MARDİN’DE HİZMET SEKTÖRÜNÜN
TİCARÎ VE KURUMSAL YAPISI
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
1. ULUSLARARASI HİZMET TİCARETİ VE TÜRKİYE
1.1. Uluslararası Hizmet Ticareti
1.2. Türkiye’nin Dünya Hizmet Ticaretindeki Yeri
1.3. Dicle Bölgesi’nin Türkiye Hizmet
Ticaretindeki Yeri
1.4. Mardin’in Türkiye ve Dicle Bölgesi Hizmet
Ticaretindeki Yeri
2. MARDİN’DE HİZMETLERE İLİŞKİN GÖRÜNÜM
2.1. Meslekî Hizmetler
2.2. Haberleşme Hizmetleri
2.3. Müteahhitlik ve Mühendislik Hizmetleri
2.4. Dağıtım Hizmetleri
2.5. Eğitim Hizmetleri
2.6. Çevre Hizmetleri
2.7. Malî Hizmetler
2.8. Sağlıkla İlgili ve Sosyal Hizmetler
2.9. Turizm ve Seyahat ile İlgili Hizmetler
2.10. Eğlence, Kültür ve Spor Hizmetleri
2.11. Ulaştırma Hizmetleri
2.12. Başka Yerlere Dahil Edilmemiş Hizmetler
3. MARDİN’DE HİZMET SEKTÖRÜNDE KURUMSAL YAPI
3.1. Kamu Nitelikli Kuruluşlar
3.2. Sanayici ve İş Adamları Kuruluşları
3.3. Diğer Kuruluşlar
4. MARDİN’DE HİZMETLERE İLİŞKİN ÖZEL İNCELEMELER
4.1. Mardin’in Rekabetçilik Yapısı
4.2. Hizmet Sektöründe KOBİ’ler ve Ortaklık
Kültürü
4.3. Hizmet Sektörü ve Girişimcilik Yapısı
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
KAYNAKLAR
GİRİŞ
Faktör Donatımı, nam-ı diğer Heckscher-Ohlin, Teorisi’ne göre her ülke daha
çok sahip olduğu üretim faktörünün gerektirdiği malların üretiminde mukayeseli
üstünlük eder, yani onları daha düşük maliyetle üreterek uzmanlaşır (Seyidoğlu,
2009: 80). Gerçi buna yönelik ciddi birtakım itirazlar gelmiş ve bunu bazı
ülkeler için yanlışlayan çalışmalar yapılmıştır; ancak yine de Uluslararası
İktisat Teorisi’nde ekonomilerin dış ticaretini açıklamada halen faydalanılan
bir teoridir. Buradan hareketle, mal ile ilgili oluşturulmuş bu teori, hizmetlere
de uyarlanarak şu ileri sürülebilir: Bir ülke, hizmet üretimine dayalı iktisadî
yapılanmasını daha fazla sahip olduğu üretim faktörünü dikkate alarak
gerçekleştirirse o sektörde elde edeceği uzmanlıkla hem üretimini hem de
bununla bağlantılı olarak uluslararası ticaretteki payını artırabilir.
Türkiye, sektörler itibariyle tarımdan sanayiye ve hizmetlere olmak üzere
ikili bir dönüşüm yaşamaktadır. Bu süreçte tarımın payı azalırken sanayi ve
hizmet sektörlerinin payları artmaktadır. Fakat asıl ağırlık hizmetler
lehinedir. İşte bu da yukarıda bahsedilen Faktör Donatımı Teorisi’nin ileri
sürdüğünden çok farklı değildir. Hakikaten Türkiye, ağırlıklı olarak sahip
olduğu emek faktörünü dikkate alarak daha ziyade emek-yoğun nitelikli üretim
faaliyetlerinde bulunmakta ve elde ettiği uzmanlıkla uluslararası ticaretteki
payını artırmaya çalışmaktadır. Çalışmanın asıl konusu olan Mardin ele
alındığında da farklı bir sürecin yaşanmadığına şahit olunmaktadır.
Genel olarak ülke ekonomilerinde sektörel bazda gerçekleştirilen iktisadî
yapılanma, özelde bölgelere inildiğinde birtakım farklılıklar arz edebilir.
Nitekim kimi bölgeler bir üretim faktöründe üstünlüğe sahip olarak ilgili
üretimde uzmanlaşırken, diğer bir bölge nispeten daha fazla sahip olduğu başka
bir üretim faktörüyle bağlantılı uzmanlık elde edebilir. Doğrusu bu, ‘bölgesel
kalkınma’ kavramı çerçevesinde de özel önem verilen bir husus olup, bu amaçla
her bölgenin ilgili faaliyetleri tespit edilerek gerekli yönlendirmelerde,
teşviklerde ve desteklerde bulunulmaktadır. Mesela Marmara Bölgesi’nde sahip
olunan üretim faktörleri dikkate alınarak sanayi ağırlıklı bir strateji
izlenirken, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde tarım ve hizmetler ağırlıklı bir
strateji izlenmektedir. Bu tercih, söz konusu bölgelerde sırasıyla hizmetlere
veya sanayiye hiç önem verilmediği şeklinde değil, fakat daha ziyade diğer
sektörlerin ön plana çıkarıldığı biçiminde değerlendirilebilir.
Mardin, sahip olduğu faktör bileşimi gereği emek-yoğun bir sektörel
yapılanma içerisindedir. Bu da beraberinde ağırlıklı olarak hizmet sektörü
temelli bir üretim yapısına yol açmaktadır. Nitekim iktisadî faaliyetler
incelendiğinde başta turizm olmak üzere inşaat ve ulaştırma gibi dallarda
uzmanlaşma olduğu ve bu alanlarda hizmet üretiminin ön plana çıktığı görülmektedir.
Esasında, şehrin sanayi sektörünün de gelişme sürecinde olduğu belirtilebilir.
Fakat yine de hizmet sektörünün daha belirgin bir ilerleme kaydettiği ortaya
çıkmaktadır. Doğrusu sanayi sektörü, gelişmesini sürdürse bile zaten paralel
olarak ilgili hizmetlerin hacmi de artmaya devam etmektedir. İşte bu bölümde,
söz konusu değişim-dönüşüm çerçevesinde Mardin’in hizmet sektörüne yönelik
incelemelerde bulunularak şehrin toplu bir görünümü ortaya konulmaya
çalışılmaktadır.
Metodoloji ve Çalışma Planı
İçeriği itibariyle hem ‘masabaşı’ hem de ‘saha araştırması’ niteliğinde
olan bu çalışmada her iki faaliyet de icra edilmiştir. Bu kapsamda ‘masabaşı’
aşamasında normal ve elektronik nitelikli ulusal ve uluslararası kaynaklardan
ilgili veriler toplanarak çalışmanın temel kısmı oluşturulmuştur. Özellikle
Mardin ile ilgili bazı verilerin toplanmasında yani ‘saha araştırması’
aşamasında ise ilgili kuruluşlarla/kişilerle bizzat mülakat gerçekleştirilerek
veriler sağlanmaya çalışılmıştır. Bunun yanında ihtiyaca binaen telefonla ve
elektronik ortamda da ilgili kuruluşlardan/kişilerden bilgiler elde edilmeye
çalışılmıştır. Bu arada, birçok çalışmada olduğu gibi, belirtilmelidir ki
birtakım verilerin elde edilmesinde güçlüklerle karşılaşılmıştır. Dahası,
verilerin güncelliği da başlı başına bir sorundur. Bununla beraber, çalışmada
da bahsedilen bazı standardizasyon faaliyetleri zamanla bu tür sorunları
minimize etmeye imkân sağlayacaktır.
Bu çalışmada, Mardin’e ilişkin hizmet sektörü incelemelerinde, Birleşmiş Milletler
tarafından tespit edilen sektörel sınıflandırma kitabı esas alınarak Dünya
Ticaret Örgütü (DTÖ) Sekreteryası tarafından hazırlanan MTN.GNS/W/120 sayılı
belge (Bundan sonra ‘DTÖ sınıflaması’ şeklinde bahsedilecektir) ile üye
ülkelerin bilgilerine sunulan hizmet ana/alt sektörleri baz alınmaktadır (WTO,
2013c). Söz konusu sınıflama; 12 ana hizmet grubundan, 54 alt hizmet grubundan
ve 117 alt hizmet faaliyetinden oluşmaktadır. Bu ana hizmet grupları şöyledir:
Meslekî Hizmetler; Haberleşme Hizmetleri; Müteahhitlik ve Mühendislik
Hizmetleri; Dağıtım Hizmetleri; Eğitim Hizmetleri; Çevre Hizmetleri; Malî
Hizmetler; Sağlıkla İlgili ve Sosyal Hizmetler; Turizm ve Seyahat ile İlgili
Hizmetler; Eğlence, Kültür ve Spor Hizmetleri; Ulaştırma Hizmetleri; Başka Yerlere
Dahil Edilmemiş Hizmetler.
Çalışma dört ana kısımdan oluşmaktadır. İlk bölümde uluslararası hizmet
ticaretine ilişkin bazı veriler incelenmekte ve Türkiye’nin durumu ele
alınmaktadır. Böylece, dünyanın ve Türkiye’nin ardından ‘tümdengelim’ metoduyla
“Dicle Bölgesi(TRC3)’nin Türkiye”, “Mardin’in Türkiye” ve “Mardin’in Dicle
Bölgesi” hizmet sektöründeki payı özel olarak analiz edilmektedir. İkinci
bölümde Mardin’de hizmetlere ilişkin ayrıntılı analizler yer almaktadır.
Burada, DTÖ sınıflaması göz önünde bulundurularak hizmetlere ilişkin ana ve alt
sektörler temel alınmaktadır. Bu çerçevede 12 ana hizmet grubu yer almakla
beraber, bazı hizmet sektörleri bu rapordaki (kitap) başka çalışmaların konusu
olduğundan burada sadece sekizine ayrıntılı olarak yer verilmektedir. Mardin’de
hizmet sektöründeki kurumsal yapının incelemeye tâbi tutulduğu üçüncü bölümde
kamu-özel-karma ve STK nitelikli bazı kurumlara/kuruluşlara ilişkin bilgiler
aktarılmaktadır. Dördüncü bölümde Mardin’de hizmetlere ilişkin birtakım özel
incelemeler yapılmaktadır. Bu kapsamda sektörün rekabetçilik yapısı, KOBİ’lerin
durumu, ortaklık kültürü ve girişimcilik yapısı ele alınmaktadır. Değerlendirme
ve sonuç kısmında ise çalışma boyunca ele alınan hususların bir kısmı ön plana
çıkarılarak Mardin’in hizmet sektörüne ilişkin birtakım tespitlerde
bulunulmakta ve ilgili teklifler sıralanmaktadır.
1. ULUSLARARASI HİZMET
TİCARETİ VE TÜRKİYE
1.1. Uluslararası Hizmet
Ticareti
Hizmet ticareti de mal ticareti gibi ekonomilerde payını artıran bir faaliyettir.
Ülkeler de bunun farkında olarak kendi iktisadî yapıları ve faktör donanımları
gereği hizmet sektöründe yoğunlaşmaya ve dünya ticaretindeki paylarını
artırmaya çalışmaktadır.
