci(at)akademiktisat.net

http://www.akademiktisat.net

** “Makro Göstergelerle Mardin İktisadı; Şehrin Bazı Yapısal Sorunlarına Dair Analizler”, Sosyo-Ekonomik Yapısıyla Mardin, Editörler: A. Kayaaoğlu, Ö. Doru, MAÜ Yayınevi, Mardin, 2020, 131-170.

 

 

Faydalanılan Kaynaklar

Akyapı, A., Günay, B., Ateş, E. (2017), İstatistiklerle Mardin, Mardin, Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA).

 

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) (2019), “Bankacılık Sektörü Verileri”, E.T.: 13.05.2019, https://www.bddk.org.tr/BultenFinTurk

 

Dinçer, B., Özaslan, M., Kavasoğlu, T. (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2003), Ankara, DPT-BGYUGM.

 

Ekinci, Mehmet Behzat (2018), Bölgesel Kalkınma Odaklı Üniversite Modeli; Mardin Artuklu (MAÜ) Örneği, Mardin, MAÜ Yayınları.

 

Erçin, Murat (2017). TRC3 Bölgesi’nde Genç İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu, Mardin: DİKA Dış İlişkiler ve Fonlar Birimi.

 

Kızıltepe Ticaret Borsası (KTB) (2018), İstatistikler.

 

Kızıltepe Ticaret ve Sanayi Odası (KTSO) (2018), İstatistikler.

 

Kültür ve Turizm Bakanlığı (2019), “Turizm İstatistikleri”, E.T.: 15.05.2019, http://yigm.kulturturizm.gov.tr/TR-201136/turizm-yatirim-ve-isletme-bakanlik-belgeli-tesis-istati-.html

 

Mardin İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2019), “Turizm Aktiviteleri”, E.T.: 15.05.2019, http://www.mardinkulturturizm.gov.tr/TR-56515/midyat.html

 

Mardin İşkur İl Müdürlüğü (2018), İstatistikler.

 

Mardin Organize Sanayi Bölgesi (MOSB) (2019), “Hakkımızda”, E.T.: 08.05.2019, http://www.mardinosb.org.tr/web/Detay.php?DetayGoster=727&Kat=75)

 

Mardin Ticaret ve Sanayi Odası (MTSO) (2018), İstatistikler.

 

Nusaybin Ticaret Borsası (NTB) (2018), İstatistikler.

 

Nusaybin Ticaret ve Sanayi Odası (NTSO) (2018), İstatistikler.

 

Organisation for Economic Cooperation and Development (OECD) (2017), Investing in Climate, Investing in Growth; A Synthesis, E.T.: 21.06.2019, https://www.oecd.org/environment/cc/g20-climate/synthesis-investing-in-climate-investing-in-growth.pdf

 

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Girişimci Bilgi Sistemi (2016), “Raporlar”, E.T.: 07.05.2019, https://gbs.sanayi.gov.tr/Raporlar.aspx

 

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) (2017), “İstatistikler”, E.T.: 07.05.2019, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/sgk/tr/kurumsal/istatistik/sgk_istatistik_yilliklari

 

SHURA Enerji Dönüşüm Merkezi (2019), ‘Düşük Karbonlu ve Dirençli Bir Geleceğe Yatırım Yapmak: Türkiye için Fırsatlar Etkinliği’ Özet Raporu, E.T.: 21.06.2019, https://www.shura.org.tr/wp-content/uploads/2019/02/OECD-Ozet-Raporu-1.pdf

 

Taşçı, K., Özsan, M.E., Meydan, M.C. (2013), İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (SEGE-2011), Ankara, Kalkınma Bakanlığı.

 

Türkiye Bankalar Birliği (TBB) Risk Merkezi (2018), “İstatistikî Raporlar”, E.T.: 27.05.2019, https://www.riskmerkezi.org/tr/istatistikler/23

 

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) (2013), “İşgücü İstatistikleri”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1007

 

TÜİK (2015), “İllerde Yaşam Endeksi”, E.T.: 24.05.2019, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1106

 

TÜİK (2017a), “Bölgesel Hesaplar”, E.T.: 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1075

 

TÜİK (2017b), “Ulusal Hesaplar”, E.T.: 14.05.2019, http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

 

TÜİK (2018a), “Dış Ticaret İstatistikleri”, E.T. 07.05.2019, http://tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046

 

TÜİK (2018b), “Dış Ticaret İstatistikleri Veri Tabanı”, E.T.: 07.05.2019, http://rapory.tuik.gov.tr/07-05-2019-16:31:11-1670523931783726556994977847.html?

 

TÜİK (2018c), “İstatistik Göstergeler”, E.T.: 15.05.2019, https://biruni.tuik.gov.tr/ilgosterge/?locale=tr

 

TÜİK (2018d), “İşgücü İstatistikleri; Bölgesel Sonuçlar”, E.T.: 27.05.2019, https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=102&locale=tr

 

TÜİK (2019), “Dış Ticaret”, E.T. 07.01.2019, http://tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist

 

Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu (URAK) ve Deloitte Türkiye (2016), İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2013-2014, İstanbul.

 

 

Sayfa başı