Tablo 1: Alt Dallar
İtibariyle Dünya Hizmet Ticaretindeki Gelişmeler (2000-11, milyar $, %)
|
|
Hacim |
|
Pay |
||||
|
2011 |
|
2000 |
2005 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
|
İHRACAT |
|||||||
|
Tüm Ticarî Hizmetler |
4,170 |
|
100.0 |
100.0 |
100.0 |
100.0 |
100.0 |
|
Turizm |
1,065 |
|
32.1 |
27.7 |
25.5 |
25.2 |
25.6 |
|
Ulaştırma |
860 |
|
23.0 |
22.7 |
20.0 |
21.0 |
20.6 |
|
Diğer Ticarî Hizmetler |
2,240 |
|
44.8 |
49.6 |
54.4 |
53.7 |
53.7 |
|
|
|
|
|||||
|
İTHALÂT |
|||||||
|
Tüm Ticarî Hizmetler |
3,955 |
|
100.0 |
100.0 |
100.0 |
100.0 |
100.0 |
|
Turizm |
950 |
|
29.9 |
27.0 |
24.4 |
24.1 |
24.0 |
|
Ulaştırma |
1,100 |
|
28.7 |
28.8 |
25.4 |
27.3 |
27.9 |
|
Diğer Ticarî Hizmetler |
1,860 |
|
41.4 |
44.2 |
48.9 |
47.5 |
47.1 |
Kaynak: WTO (2013d), “Trade in
Commercial Services by Category”, International Trade Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii01.xls, (Erişim Tarihi:
06.06.2013).
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ: World Trade Organization: WTO) verilerine göre
2011 yılı sonu itibariyle dünya toplam hizmet ihracat meblağı 4.2 trilyon
Dolar’dır. Aynı dönemin ithalât meblağı ise 4 trilyon Dolar’dır. 2000-11 döneminde
alt faaliyetler itibariyle toplam hizmet ihracatı ve ithalâtı içinde en büyük
paylar, sırasıyla turizme ve ulaştırmaya aittir (Bkz. Tablo 1).
1.2. Türkiye’nin Dünya Hizmet
Ticaretindeki Yeri
Türkiye 2011 yılında turizm ve ulaştırma hizmetlerinde dünyadaki ilk 15
ihracatçı ülke arasında yer almaktadır. Öte taraftan ithalâtta ise alt
sıralarda yer alan bir ülkedir. Yani Türkiye, birçok hizmet alt dalında net
ihracatçı konumundadır.
Tablo 2: Turizm Sektöründe
Başlıca İhracatçılar (2005-11, milyar $, %)
|
|
Hacim |
|
Pay |
|
Yıllık %Değişim |
||||
|
2011 |
|
2005 |
2011 |
|
2005-11 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
|
Avrupa Birliği (27) |
377.1 |
|
42.5 |
35.3 |
|
4 |
-13 |
-1 |
13 |
|
AB dışı Avrupa Ülkeleri |
117.9 |
|
11.8 |
11.0 |
|
6 |
-12 |
6 |
17 |
|
ABD |
149.6 |
|
15.3 |
14.0 |
|
6 |
-11 |
9 |
11 |
|
Çin |
48.5 |
|
4.2 |
4.5 |
|
9 |
-3 |
15 |
6 |
|
Makao, Çin |
38.5 |
|
1.1 |
3.6 |
|
30 |
7 |
53 |
39 |
|
Avustralya |
31.4 |
|
2.4 |
2.9 |
|
11 |
1 |
17 |
6 |
|
Hong Kong, Çin |
27.7 |
|
1.5 |
2.6 |
|
18 |
7 |
35 |
25 |
|
Tayland |
26.7 |
|
1.4 |
2.5 |
|
19 |
-12 |
25 |
33 |
|
TÜRKİYE |
22.7 |
|
2.6 |
2.1 |
|
4 |
-3 |
-2 |
9 |
|
Singapur |
19.1 |
|
0.9 |
1.8 |
|
21 |
-13 |
51 |
35 |
|
Malezya |
18.2 |
|
1.3 |
1.7 |
|
13 |
3 |
16 |
0 |
|
İsviçre |
17.7 |
|
1.4 |
1.7 |
|
10 |
-2 |
6 |
18 |
|
Hindistan |
17.5 |
|
1.1 |
1.6 |
|
15 |
-6 |
27 |
24 |
|
Kanada |
16.7 |
|
2.0 |
1.6 |
|
3 |
-12 |
14 |
6 |
|
Güney Kore |
12.3 |
|
0.8 |
1.2 |
|
13 |
0 |
6 |
19 |
|
Meksika |
11.9 |
|
1.7 |
1.1 |
|
0 |
-14 |
4 |
-1 |
Kaynak: WTO (2013b), “Leading
Exporters and Importers in World Trade in Travel Services”, International Trade
Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii07.xls, (Erişim Tarihi:
06.06.2013).
Bir ana hizmet dalı olarak turizm ihracatındaki başlıca 15 ülkenin (ülke
grubunun) yer aldığı Tablo 2’de de görüldüğü üzere 2011 yılında ilk üç ülke
(ülke grubu) AB, ABD ve Çin’dir. Bunların 2011 yılı payları sırasıyla %35.3,
14, ve 4.5’tir. Türkiye de başlıca turizm ihracatçıları arasında yer almakta
olup aynı yılda dünya turizm hizmetlerindeki payı %2.1’dir. Bu arada söz konusu
ülkeler arasında 2005-11 döneminde yıllık ortalama % değişme açısından en
yüksek gelişmeyi sağlayan ilk üç ülke Makao (Çin), Singapur ve Tayland
olmuştur. Aynı dönemde Türkiye’nin ortalama gelişme hızı %4’tür.
Tablo 3: Ulaştırma Sektöründe
Başlıca İhracatçılar (2005-11, milyar $, %)
|
|
Hacim |
|
Pay |
|
Yıllık %Değişim |
||||
|
2011 |
|
2005 |
2011 |
|
2005-11 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
|
Avrupa Birliği (27) |
372.5 |
|
46.1 |
43.3 |
|
6 |
-23 |
9 |
9 |
|
AB dışı Avrupa Ülkeleri |
185.1 |
|
22.8 |
21.5 |
|
6 |
-25 |
13 |
9 |
|
ABD |
78.9 |
|
9.2 |
9.2 |
|
7 |
-18 |
15 |
12 |
|
Japonya |
38.4 |
|
6.3 |
4.5 |
|
1 |
-33 |
23 |
-1 |
|
Singapur |
37.1 |
|
3.4 |
4.3 |
|
11 |
-19 |
15 |
13 |
|
Güney Kore |
37.1 |
|
4.2 |
4.3 |
|
8 |
-36 |
36 |
-5 |
|
Çin |
35.6 |
|
2.7 |
4.1 |
|
15 |
-39 |
45 |
4 |
|
Hong Kong, Çin |
32.7 |
|
3.6 |
3.8 |
|
8 |
-18 |
26 |
9 |
|
Hindistan |
17.5 |
|
1.0 |
2.0 |
|
20 |
-5 |
21 |
32 |
|
Rusya Federasyonu |
17.0 |
|
1.6 |
2.0 |
|
11 |
-18 |
21 |
14 |
|
Norveç |
15.1 |
|
2.7 |
1.8 |
|
0 |
-25 |
1 |
-4 |
|
Kanada |
13.5 |
|
1.7 |
1.6 |
|
6 |
-19 |
25 |
16 |
|
TÜRKİYE |
10.4 |
|
0.9 |
1.2 |
|
13 |
0 |
15 |
15 |
|
Taipei, Çin |
9.7 |
|
1.0 |
1.1 |
|
9 |
-31 |
54 |
-1 |
|
Ukrayna |
9.0 |
|
0.8 |
1.0 |
|
12 |
-18 |
25 |
15 |
|
Mısır |
8.2 |
|
0.8 |
1.0 |
|
10 |
-18 |
18 |
4 |
Kaynak: WTO (2013a), “Leading Exporters
and Importers in World Trade in Transportation Services”, International Trade
Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii04.xls, (Erişim Tarihi:
06.06.2013).
2011 yılında diğer bir ana hizmet dalı olan ulaştırma ihracatındaki başlıca
15 ülke (ülke grubu) arasındaki ilk üç ülke (ülke grubu) ise AB, ABD ve
Japonya’dır. Bunların 2011 yılı payları sırasıyla %43.3, 9.2, ve 4.5’tir.
Türkiye de turizmde olduğu gibi yine başlıca ulaştırma hizmetleri ihracatçıları
arasındadır ve 2011’deki payı %1.2’dir. Söz konusu ülkeler arasında 2005-11
döneminde yıllık ortalama % değişme açısından en yüksek gelişmeyi sağlayan ilk
üç ülke ise Hindistan, Çin ve Türkiye olmuştur. Bu dönemde Türkiye önemli bir
gelişme kaydetmiş olup meydana gelen artış %13 oranındadır (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Türkiye’de Hizmet
Ticareti Gelişmeleri (2010-12, milyon $)
|
Hizmetler |
2010 |
2011 |
2012 |
|
14,416 |
20,130 |
23,545 |
|
|
a) Ulaştırma |
1,308 |
2,279 |
4,220 |
|
b) Turizm |
15,981 |
20,171 |
21,559 |
|
c) İnşaat |
859 |
838 |
1,028 |
|
d) Sigorta |
-475 |
-468 |
-380 |
|
e) Finans |
-242 |
-690 |
-644 |
|
f) Diğer Ticarî |
-1,340 |
-1,427 |
-1,536 |
|
g) Resmî |
-869 |
-1,059 |
-965 |
|
h) Diğer |
45 |
486 |
263 |
Kaynak: TCMB (2013), “Ödemeler
Dengesi Verileri”, http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html,
(Erişim Tarihi: 10.06.2013).
Alt faaliyet dalları itibariyle Merkez Bankası (TCMB) kaynaklı hizmet
ticareti verilerinin yer aldığı Tablo 4’te, 2012 yılında Türkiye’nin net gelir
sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla turizm, ulaştırma ve
inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri
23.5 milyar Dolar’dır. 2011 yılına göre bu meblağda %17 civarında artış meydana
gelmiştir.
1.3. Dicle Bölgesi’nin
Türkiye Hizmet Ticaretindeki Yeri
Mardin ili, istatistikî bölge birimleri sınıflandırması (İBBS) Seviye 2’ye
göre TRC3(Dicle Bölgesi)’te yer almaktadır. Dicle Bölgesi’nde yer alan diğer
iller ise Batman, Şırnak ve Siirt’tir[1].
Burada, Mardin ile ilgili özel verilere ve analizlere geçmeden evvel, Dicle
Bölgesi’ne ilişkin toplu istatistikler sunularak incelemelerde bulunulmaktadır.
Tablo 5: Dicle Bölgesi’nde
Hizmet Sektörüne İlişkin GSYİH Verileri (1991-2001) (%)
|
Yıl |
TRC3 Hizmet/ TRC3 GSYİH |
Mardin Hizmet/ Mardin GSYİH |
Batman Hizmet/ Batman GSYİH |
Şırnak Hizmet/ Şırnak GSYİH |
Siirt Hizmet/ Siirt GSYİH |
|
1991 |
49.3 |
63.4 |
29.7 |
62.5 |
48.2 |
|
1992 |
53.0 |
64.2 |
35.8 |
70.1 |
51.7 |
|
1993 |
56.4 |
62.2 |
45.3 |
66.1 |
54.5 |
|
1994 |
57.4 |
59.9 |
50.8 |
65.3 |
54.2 |
|
1995 |
53.5 |
56.6 |
47.4 |
57.0 |
52.3 |
|
1996 |
55.5 |
58.4 |
46.3 |
64.1 |
55.2 |
|
1997 |
56.3 |
62.7 |
41.2 |
67.9 |
56.9 |
|
1998 |
55.4 |
57.0 |
42.4 |
70.0 |
60.9 |
|
1999 |
61.5 |
67.3 |
46.5 |
79.0 |
60.5 |
|
2000 |
57.9 |
65.8 |
41.9 |
78.5 |
54.6 |
|
2001 |
55.1 |
60.7 |
42.7 |
71.5 |
52.9 |
Kaynak: TKB, DİKA (2010), Dicle Bölgesi Stratejik Gelişme Raporu,
Mardin, s.37.
Türkiye Kalkınma Bankası (TKB) ve Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA) verilerine göre
1991-2001 döneminde Dicle Bölgesi hizmet sektörünün Türkiye GSYİH’si içindeki
payı yıllar itibariyle değişkenlik göstermesine rağmen artan eğilimlidir.
Nitekim 1991’de %49.3 olan bu oran 2001’de %55.1 olarak gerçekleşmiştir (Bkz.
Tablo 5).
Tablo 6: Dicle Bölgesi’nde
Sektörlere İlişkin Gayri Safi Katma Değer Meblağları (2004-08) (milyon TL) (*)
|
Yıl |
TR Tarım |
TRC3 Tarım |
TR Sanayi |
TRC3 Sanayi |
TR Hizmet |
TRC3 Hizmet |
|
2004 |
52,998 |
1,048 |
138,412 |
1,144 |
303,475 |
2,759 |
|
2005 |
60,714 |
1,140 |
160,331 |
1,820 |
350,670 |
3,346 |
|
2006 |
62,663 |
1,221 |
188,647 |
2,522 |
417,109 |
4,105 |
|
2007 |
64,332 |
1,258 |
209,515 |
2,541 |
480,538 |
4,692 |
|
2008 |
72,275 |
1,237 |
232,475 |
2,961 |
549,836 |
5,307 |
(*) Cari fiyatlarla bölgesel gayri safi katma değer – iktisadî faaliyet
kollarına göre temel fiyatlarla.
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.86.
Dicle Bölgesi’nde 2004-08 dönemi sektörel katma değer verileri dikkate alındığında
her üç sektörün (tarım, sanayi, hizmet) de payını artırdığı görülmektedir. Salt
2004 ve 2008 meblağları dikkate alındığında sektörlerin sergilediği artışlar,
sırasıyla %18, 159 ve 92’dir. Yani Dicle Bölgesi’nde söz konusu dönemde en
fazla gelişme kaydeden sektör sanayidir. Bununla beraber, katma değer
meblağları incelendiğinde asıl pay hizmetlere aittir (Bkz. Tablo 6).
Tablo 7: Dicle Bölgesi Hizmet Sektörünün
Türkiye (TR) Hizmet Sektöründeki Yeri (2004-08) (%)
|
Yıl |
TRC3 Hizmet / TR Hizmet |
|
2004 |
0.91 |
|
2005 |
0.95 |
|
2006 |
0.98 |
|
2007 |
0.98 |
|
2008 |
0.97 |
Kaynak: TÜİK (2013d), “Ulusal
Hesaplar”,
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=56, (Erişim Tarihi: 10.06.2013).
2004-08 döneminde Dicle Bölgesi hizmet sektörünün Türkiye hizmet
sektöründeki paylarında, gayri safi katma değer meblağlarına paralel olarak
artışlar meydana gelmiştir. Nitekim 2004 yılında bölgenin Türkiye hizmet
sektörü içindeki payı %0.91 iken bu oran 2008’de %0.97 olarak gerçekleşmiştir
(Bkz. Tablo 7).
Tablo 8: Dicle Bölgesi’nde
İstihdam Edilenlerin Sektörel Dağılımı (2009-10) (15+ yaş)
|
|
Yıl |
Kişi (bin) |
Pay (%) |
|||||
|
Toplam |
Tarım |
Sanayi (*) |
Hizmet |
Tarım |
Sanayi (*) |
Hizmet |
||
|
TR |
2009 |
21,277 |
5,240 |
5,385 |
10,652 |
24.6 |
25.3 |
50.1 |
|
2010 |
22,594 |
5,683 |
5,927 |
10,985 |
25.2 |
26.2 |
48.6 |
|
|
TRC3 |
2009 |
293 |
65 |
63 |
165 |
22.0 |
21.6 |
56.3 |
|
2010 |
370 |
104 |
72 |
194 |
28.2 |
19.3 |
52.5 |
|
* İnşaat, sanayi sektörüne dahil edilmiştir.
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.76.
Sektörel bazda istihdam açısından Dicle Bölgesi’nde çalışanların önemli bir
kısmı hizmet sektöründedir. Nitekim 2010 yılı verilerine göre sırasıyla
sektörlerin istihdam payları şöyledir: Tarım %28.2, Sanayi %19.3, Hizmet %52.5.
Metodolojik olarak inşaat sektörü de (her iki sektörle de ilişkisi dolayısıyla)
sanayi kapsamında dikkate alındığından, esasında hizmetlerin payının daha fazla
olduğu ortaya çıkmaktadır (Bkz. Tablo 8).
1.4. Mardin’in Türkiye ve
Dicle Bölgesi Hizmet Ticaretindeki Yeri
Mardin, İBBS Seviye 2’ye göre Batman, Şırnak ve Siirt yanında TRC3 (Dicle
Bölgesi)’te yer alan bir ildir.
Tablo 9: Mardin Hizmet
Sektörünün Türkiye (TR) Hizmet Sektöründeki Yeri (1991-2001) (%)
|
Yıl |
TRC3 Hizmet/ TR Hizmet |
Mardin Hizmet/ TR Hizmet |
Batman Hizmet/ TR Hizmet |
Şırnak Hizmet/ TR Hizmet |
Siirt Hizmet/ TR Hizmet |
|
1991 |
1.02 |
0.48 |
0.19 |
0.12 |
0.22 |
|
1992 |
1.11 |
0.50 |
0.24 |
0.14 |
0.22 |
|
1993 |
1.07 |
0.48 |
0.25 |
0.15 |
0.20 |
|
1994 |
1.15 |
0.48 |
0.25 |
0.20 |
0.21 |
|
1995 |
1.01 |
0.44 |
0.23 |
0.16 |
0.18 |
|
1996 |
1.08 |
0.47 |
0.24 |
0.19 |
0.18 |
|
1997 |
1.10 |
0.48 |
0.23 |
0.21 |
0.18 |
|
1998 |
1.12 |
0.47 |
0.24 |
0.22 |
0.19 |
|
1999 |
1.11 |
0.45 |
0.26 |
0.21 |
0.19 |
|
2000 |
1.01 |
0.43 |
0.23 |
0.18 |
0.16 |
|
2001 |
1.08 |
0.47 |
0.26 |
0.18 |
0.17 |
Kaynak: TKB, DİKA (2010), Dicle Bölgesi Stratejik Gelişme Raporu,
Mardin, s.37.
1991-2001 döneminde Mardin hizmet sektörünün Türkiye hizmet sektöründeki
payı yıllar itibariyle farklılık arz etmekle beraber hemen hemen aynı
oranlardadır. Nitekim 1991’de ilin Türkiye’deki payı %0.48 iken 2001’deki oran
%0.47 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 9).
Tablo 10: Mardin Hizmet
Sektörü Hasılasının Büyüme Hızı (1992-2001) (%)
|
Yıl |
TRC3 |
Mardin |
Batman |
Şırnak |
Siirt |
|
1992 |
91.2 |
81.3 |
122.0 |
109.0 |
76.3 |
|
1993 |
77.4 |
77.4 |
84.2 |
85.2 |
64.8 |
|
1994 |
102.0 |
89.7 |
92.3 |
163.0 |
100.0 |
|
1995 |
75.6 |
82.4 |
81.8 |
55.1 |
72.5 |
|
1996 |
103.0 |
103.0 |
99.1 |
127.0 |
90.0 |
|
1997 |
106.0 |
105.0 |
100.0 |
124.0 |
97.9 |
|
1998 |
83.0 |
78.1 |
85.1 |
85.0 |
91.0 |
|
1999 |
51.0 |
44.8 |
62.2 |
52.0 |
51.3 |
|
2000 |
49.2 |
56.0 |
48.5 |
40.8 |
43.4 |
|
2001 |
52.5 |
55.2 |
60.7 |
39.1 |
48.8 |
Kaynak: TKB,
DİKA (2010), Dicle Bölgesi Stratejik
Gelişme Raporu, Mardin, s.37.
Mardin hizmet sektörü hasılasının 1992-2001 dönemindeki büyüme hızında
belirgin bir istikrarsızlık mevcuttur. 1992’de %81.3 olan oran, 1996-97
yıllarında %103’e ve 105’e yükselmiş, 2001’de ise %55.2 olarak gerçekleşmiştir
(Bkz. Tablo 10). Bunda global ekonomik krizin ve bunun Türkiye’ye yansımasının
da payının olduğu açıktır.
Mardin’deki Ticaret ve Sanayi Odaları, mahallerindeki iktisadî ana ve alt
sektörleri dikkate alarak kendilerine has meslek grupları oluşturmuş ve
faaliyetlerini buna göre sürdürmüşlerdir. Fakat Türkiye’nin her şehrinde olduğu
gibi, sınıflamalarda kullanılan Avrupa Birliği’ndeki Ekonomik Faaliyetlerin
İstatistiki Sınıflaması (NACE Revizyon 2)’na geçiş sürecindedirler[2]. Başta Maliye Bakanlığı
Gelir İdaresi Başkanlığı ve Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB)
işbirliğiyle olmak üzere Türkiye’nin tüm Sanayi ve Ticaret Odaları da mevcut
üyelerini bu sınıflamaya dahil etmektedirler. Bununla beraber, birçok şehirde
olduğu gibi henüz Mardin’de de buna ilişkin çalışmalar tamamlanmadığından halihazırda
bahsi geçen sınıflamalarını kullanmaktadırlar. Bu çerçevede mesela Mardin
Merkez’de 10 meslek grubu varken, Kızıltepe’de sekiz ve Nusaybin’de beş meslek
grubu mevcuttur.
Tablo 11: Mardin’de Ticaret
ve Sanayi Odasına Kayıtlı Firmalar (2013) (adet) (*)
|
Meslek Grupları |
Faal |
Askıda |
Fesih-Terkin- Nakil-Tasfiye |
Toplam |
|
Grup 1: İnşaat ve Yapı Malzemeleri |
346 |
392 |
4 |
742 |
|
Grup 2: Tekstil Deri |
59 |
66 |
1 |
126 |
|
Grup 3: Hayvancılık Et ve Süt Ürünleri |
113 |
49 |
0 |
162 |
|
Grup 4: Turizm Eğitim ve Sağlık |
82 |
80 |
2 |
164 |
|
Grup 5: Tarım ve Ormancılık |
115 |
158 |
0 |
273 |
|
Grup 6: Nakliye, Otomotiv Satış-Onarım |
225 |
282 |
4 |
511 |
|
Grup 7: Gıda ve Unlu Mamuller |
142 |
104 |
0 |
246 |
|
Grup 8: Akaryakıt, Kimyevî Maddeler ve Madencilik |
65 |
139 |
1 |
205 |
|
Grup 9: Bilişim, İletişim, Elektrikli Cihazlar ve Baskı |
120 |
149 |
0 |
269 |
|
Grup 10: Finansal Yatırım Araçları, Teknik Danışmanlık ve Müşavirlik |
100 |
63 |
1 |
164 |
|
Genel Toplam |
1,367 |
1,482 |
13 |
2,862 |
* Şu ilçelere ait veriler: Merkez, Dargeçit, Derik, Mazıdağı, Midyat,
Ömerli, Savur, Yeşilli (Kızıltepe ve Nusaybin hariç).
Kaynak: MATSO (2013), “Üye Firma
İstatistikleri”, http://www.mardintso.tobb.org.tr, (Erişim Tarihi:
12.06.2013).
Kızıltepe ve Nusaybin ilçelerinin kendi Ticaret ve Sanayi Odası (TSO)
mevcut olduğundan bunlar hesaplama açısından Mardin TSO kapsamı dışında kabul
edilmektedir. Bu iki ilçe haricinde Mardin ilinde TSO’ya üye toplam 2,862 firma
var olup bunların 2,849’u faaliyetlerini sürdürmektedir. Normalde TSO
uygulamasında üyelik aidatlarını ödeyenler ‘faal’ kabul edilmekte, ödemeyenler
ise ‘askıda’ şeklinde nitelendirilmektedirler. Halbuki askıda olsalar da
aslında bu firmalar faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu bakış açısıyla
Mardin’deki ‘faal’ üye sayısı 1,367 olmakla beraber (1,482’si ‘askıda’dır),
esasında toplam ‘faal’ firma sayısı yani faaliyette bulunan şirketlerin adedi
(faal+askıda) 2,849’dur (Bkz. Tablo 11).
Mardin’de sınaî firma sayısı 90 adettir. Dolayısıyla ilin iktisadî yapısı
hizmet sektörüne dayalıdır. Nitekim, bu rakamlardan hareketle, toplam
işletmelerin %96.8’inin hizmet sektörü kapsamında olduğu ortaya çıkmaktadır.
Tablo 12: Kızıltepe’de
Ticaret ve Sanayi Odasına Kayıtlı Firmalar (2013) (adet)
|
Meslek Grupları |
Toplam |
|
Grup 1: Tarım ve Hayvancılık |
632 |
|
Grup 2: Gıda |
237 |
|
Grup 3: Maden-Petrol ve İmalât |
412 |
|
Grup 4: İnşaat ve Malzemeleri |
559 |
|
Grup 5: Otomotiv |
253 |
|
Grup 6: Dayanıklı Tüketim Malları |
275 |
|
Grup 7: Ulaştırma |
709 |
|
Grup 8: Hizmetler |
161 |
|
Genel Toplam |
3,238 |
Kaynak: KTSO (2013), “Üye Firma
Bilgileri”, http://www.kiziltepetso.org.tr, (Erişim Tarihi:
12.06.2013).
Kızıltepe’de TSO’ya üye toplam 3,238 kayıtlı firma olmakla beraber,
bunların 2,277’si faal durumdadır. TSO bakış açısıyla Kızıltepe’de faal üye sayısı
1,613 olmakla beraber (664’ü askıdadır), esasında toplam faal firma sayısı yani
faaliyette bulunan şirketlerin adedi (faal+askıda), belirtildiği üzere,
2,277’dir (Bkz. Tablo 12).
Kızıltepe’de sanayi sektöründe faaliyet gösteren toplam firma sayısı ise
111’dir. Buradan da anlaşıldığı üzere ilçe hizmet sektörü ağırlıklı bir
iktisadî yapıya sahip olup toplam işletmelerin %95’i bu sektörde faaliyette
bulunmaktadır.
Tablo 13: Nusaybin’de Ticaret
ve Sanayi Odasına Kayıtlı ‘Faal’ Firmalar (2013) (adet)
|
Meslek Grupları |
Toplam |
|
Grup 1: İnşaat |
107 |
|
Grup 2: Sigortacılık, Nakliyat |
125 |
|
Grup 3: Mobilya, Petrol, Ulaştırma, Turizm |
83 |
|
Grup 4: Tekstil, Seracılık, Otomotiv, Yağ İmalâtı |
62 |
|
Grup 5: Kuyumculuk, Dış Ticaret, Hırdavat |
75 |
|
Genel Toplam |
452 |
Kaynak: NTSO (2013), “Üye
Firmalar”, http://www.nusaybintso.org.tr, (Erişim Tarihi:
21.06.2013).
Nusaybin’de TSO’ya üye toplam 1,556 firma mevcut olup, bunların 1,002’si faaldir.
Her ne kadar TSO uygulaması gereği sadece aidatlarını ödeyenler faal kabul
edilse ve bu çerçevede Tablo 13’te de yer aldığı üzere Nusaybin’deki faal üye
sayısı 452 olsa da aslında askıdakilerle beraber (550) toplam faaliyette
bulunan firmaların adedi 1,002’dir.
Nusaybin’de sanayi sektöründe faaliyet gösteren toplam firma sayısı ise 17
olup bu ilçe de hizmet sektörü ağırlıklı bir iktisadî yapıdadır. Nitekim,
toplam işletmelerinin %98.3’ü hizmet sektörü kapsamındadır.
Tablo 14: Mardin’de Sanayi ve
Hizmet Sektörleri İşletmeleri (2013) (adet, %)
|
|
Toplam |
Sanayi |
Hizmet |
|||
|
adet |
% |
adet |
% |
adet |
% |
|
|
Mardin Merkez ve Diğer İlçeler (Kızıltepe ve Nusaybin hariç) |
2,849 |
100 |
90 |
3.2 |
2,759 |
96.8 |
|
Kızıltepe |
2,277 |
100 |
111 |
4.9 |
2,166 |
95.1 |
|
Nusaybin |
1,002 |
100 |
17 |
1.7 |
985 |
98.3 |
|
TOPLAM |
6,128 |
100 |
218 |
3.6 |
5,910 |
96.4 |
Kaynak: Şu kuruluşlardan elde
edilen verilerle hesaplanmıştır:
·
MATSO (2013), “Üye Firma İstatistikleri”, http://www.mardintso.tobb.org.tr, (Erişim Tarihi:
12.06.2013).
·
KTSO (2013), “Üye Firma Bilgileri, http://www.kiziltepetso.org.tr, (Erişim Tarihi:
12.06.2013).
·
NTSO (2013), “Üye Firmalar”, http://www.nusaybintso.org.tr, (Erişim Tarihi:
21.06.2013).
Mardin genelinde faaliyette bulunan 218 (Kızıltepe ve Nusaybin dahil) sınaî
firma çıkarıldığında geriye kalan firmaların tamamı hizmet sektörü kapsamında
değerlendirilebilir. Bu da Mardin genelinde toplam işletmelerin %96.4’ünün
hizmet ürettiği manasına gelmektedir (Bkz. Tablo 14).
Mardin’in hizmet sektörüne ilişkin bu bilgilerden sonra ilin dış ticaret
yapısıyla ilgili birtakım istatistiklere yer vermekte de fayda vardır. Çünkü
dış ticaret, bir yandan mal alışverişini içerirken diğer yandan hizmet
alışverişini de kapsamaktadır. Ayrıca, bir ilin dış ticaret hacmi oranın hizmet
yapısı hakkında da bazı ipuçları elde edilmesine imkân sağlar. Zira dış
ticaret, başlıbaşına bir hizmet dalıdır ve hacmi büyüdükçe beraberinde birçok
hizmet faaliyetini de (malî hizmetler, ulaştırma, haberleşme vs.) harekete
geçirir.
Tablo 15: Mardin’in Türkiye (TR)
Dış Ticaretindeki (Mallar) Yerine İlişkin Veriler (2002-13) (bin $, %)
|
Yıl |
Mardin İhracat |
TR İhracat |
Mardin İhracat/ TR İhracat |
Mardin İthalât |
TR İthalât |
Mardin İthalât/ TR İthalât |
|
2002 |
23,405 |
36,059,089 |
0.065 |
10,663 |
51,553,797 |
0.021 |
|
2003 |
39,282 |
47,252,836 |
0.083 |
23,170 |
69,339,692 |
0.033 |
|
2004 |
73,330 |
63,167,153 |
0.116 |
36,327 |
97,539,766 |
0.037 |
|
2005 |
171,436 |
73,476,408 |
0.233 |
30,340 |
116,774,151 |
0.026 |
|
2006 |
191,294 |
85,534,676 |
0.224 |
54,329 |
139,576,174 |
0.039 |
|
2007 |
317,444 |
107,271,750 |
0.296 |
71,182 |
170,062,715 |
0.042 |
|
2008 |
434,210 |
132,027,196 |
0.329 |
69,202 |
201,963,574 |
0.034 |
|
2009 |
549,972 |
102,142,613 |
0.538 |
59,619 |
140,928,421 |
0.042 |
|
2010 |
564,205 |
113,883,219 |
0.495 |
93,013 |
185,544,332 |
0.050 |
|
2011 |
804,233 |
134,906,869 |
0.596 |
134,443 |
240,841,676 |
0.056 |
|
2012 |
948,356 |
152,469,087 |
0.622 |
151,968 |
236,545,045 |
0.064 |
|
2013 (Ock-Nis) |
300,198 |
49,550,148 |
0.606 |
45,948 |
81,580,509 |
0.056 |
Kaynak: TÜİK (2013a), “Dış Ticaret
İstatistikleri”, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=12, (Erişim Tarihi:
11.06.2013).
Mardin, Türkiye mal ihracatındaki payını zaman içinde artıran bir ildir.
2002 yılı ile kıyaslandığında 2012 yılında Türkiye toplam ihracatındaki payı 10
kat kadar artmıştır. Öte yandan Türkiye ithalâtındaki payı da artmış olmakla
beraber ihracattakine kıyasla çok daha düşük seviyededir. Nitekim 2002 yılına
göre 2012 yılında Mardin’in Türkiye toplam ithalâtındaki pay artışı 3 kat
civarındadır (Bkz. Tablo 15).
Mardin ilinin dış ticaretine ilişkin genel bilgiler şöyle özetlenebilir
(Aysan, 2013):
·
Mardin, ihracat yapan 81 il içinde 2002 yılında 39.sırada yer alırken
2012’de 18.sıraya yükselmiştir.
·
Türkiye’nin toplam ihracatının %5.3’ü Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nden
yapılmakta olup bu bölgedeki dokuz il içerisinde Mardin’in, Antep’in ve Şırnak’ın
ardından üçüncü sırada yer almaktadır. Bu illerin payları sırasıyla şöyledir:
%69.2, %12.6, %11.8.
·
2002 yılında Mardin’den ihracat yapılan ülke sayısı 21 iken bu sayı 2012
yılında 67’ye yükselmiştir.
·
İlin ihracatının tamamına yakını Irak’a gerçekleştirilmektedir. Mısır,
Libya, Suriye ve İran ihracat yapılan diğer ülkelerdir.
·
2012 yılında tüm Türkiye’den Irak’a gerçekleştirilen ihracatın %8.5’i
Mardin’dendir. Mardin, ihracatta bulunan iller arasında İstanbul’un, Antep’in
ve Şırnak’ın ardından dördüncü sırada yer almaktadır.
·
Irak’ın hızlı büyüyeceği tahminiyle Güneydoğu Anadolu’nun Türkiye’de önemli
bir ihracat bölgesi olacağı beklenmektedir. Coğrafi yönü itibariyle ise Mardin,
tüm MENA (Middle East and North Africa: Orta Doğu ve Kuzey Afrika) bölgesine
yönelik ihracat potansiyeline sahip bir konumdadır.
Mardin’in de içinde bulunduğu Dicle Bölgesi dış ticaretine ilişkin tehdit
niteliğindeki şu iki hususu da belirtmekte fayda vardır (DİKA, TEPAV, 2011:
44-45):
·
Dicle Bölgesi’ne komşu iller Diyarbakır, Urfa ve Antep de Irak ve Suriye
pazarlarına fiziken yakın olduklarından benzer avantajlara sahiptirler. Dahası,
söz konusu şehirler sınaî ve hizmetler açısından Dicle Bölgesi şehirlerine
kıyasla daha gelişmiş olup bu yapıları itibariyle bir tehdit unsuru niteliğindedirler.
Dolayısıyla genelde Dicle Bölgesi şehirleri ve özelde Mardin, sınaî alt yapı
yanında konumuz gereği özellikle hizmetlere ilişkin alt yapı hususundaki
eksiklerini gidermelidir.
·
Dicle Bölgesi’nin en önemli ticarî ortağı halihazırda Irak’tır. Öte
taraftan, Türkiye’nin komşu ülkelerinden İran da Irak’ın en önemli ticarî
ortaklarından olup bu yönü itibariyle Dicle Bölgesi’ne de ciddi bir rakiptir.
Dolayısıyla sürdürülebilir bir ticarî yapı için bu rekabet unsurunun da göz
önünde bulundurulması gerekmektedir.
2. MARDİN’DE HİZMETLERE
İLİŞKİN GÖRÜNÜM
Bu çalışmada, hizmetlere ilişkin DTÖ sınıflaması esas alınmaktadır. Söz
konusu sınıflama 12 ana hizmet grubundan, 54 alt hizmet grubundan ve 117 alt hizmet
faaliyetinden oluşmaktadır ve bu ana hizmet grupları Tablo 16’da yer
almaktadır. Bununla beraber, ‘Eğitim Hizmetleri’, ‘Sağlıkla İlgili ve Sosyal
Hizmetler’ ve ‘Turizm ve Seyahat ile İlgili Hizmetler’ bu raporda (kitapta)
ayrı bölümlerde özel olarak incelendiklerinden dolayı Mardin’e ilişkin
incelemelerin, analizlerin, değerlendirmelerin yapıldığı çalışmamızda sadece
isimleri itibariyle yer almaktadırlar. Yine DTÖ sınıflamasında yer almakla
beraber, ilgili hizmetler mevcut olmadığından ‘Başka Yerlere Dahil Edilmemiş
Hizmetler’ de sadece başlık olarak verilmiştir.
Tablo 16: DTÖ Sınıflamasına
Göre Hizmet Ana/Alt Grupları/Faaliyetleri ve Mardin’de Durum (2013) (adet)
|
Ana Hizmet Grupları |
DTÖ Sınıflaması |
Mardin’deki Hizmetler (*) |
||
|
Alt Hizmet Grupları |
Alt Hizmet Faaliyetleri |
Alt Hizmet Grupları |
Alt Hizmet Faaliyetleri |
|
|
1. Meslekî Hizmetler |
6 |
46 |
6 |
37 |
|
2. Haberleşme Hizmetleri |
5 |
21 |
4 |
14 |
|
3. Müteahhitlik ve Mühendislik Hizmetleri |
5 |
-- |
5 |
-- |
|
4. Dağıtım Hizmetleri |
5 |
-- |
5 |
-- |
|
5. Eğitim Hizmetleri |
5 |
-- |
5 |
-- |
|
6. Çevre Hizmetleri |
4 |
-- |
4 |
-- |
|
7. Malî Hizmetler |
2 |
17 |
2 |
16 |
|
8. Sağlıkla İlgili ve Sosyal Hizmetler |
4 |
-- |
4 |
-- |
|
9. Turizm ve Seyahat ile İlgili Hizmetler |
4 |
-- |
4 |
-- |
|
10. Eğlence, Kültür ve Spor Hizmetleri (görme ve işitme ile ilgili hizmetler hariç) |
5 |
-- |
5 |
-- |
|
11. Ulaştırma Hizmetleri |
9 |
33 |
5 |
18 |
|
12. Başka Yerlere Dahil Edilmemiş Hizmetler |
-- |
-- |
-- |
-- |
|
Toplam |
54 |
117 |
49 |
85 |
(*) Kaynaktaki sınıflama kullanılarak Mardin’deki ilgili kurumlardan elde
edilen verilerle ve şahsî tespitlerle oluşturulmuştur.
Kaynak: WTO (2013c), “Services
Sectoral Classification”, MTN.GNS/W/120 (98-000), 10 July 1991, http://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/mtn_gns_w_120_e.doc, (Erişim Tarihi: 06.06.2013).
DTÖ sınıflamasına göre hizmet ana/alt gruplarına/faaliyetlerine yer verilen
Tablo 16’dan hareketle Mardin’in hizmet sektörüne ilişkin şu bilgileri vermek
mümkündür: DTÖ sınıflamasında yer alan 12 ana hizmet grubunun 11 adedi (%92), 54
alt hizmet grubunun 49’u (%91) ve 117 alt hizmet faaliyetinin 85’i (%73)
Mardin’de icra edilmektedir. Bu da şehrin iktisadî yapısının sektörel açıdan
hizmet ağırlıklı olduğunu bir kez daha teyit etmektedir.
Takip eden başlıklar altında, yukarıda bahsi geçen ana hizmet gruplarına
yer verilerek ulaşılabildiği ölçüde veriler ışığında birtakım tespitlerde ve
değerlendirmelerde bulunulmaktadır.
2.1. Meslekî Hizmetler
DTÖ sınıflamasına göre ‘meslekî hizmetler’ ana hizmet grubunda altı alt
hizmet grubu ve 46 alt hizmet faaliyeti vardır. Mardin’de bunlardan altı alt
hizmet grubu içinde 37 alt hizmet faaliyeti icra edilmektedir:
a) Uzmanlık gerektiren hizmetler: hukukî hizmetler; muhasebecilik,
danışmanlık ve defter tutma hizmetleri; vergi ile ilgili hizmetler; mimarlık
hizmetleri; mühendislik hizmetleri; entegre mühendislik hizmetleri; şehir
planlama ve peyzaj mimarlığı hizmetleri; tıp ve diş hekimliği hizmetleri;
veterinerlik hizmetleri; sağlık görevlileri (ebe, hemşire, fizyoterapist...)
tarafından sunulan hizmetler.
b) Bilgisayar ile ilgili hizmetler: bilgisayar donanımı ile ilgili
danışmanlık hizmetleri; yazılım hizmetleri.
c) Ar-Ge hizmetleri: tabiî ilimlerle ilgili Ar-Ge hizmetleri; sosyal ve
beşerî ilimlerle ilgili Ar-Ge hizmetleri; disiplinler arası Ar-Ge hizmetleri.
d) Emlak komisyonculuğu hizmetleri: sahip olmaya ve kiralamaya konu olan
mülk hizmetleri; ücret veya sözleşme karşılığı gayrimenkul hizmetleri.
e) Kiralama hizmetleri: diğer taşımacılık teçhizatına ilişkin hizmetler;
diğer makine ve teçhizatla ilgili hizmetler.
f) Diğer meslekî hizmetler: reklam hizmetleri; piyasa araştırması ve
kamuoyu yoklaması hizmetleri; yönetim danışmanlığı hizmetleri; yönetim
danışmanlığına bağlı hizmetler; teknik deneme ve analiz hizmetleri; tarım,
orman ve avcılığa ilişkin geçici hizmetler; madenciliğe ilişkin geçici
hizmetler; imalât sektörüne ilişkin geçici hizmetler; enerji dağıtımına ilişkin
geçici hizmetler; personel yönetimi hizmetleri; soruşturma ve güvenlik
hizmetleri; bilimsel ve teknik müşavirlik hizmetleri; teçhizat bakımı ve
tamiratı; bina temizlik hizmetleri; fotoğrafçılık hizmetleri; paketleme
hizmetleri; basın, yayın hizmetleri; tören ve sergi hizmetleri.
Tablo 17: Mardin’in Bazı
Hizmet Faaliyetleri İhracat Verileri (2004-09) (bin $)
|
Yıl |
TRC3 (mal ve hizmet) |
Mardin Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri |
Mardin Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri |
|||
|
İhracat |
İthalât |
İhracat |
İthalât |
İhracat |
İthalât |
|
|
2004 |
197,447 |
58,362 |
-- |
-- |
-- |
-- |
|
2005 |
472,395 |
51,225 |
-- |
-- |
16 |
-- |
|
2006 |
420,578 |
84,437 |
-- |
-- |
11 |
-- |
|
2007 |
627,384 |
184,416 |
2 |
-- |
33 |
-- |
|
2008 |
830,746 |
120,425 |
-- |
-- |
67 |
-- |
|
2009 |
1,174,347 |
97,011 |
-- |
-- |
119 |
-- |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.87-88.
2004-09 döneminde Dicle Bölgesi’nin toplam mal-hizmet ve Mardin’in bazı
hizmet ihracat ve ithalât verilerinin yer aldığı Tablo 17’de bilgi
eksikliğinden dolayı Mardin’le ilgili çok sağlıklı değerlendirme yapmak mümkün
değildir. Nitekim ‘diğer sosyal, toplumsal ve kişisel hizmet faaliyetleri’ne
ilişkin sadece 2007 yılı ihracat verisi mevcut olup bu da 2,000 Dolar’dır.
İthalât verisi ise yoktur. Bununla beraber, ‘gayrimenkul kiralama ve iş
faaliyetleri’ ihracat verileri daha yeterli seviyede olup ortaya çıkan sonuç bu
hizmetlerde istikrarlı bir ihracat artışı olduğudur. Mesela 2005 yılında bu
hizmetlerden elde edilen ihracat meblağı 16,000 Dolar iken 2009 meblağı %643
gibi çok yüksek bir artış sergileyerek 119,000 Dolar seviyesinde
gerçekleşmiştir. İthalât verisi ise yine mevcut değildir.
2.2. Haberleşme Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘haberleşme hizmetleri’ ana hizmet grubunda beş alt hizmet
grubu ve 21 alt hizmet faaliyeti vardır. Mardin’de bunlardan dört alt hizmet
grubu içinde 14 alt hizmet faaliyeti icra edilmektedir:
a) Posta hizmetleri
b) Kurye hizmetleri
c) Telekomünikasyon hizmetleri: telefon hizmetleri; paket anahtarlamalı
veri iletişim hizmetleri; devre anahtarlamalı veri iletişim hizmetleri; teleks
hizmetleri; telgraf hizmetleri; faks hizmetleri; elektronik posta hizmetleri;
sesli posta hizmetleri; elektronik veri alışveriş hizmetleri.
d) Görme ve işitme ile ilgili hizmetler: hareketli görüntü, video teyp
üretim ve dağıtım hizmetleri; hareketli görüntü projeksiyon hizmeti; radyo ve
televizyon hizmetleri; radyo ve televizyon yayınları aktarım hizmetleri; ses
kayıt hizmetleri.
Tablo 18: Dicle Bölgesi’nde
Sabit Hat ve İnternet Abone Sayıları (2008-10) (adet)
|
|
Sabit Hat Abone Sayıları |
Sabit İnternet Abone Sayıları |
||||
|
2008 (Aralık) |
2009 (Aralık) |
2010 (Mart) |
2008 (Aralık) |
2009 (Aralık) |
2010 (Mart) |
|
|
TRC3 |
142,858 |
127,647 |
122,813 |
39,742 |
45,042 |
48,128 |
|
Mardin |
55,747 |
50,021 |
49,092 |
15,611 |
16,792 |
18,005 |
|
Batman |
38,019 |
33,433 |
32,148 |
7,232 |
12,764 |
13,750 |
|
Şırnak |
27,454 |
25,183 |
23,099 |
9,138 |
8,747 |
9,266 |
|
Siirt |
21,638 |
19,010 |
18,474 |
7,761 |
6,739 |
7,107 |
Kaynak: DİKA (2010b), Dicle Bölgesi Ulaştırma Raporu, Mardin,
s.68-71.
Sabit hat sayısı açısından Dicle Bölgesi’nde 2008 Aralık ayı ile 2010 Mart
ayı arasında azalışlar meydana gelmiştir. Aynı eğilim Mardin için de söz
konusudur. Nitekim 2008 Aralık’ında 55,747 olan sabit hat abone sayısı 2010
Mart ayında 49,092’ye gerilemiştir. Temel sebep, abonelerin alternatif
imkânlara (mobil telefon vs.) yönelmesidir. Sabit internet abone sayılarında
ise aynı dönemlerde artışlar meydana gelmiştir. Mardin ili de bu abonelerini
artırmıştır. 2008 Aralık’ında Mardin’in sabit internet abone sayısı 15,611 iken
2010 Mart’ında bu sayı 18,005’e yükselmiştir (Bkz. Tablo 18).
2.3. Müteahhitlik ve
Mühendislik Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘müteahhitlik ve mühendislik hizmetleri’ ana hizmet
grubunda beş alt hizmet grubu mevcut olup bunların tamamında hizmet faaliyeti
icra edilmektedir: a) Binalar için genel müteahhitlik hizmetleri; b) İnşaat
mühendisliği için genel müteahhitlik hizmetleri; c) Tesisat ve montaj
hizmetleri; d) Bina tamamlama hizmetleri; e) Diğer müteahhitlik ve mühendislik
hizmetleri.
Tablo 19: Mardin’de Tamamen
veya Kısmen Biten Yeni ve İlave Yapılara İlişkin Veriler (2010) (adet, m2) (*)
|
|
Genel Toplam |
İkamet Amaçlı Binalar |
İkamet Dışı Binalar |
|
|
TR |
Bina Sayısı |
79,577 |
67,491 |
12,086 |
|
Yüzölçümü
(m2) |
80,763,646 |
60,100,235 |
20,663,411 |
|
|
Daire Sayısı |
404,058 |
402,591 |
1,467 |
|
|
TRC3 |
Bina Sayısı |
535 |
462 |
73 |
|
Yüzölçümü
(m2) |
700,019 |
605,439 |
94,580 |
|
|
Daire Sayısı |
3,546 |
3,525 |
21 |
|
|
Mardin |
Bina Sayısı |
362 |
329 |
33 |
|
Yüzölçümü
(m2) |
394,850 |
362,907 |
31,943 |
|
|
Daire Sayısı |
1,956 |
1,939 |
17 |
|
(*) Yapı kullanma izin belgelerine göre
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no: 3579,
Ankara, s.93.
Yapı kullanma izin belgelerine göre tamamen veya kısmen biten yeni ve ilave
yapılar açısından Mardin, Dicle Bölgesi’nde önemli bir paya sahiptir. Nitekim
Mardin’in bina sayısı, m2 cinsinden yüzölçümü ve daire sayısı, sırasıyla 362
adet,
Tablo 20: Mardin’de Yapılacak
Yeni ve İlave Yapılara İlişkin Veriler (2010) (adet, m2) (*)
|
|
Genel Toplam |
İkamet Amaçlı Binalar |
İkamet Dışı Binalar |
|
|
TR |
Bina Sayısı |
92,342 |
79,367 |
12,975 |
|
Yüzölçümü (m2) |
100,726,544 |
78,892,949 |
21,833,595 |
|
|
Daire Sayısı |
518,475 |
516,234 |
2,241 |
|
|
TRC3 |
Bina Sayısı |
995 |
875 |
120 |
|
Yüzölçümü (m2) |
1,635,806 |
1,326,335 |
309,471 |
|
|
Daire Sayısı |
7,501 |
7,464 |
37 |
|
|
Mardin |
Bina Sayısı |
635 |
568 |
67 |
|
Yüzölçümü (m2) |
835,279 |
652,747 |
182,532 |
|
|
Daire Sayısı |
3,374 |
3,342 |
32 |
|
(*) Yapı ruhsatlarına göre
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.95.
Mardin’in yapı ruhsatlarına göre yapılacak yeni ve ilave yapılar açısından
da Dicle Bölgesi’nde önemli bir payı vardır. Mardin’in bina sayısı, m2
cinsinden yüzölçümü ve daire sayısı, sırasıyla 635 adet,
2.4. Dağıtım Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘dağıtım hizmetleri’ ana hizmet grubunda beş alt
hizmet grubu mevcut olup bunların da tamamında hizmet faaliyeti icra
edilmektedir: a) Komisyonculuk hizmetleri; b) Toptan ticaret hizmetleri; c)
Perakende ticaret hizmetleri; d) Franchising; e) Diğer dağıtım hizmetleri.
Tablo 21: Mardin’in Toptan ve
Perakende Ticaret Verileri (2004-09) (bin $)
|
|
TRC3 (mal ve hizmet) |
Mardin Toptan ve Perakende Ticaret |
||
|
Yıl |
İhracat |
İthalât |
İhracat |
İthalât |
|
2004 |
197,447 |
58,362 |
-- |
552 |
|
2005 |
472,395 |
51,225 |
2 |
294 |
|
2006 |
420,578 |
84,437 |
-- |
-- |
|
2007 |
627,384 |
184,416 |
3 |
8 |
|
2008 |
830,746 |
120,425 |
33 |
-- |
|
2009 |
1,174,347 |
97,011 |
4,530 |
-- |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.87-88.
2004-09 döneminde Mardin’in ‘toptan ve perakende’ ticaret verileri tüm yıllar
itibariyle var olmamakla beraber, ihracatın artan ithalâtın ise azalan eğilimli
olduğu ortaya çıkmaktadır. Özellikle ihracattaki artış oranı şaşırtıcı derecede
yüksektir. Mesela 2008’e kıyasla 2009’daki ihracat artışı %13627 oranındadır
(Bkz. Tablo 21). Bunda yakın pazar ve en önemli dış ticaret ortağı Irak’ın
önemli bir katkısının olduğu açıktır.
2.5. Eğitim Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘eğitim hizmetleri’ ana hizmet grubunda beş alt
hizmet grubu mevcut olup bunların tamamında hizmet faaliyeti icra edilmektedir:
a) İlk öğretim hizmetleri; b) Orta öğretim hizmetleri; c) Yüksek öğretim
hizmetleri; d) Yetişkin eğitimi hizmetleri; e) Diğer eğitim hizmetleri.
Eğitim hizmetleri, bu raporda ayrı bir bölümde özel olarak incelendiğinden
burada sadece isimleri itibariyle yer almaktadır.
2.6. Çevre Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘çevre hizmetleri’ ana hizmet grubunda dört alt
hizmet grubu mevcut olup bunların dördünde hizmet faaliyeti icra edilmektedir: a)
Kanalizasyon hizmetleri; b) Çöplerin toplanması hizmetleri; c) Sağlıkla ilgili
çevre hizmetleri; d) Diğer çevre hizmetleri.
Tablo 22: Mardin’in Atıksuya
İlişkin İstatistikleri (2006-08) (bin m3/yıl, TL)
|
|
2006 |
2007 |
2008 |
|
|
TR |
Belediyelerde Kanalizasyon Şebekesinden Deşarj Edilen Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
3,366,894 |
-- |
3,261,455 |
|
Belediyeler Tarafından Arıtılan Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
2,140,494 |
-- |
2,251,581 |
|
|
Belediyelerdeki Toplam Atıksu Arıtma Tesis Sayısı |
184 |
-- |
236 |
|
|
Atıksuların Toplanması ve Arıtımı için Belediyelerin Toplam Yatırımları (TL) |
773,050,102 |
1,008,636,957 |
518,585,047 |
|
|
TRC3 |
Belediyelerde Kanalizasyon Şebekesinden Deşarj Edilen Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
51,737 |
-- |
56,699 |
|
Belediyeler Tarafından Arıtılan Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
-- |
-- |
-- |
|
|
Belediyelerdeki Toplam Atıksu Arıtma Tesis Sayısı |
-- |
-- |
-- |
|
|
Atıksuların Toplanması ve Arıtımı için Belediyelerin Toplam Yatırımları (TL) |
24,000 |
637,411 |
691,196 |
|
|
Mardin |
Belediyelerde Kanalizasyon Şebekesinden Deşarj Edilen Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
15,218 |
-- |
18,272 |
|
Belediyeler Tarafından Arıtılan Atıksu Miktarı (bin m3/yıl) |
-- |
-- |
-- |
|
|
Belediyelerdeki Toplam Atıksu Arıtma Tesis Sayısı |
-- |
-- |
-- |
|
|
Atıksuların Toplanması ve Arıtımı için Belediyelerin Toplam Yatırımları (TL) |
24,000 |
188,838 |
691,196 |
|
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no: 3579,
Ankara, s.72.
Mardin’in ‘kanalizasyon şebekesinden deşarj edilen atıksu miktarı’ 2006
yılında 15 milyon m3 iken bu miktar 2008’de 18 milyon m3’e yükselmiştir. Öte
yandan ‘atıksuların toplanması ve arıtımı için belediyelerin toplam
yatırımları’ 2006 yılında 24 bin TL iken 2008’de bu meblağ 691 bin TL’ye
çıkmıştır (Bkz. Tablo 22). Belediyeler tarafından icra edilen bu hizmetlerin
seviyesi, nüfus artışına paralel olarak yükselmektedir.
Tablo 23: Mardin’in Atıklara
İlişkin İstatistiklerin (2004-08) (kg/kişi-gün, bin m3/yıl, bin ton)
|
|
2004 |
2006 |
2008 |
|
|
TR |
Kişi Başı Ortalama Belediye Atık Miktarı (kg/kişi-gün) |
1.31 |
1.21 |
1.15 |
|
Belediye Tarafından veya Belediye Adına Toplanan Atık Miktarı (bin
m3/yıl) |
25,014 |
25,280 |
24,361 |
|
|
Çöp Depolama Sahalarında Bertaraf Edilen Belediye Atık Miktarı (bin ton) |
24,406 |
24,709 |
23,798 |
|
|
Başka Yerlerde Bertaraf Edilen Atık Miktarı (bin
ton) |
607 |
571 |
563 |
|
|
TRC3 |
Kişi Başı Ortalama Belediye Atık Miktarı (kg/kişi-gün) |
1.04 |
0.94 |
0.93 |
|
Belediye Tarafından veya Belediye Adına Toplanan Atık Miktarı (bin
m3/yıl) |
444 |
450 |
459 |
|
|
Çöp Depolama Sahalarında Bertaraf Edilen Belediye Atık Miktarı (bin ton) |
415 |
393 |
436 |
|
|
Başka Yerlerde Bertaraf Edilen Atık Miktarı (bin ton) |
30 |
57 |
23 |
|
|
Mardin |
Kişi Başı Ortalama Belediye Atık Miktarı (kg/kişi-gün) |
1.08 |
1.01 |
0.89 |
|
Belediye Tarafından veya Belediye Adına Toplanan Atık Miktarı (bin
m3/yıl) |
174 |
176 |
165 |
|
|
Çöp Depolama Sahalarında Bertaraf Edilen Belediye Atık Miktarı (bin ton) |
150 |
141 |
148 |
|
|
Başka Yerlerde Bertaraf Edilen Atık Miktarı (bin ton) |
24 |
34 |
17 |
|
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no: 3579,
Ankara, s.75.
Mardin’in ‘kişi başı ortalama belediye atık miktarı’ 2008 yılında günlük
Tablo 24: Dicle Bölgesi’nin
İçme ve Kullanma Suyu Şebekesi ve Arıtma Tesisleri İstatistikleri (2006-08)
(litre/kişi-gün, bin m3/yıl)
|
|
2006 |
2008 |
|
|
TR |
Belediyelerde Kişi Başına Temin Edilen Günlük Su Miktarı (litre/kişi-gün) |
245 |
215 |
|
Belediye Tarafından Temin Edilen İçme ve Kullanma Suyu (bin m3/yıl) |
5,163,500 |
4,557,074 |
|
|
TRC3 |
Belediyelerde Kişi Başına Temin Edilen Günlük Su Miktarı (litre/kişi-gün) |
183 |
170 |
|
Belediye Tarafından Temin Edilen İçme ve Kullanma Suyu (bin m3/yıl) |
89,666 |
84,157 |
|
|
Mardin |
Belediyelerde Kişi Başına Temin Edilen Günlük Su Miktarı (litre/kişi-gün) |
151 |
165 |
|
Belediye Tarafından Temin Edilen İçme ve Kullanma Suyu (bin m3/yıl) |
28,175 |
31,132 |
|
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.73.
Mardin’de ‘belediyelerde kişi başına temin edilen günlük su miktarı’ 2006
yılında
2.7. Malî Hizmetler
DTÖ sınıflamasına göre ‘malî hizmetler’ ana hizmet grubunda iki alt hizmet
grubu ve 17 alt hizmet faaliyeti vardır. Mardin’de her iki alt hizmet grubu
içinde 16 alt hizmet faaliyeti icra edilmektedir:
a) Tüm sigortacılık ve sigortacılığa bağlı hizmetler: hayat, kaza ve sağlık
sigortası hizmetleri; hayat dışı sigortacılık hizmetleri; sigortacılığa
yardımcı hizmetler.
b) Bankacılık ve diğer malî hizmetler: mevduat kabulü; her çeşit
kredilendirme; finansal kiralama; bütün ödeme ve para transfer hizmetleri;
garanti ve taahhütler; para piyasası araçları (kambiyo, türev ürünler, döviz
kuru ve faiz araçları, devredilebilir menkul kıymetler, altın dahil diğer ciro
edilebilir araçlar ve finansal kıymetler); satın alma taahhüdü ve plasman;
bankerlik; aktif ve portföy işletmeciliği (kollektif yatırım yöneticiliği,
emeklilik fonu işletmeciliği, emanet ve saklama hizmetleri); merkezî saklama ve
takas hizmetleri; danışmanlık, aracılık ve diğer yan hizmetler; malî bilgilerin
elde edilmesi ve transferi; diğer hizmetler.
Tablo 25: Mardin’de
Faaliyette Bulunan Banka Sayısı (2013) (adet)
|
İlçe |
Banka Sayısı |
Banka Şube Sayısı |
Sigorta Acente Sayısı |
|
Merkez |
16 |
23 |
14 |
|
Dargeçit |
1 |
1 |
2 |
|
Derik |
1 |
1 |
4 |
|
Kızıltepe (*) |
10 |
11 |
33 |
|
Mazıdağı |
1 |
1 |
4 |
|
Midyat |
7 |
7 |
10 |
|
Nusaybin (**) |
5 |
5 |
25 |
|
Ömerli |
1 |
1 |
2 |
|
Savur |
1 |
1 |
3 |
|
Yeşilli |
1 |
1 |
1 |
|
Toplam |
16 |
52 |
82 |
Kaynak: Münferit Araştırma
(Bankalar, Sigorta Acenteleri, Kaymakamlık, Belediye), 17.06.2013.
(*) KTSO (2013), “Üye Firma Bilgileri”, http://www.kiziltepetso.org.tr, (Erişim Tarihi:
12.06.2013).
(**) NTSO (2013), “Üye Firmalar”, http://www.nusaybintso.org.tr, (Erişim Tarihi:
21.06.2013).
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK, 2013) verilerine göre,
Haziran 2013 itibariyle Türkiye’de faaliyette bulunan toplam banka sayısı 49’dur.
Mardin’de en fazla banka Merkez ilçesinde yer almakta olup 16 adettir. Mardin
ilindeki toplam banka şube sayısı ise 52’dir (Bkz. Tablo 25).
Türkiye Sigorta, Reasürans ve Emeklilik Şirketleri Birliği (TSB, 2013)
verilerine göre Türkiye’de faaliyet gösteren toplam sigorta kuruluş sayısı
65’tir. Mardin’de en fazla sigorta acentesi olan ilçe Kızıltepe’dir. İldeki
toplam acente sayısı ise 82’dir (Bkz. Tablo 25).
Yukarıda da belirtildiği üzere, Mardin’de bankalar hemen her türlü işlemi
gerçekleştirmektedir. Ancak, burada malî hizmetler kapsamında reel kesimin
bankacılık sektörünce desteklenmesi meselesine değinmekte fayda vardır.
Bankacılık kesiminin firmalara kredi sunması ve kullandırmasına ilişkin
birtakım sorunlar, ilgili hemen her platformda dile getirilmektedir. Bu durum,
Mardin’de de farklılık arz etmemektedir. Burada da firmaların bankacılık
kesiminden kredi talebinde başta teminat olmak üzere bazı sıkıntılarla
karşılaşması kaçınılmaz olmaktadır. Bu hususta MATSO Başkanı’nın bir toplantıda
sarf ettiği sözler şöyledir (Tutaşı, 2013): “Bankalardan gerekli desteği
alamıyoruz. Müteşebbisimiz, Organize Sanayii’ne 20 milyon Dolar’lık yatırım
yapmış ama maalesef bankalardan 500 bin Dolar’lık krediyi temin etmekte
zorluklar çekmektedir”. Buradan da anlaşılan, Mardin’in Kredi Garanti Fonu ve
benzeri birtakım malî kolaylaştırıcı kurumlara ve uygulamalara ihtiyaç
duyduğudur.
2.8. Sağlıkla İlgili ve
Sosyal Hizmetler
DTÖ sınıflamasına göre ‘sağlıkla ilgili ve sosyal hizmetler’ ana hizmet
grubunda dört alt hizmet grubu var olup Mardin’de bu hizmetlerin tamamı icra
edilmektedir: a) Hastahane hizmetleri; b) Diğer insan sağlığı hizmetleri; c)
Sosyal hizmetler; d) Diğer sağlıkla ilgili ve sosyal hizmetler.
Sağlıkla ilgili ve sosyal hizmetler, bu raporda ayrı bir bölümde
incelendiğinden dolayı burada sadece isimleri itibariyle yer almaktadır.
2.9. Turizm ve Seyahat ile
İlgili Hizmetler
DTÖ sınıflamasına göre ‘turizm ve seyahat ile ilgili hizmetler’ ana hizmet
grubunda dört alt hizmet grubu vardır ve Mardin’de bunların tamamı icra
edilmektedir: a) Otel ve lokanta hizmetleri; b) Seyahat acenteliği ve tur
operatörlüğü hizmetleri; c) Turist rehberliği hizmetleri; d) Diğer turizm ve
seyahat ile ilgili hizmetler.
Turizm ve seyahat ile ilgili hizmetler, bu raporda ayrı bir bölümde
incelemeye tâbi tutulduğundan burada sadece isimleri itibariyle zikredilmekle
yetinilmektedir.
2.10. Eğlence, Kültür ve Spor
Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘eğlence, kültür ve spor hizmetleri (görme ve işitme
ile ilgili hizmetler hariç)’ ana hizmet grubunda beş alt hizmet grubu mevcuttur
ve Mardin’de bu hizmetlerin tamamı icra edilmektedir: a) Eğlence hizmetleri
(tiyatro, müzik konserleri ve sirk hizmetleri dahil); b) Haber ajansı
hizmetleri; c) Kütüphane, arşiv, müze ve diğer kültürel hizmetler; d) Sportif
ve rekreasyonel hizmetler; e) Diğer eğlence, kültür ve spor hizmetleri.
Tablo 26: Mardin’in Kültür ve
Eğlence Hizmetlerine İlişkin Bazı Göstergeler (2009) (adet, kişi)
|
|
TRC3 |
Mardin |
|
Kütüphane Sayısı |
22 |
8 |
|
Sinema Salonu Sayısı |
11 |
4 |
|
Tiyatro Salonu Sayısı |
1 |
- |
|
Müze Sayısı |
1 |
1 |
|
Müze Ziyaretçi Sayısı |
39,933 |
39,933 |
Kaynak: DİKA (2011), Rakamlarla Mardin, Mardin, s.18.
2009 yılı itibariyle Dicle Bölgesi’ndeki 22 kütüphaneden 8’i, 11 sinema salonundan
4’ü Mardin’de bulunmaktadır. Bölgenin tek müzesi Mardin’de yer almakta olup
anılan yıldaki toplam ziyaretçi sayısı 39,933 kişidir (Bkz. Tablo 26).
Tablo 27: Mardin’in Spor
Hizmetlerine İlişkin Bazı Göstergeler (2010) (adet, kişi)
|
|
TRC3 |
Mardin |
|
Spor Kulübü Sayısı |
96 |
40 |
|
Spor Tesisi Sayısı |
58 |
17 |
|
Lisanslı Sporcu Sayısı |
30,794 |
9,114 |
Kaynak: DİKA (2011), Rakamlarla Mardin, Mardin, s.18.
2010 yılı itibariyle Dicle Bölgesi’nde bulunan 96 spor kulübünün 40’ı ve 58
spor tesisinin 17’si Mardin’dedir. Aynı yıl itibariyle Mardin’in toplam
lisanslı sporcu sayısı ise 9,114’tür (Bkz. Tablo 27).
2.11. Ulaştırma Hizmetleri
DTÖ sınıflamasına göre ‘ulaştırma hizmetleri’ ana hizmet grubunda dokuz alt
hizmet grubu ve 33 alt hizmet faaliyeti vardır. Mardin’de bunlardan beş alt
hizmet grubu içinde 18 alt hizmet faaliyeti icra edilmektedir:
a) Havayolu taşımacılığı hizmetleri: yolcu taşımacılığı; yük taşımacılığı;
hava taşıtlarının bakımı ve tamiratı; hava taşımacılığına yönelik destek
hizmetleri.
b) Demiryolu taşımacılığı hizmetleri: yolcu taşımacılığı hizmetleri; yük
taşımacılığı hizmetleri; çekme ve kurtarma hizmetleri; demiryolu taşıtlarının
bakımı ve tamiratı; demiryolu taşımacılığı destek hizmetleri.
c) Karayolu taşımacılığı hizmetleri: yolcu taşımacılığı; yük taşımacılığı;
ticarî araçların kullanıcısıyla birlikte kiralanması; karayolu teçhizatının
bakımı ve tamiratı; karayolu taşımacılığı destek hizmetleri.
d) Boru hattı taşımacılığı hizmetleri: yakıt taşımacılığı.
e) Tüm taşımacılık sektörlerine yönelik yardımcı hizmetler: kargo teslim
hizmetleri; ambar hizmetleri; yük taşımacılığındaki komisyon hizmetleri.
Tablo 28: Mardin’de Motorlu
Kara Taşıtlarına İlişkin Veriler (2006-10) (adet)
|
|
Taşıtlar |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
|
TR |
Otomobil |
6,140,992 |
6,472,156 |
6,796,629 |
7,093,964 |
7,544,871 |
|
Minibüs |
357,523 |
372,601 |
383,548 |
384,053 |
386,973 |
|
|
Otobüs |
175,949 |
189,128 |
199,934 |
201,033 |
208,510 |
|
|
Kamyonet |
1,695,624 |
1,890,459 |
2,066,007 |
2,204,951 |
2,399,038 |
|
|
Kamyon |
709,535 |
729,202 |
744,217 |
727,302 |
726,359 |
|
|
Motosiklet |
1,822,831 |
2,003,492 |
2,181,383 |
2,303,261 |
2,389,488 |
|
|
Özel Taşıtlar |
34,260 |
38,573 |
35,100 |
34,104 |
35,492 |
|
|
Traktör |
1,290,679 |
1,327,334 |
1,358,577 |
1,368,032 |
1,404,872 |
|
|
TRC3 |
Otomobil |
26,829 |
28,167 |
29,791 |
32,814 |
37,406 |
|
Minibüs |
5,725 |
6,119 |
6,489 |
7,152 |
7,606 |
|
|
Otobüs |
594 |
698 |
774 |
806 |
916 |
|
|
Kamyonet |
12,407 |
14,232 |
16,187 |
20,190 |
25,686 |
|
|
Kamyon |
35,563 |
29,739 |
31,513 |
32,011 |
29,743 |
|
|
Motosiklet |
5,629 |
7,107 |
8,402 |
9,998 |
11,488 |
|
|
Özel Taşıtlar |
527 |
622 |
612 |
627 |
662 |
|
|
Traktör |
11,645 |
12,208 |
12,630 |
13,163 |
14,236 |
|
|
Mardin |
Otomobil |
10,783 |
11,719 |
12,598 |
13,970 |
16,305 |
|
Minibüs |
2,467 |
2,615 |
2,692 |
2,887 |
3,010 |
|
|
Otobüs |
288 |
371 |
407 |
402 |
427 |
|
|
Kamyonet |
4,238 |
4,940 |
5,828 |
7,111 |
9,391 |
|
|
Kamyon |
11,622 |
10,460 |
10,457 |
10,545 |
10,162 |
|
|
Motosiklet |
2,774 |
3,244 |
3,787 |
4,354 |
4,789 |
|
|
Özel Taşıtlar |
170 |
200 |
197 |
197 |
196 |
|
|
Traktör |
5,224 |
5,554 |
5,931 |
6,305 |
7,011 |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.97.
Mardin’deki motorlu kara taşıtlarına ilişkin 2006-10 verilerinin de yer
aldığı Tablo 28’de hemen bütün taşıtların yıllar itibariyle artışına şahit
olunmaktadır. Mesela otomobil sayısı 2006’da 10,783 iken 2010’da bu sayı
16,305’e yükselmiştir. Fakat kamyonda bu durum tersi bir hareket
sergilemektedir. Nitekim 2006’de 11,622 olan kamyon sayısı 2010’da 10,162’ye
gerilemiştir. Bunda, tek başına açıklayıcı olmasa da, Mardin’in ikinci en
önemli ticaret ortağı Suriye’de yaşanan fiili savaş hâlinin etkisinin olduğu
belirtilebilir.
Tablo 29: Mardin’de Yol
Uzunluklarına İlişkin Veriler (2005-09) (km)
|
|
Yollar |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
|
TR |
İl ve Devlet Yolu |
61,939 |
61,764 |
61,912 |
62,023 |
62,219 |
|
Demiryolu |
8,697 |
8,697 |
8,697 |
8,699 |
9,080 |
|
|
TRC3 |
İl ve Devlet Yolu |
2,254 |
2,254 |
2,274 |
2,294 |
2,341 |
|
Demiryolu |
211 |
211 |
211 |
210 |
210 |
|
|
Mardin |
İl ve Devlet Yolu |
732 |
732 |
752 |
766 |
761 |
|
Demiryolu |
128 |
128 |
128 |
128 |
128 |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.99.
2005-09 döneminde Mardin’in
Bununla beraber, halihazırda Mardin’in kendi içinde ulaştırma hizmetlerine
dair birtakım sorunları vardır. Ulaştırma hizmetleri kapsamında dile getirilebilecek
olumsuzluklardan biri Mardin’in şehir içindekiler bir yana özellikle imalât
birimlerinin bulunduğu mekanlardakilere ilişkindir. Nitekim, mesela Organize
Sanayi Bölgesi(OSB)’nde ve kurulma sürecindeki Serbest Bölge’de bu tür
olumsuzluklar uzun bir süredir mevcuttur ve çözümleri biraz zaman alacak gibi
görünmektedir.
Özellikle OSB’deki ulaştırma alt yapısına ilişkin bazı olumsuzluklar, 2012
Aralık ayında Mardin Artuklu Üniversitesi (MAÜ) İİBF İktisat Bölümü öğrencileri
vasıtasıyla gerçekleştirilen bir anket çalışması ile tespit edilmiştir (Ekinci,
2012). Mardin OSB’deki 35 firmanın sorunlarının tespit edilmeye çalışıldığı
‘Dışsal Ekonomiler’[3] konulu bu anketle ortaya
çıkan sonuç, genel olarak ulaştırma alt yapısının ciddi sorunlarının olduğu ve
firmaların bunlardan dolayı önemli maddî kayıplara uğradığıdır. Mesela bir
firmanın yetkilileri, anketin yapıldığı günlerde, mal yükledikleri tırın OSB
içindeki yolda bulunan bir çukura girmesiyle hareket kabiliyetini yitirdiğini
ve bunun da zamanında yetiştirilemediğinden dolayı sipariş iptaline sebep
olduğunu dile getirmişlerdir.
2.12. Başka Yerlere Dahil
Edilmemiş Hizmetler
DTÖ sınıflamasında ana bir hizmet grubu adı altında yer almakla beraber
Mardin’de halihazırda bu başlık altında belirtilebilecek bir faaliyet mevcut
olmadığından, bütünlük oluşması maksadıyla burada sadece ismen belirtilmiştir.
3. MARDİN’DE HİZMET
SEKTÖRÜNDE KURUMSAL YAPI
Mardin, hizmet sektöründeki kurumsal yapı açısından çok hareketli ve organize
bir zemine sahip olmamakla beraber nüfusu ile oranlandığında belli bir seviyede
olduğu ifade edilebilir. Fakat şehir sosyo-kültürel yapısına ilaveten iktisadî
açıdan da önemli bir potansiyel barındırmaktadır. Dolayısıyla ilin önümüzdeki
yıllarda hizmet sektöründe daha ileri boyutta bir kurumsal yapıya kavuşacağı
söylenebilir.
Tablo 30: Dicle Bölgesi’nde
Derneklere İlişkin Bilgiler (2010) (adet)
|
İlçe |
Dernek Sayısı |
Türkiye Sıralaması |
|
Türkiye |
85,243 |
-- |
|
Mardin |
294 |
63 |
|
Batman |
261 |
66 |
|
Siirt |
182 |
73 |
|
Şırnak |
123 |
78 |
Kaynak: DİKA (2010a), Dicle Bölgesi Kurumsal Kapasite Raporu,
Mardin, s.26.
Türkiye’de 2010 yılı itibariyle 85,243 dernek olmakla beraber bunun 294’ü Mardin’dedir.
Ancak, Dicle Bölgesi’ndeki diğer illerle kıyaslandığında Mardin’in daha fazla
derneğe sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Türkiye sıralamaları dikkate
alındığında Mardin 63. olup Dicle Bölgesi’ndeki diğer illerin önünde yer
almaktadır (Bkz. Tablo 30).
Tablo 31: Dicle Bölgesi’nde
Derneklerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı (2010) (%)
|
Dernek Türü |
Mardin |
Batman |
Şırnak |
Siirt |
|
Meslekî Dernekler |
16 |
12 |
15 |
12 |
|
İş Adamı Dernekleri |
3 |
2 |
6 |
3 |
|
Turizm Dernekleri |
4 |
1 |
2 |
3 |
|
Spor Dernekleri |
17 |
17 |
14 |
14 |
|
Sanat Dernekleri |
2 |
2 |
2 |
3 |
|
Çevre/Tabiat Dernekleri |
1 |
2 |
1 |
1 |
|
Çocuk Koruma Dernekleri |
0 |
1 |
1 |
0 |
|
İnsan Hakları Dernekleri |
1 |
1 |
0 |
2 |
|
Cami ve İlgili Dernekler |
5 |
8 |
5 |
13 |
|
Engelli Dernekleri |
4 |
4 |
4 |
1 |
|
Kadın Dernekleri |
5 |
3 |
3 |
3 |
|
Gençlik Dernekleri |
2 |
5 |
7 |
4 |
|
Askerî (Korucu vs.) Dernekler |
3 |
2 |
1 |
12 |
|
Eğitim ve Sosyo-Kültürel Dayanışma Amaçlı Dernekler |
36 |
38 |
27 |
25 |
|
Arama, Kurtarma ve Yardımlaşma Amaçlı Dernekler |
1 |
2 |
6 |
4 |
|
Diğer |
-- |
-- |
6 |
-- |
Kaynak: DİKA (2010a), Dicle Bölgesi Kurumsal Kapasite Raporu,
Mardin, s.28.
2010 yılında Dicle Bölgesi’nde en fazla derneğe sahip olmakla beraber, bu dernekler
içinde hizmet sektörü ile iştigal edenler dikkate alındığında da Mardin’in
diğer illere nazaran nispî üstünlüğü söz konusudur. Mesela meslekî, turistik,
sportif derneklerde Mardin’dekilerin toplam dernekler içindeki oranı daha
fazladır. Bunun tek istisnası iş adamları derneklerinde olup nispî üstünlük
Şırnak’a aittir (Bkz. Tablo 31).
Takip eden başlıklar altında, ilgili bilgilere erişilebildiği ölçüde
Mardin’in hizmet sektörüyle ilgili kamu/özel/karma ve STK nitelikli bazı
kurumlarına dair bilgiler aktarılmaktadır.
3.1. Kamu Nitelikli
Kuruluşlar
Burada DİKA’ya ve KOSGEB’e ilişkin incelemelerde bulunulmaktadır.
Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA), 2006 yılında 25.01.2006 tarihli ve 5449 Sayılı
Kanun’la kurulan ve Dicle Bölgesi’ne hizmet veren bir kalkınma ajansıdır. DİKA,
faaliyetlerini Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt illerinde gerçekleştirmekte olup
merkezi Mardin’de bulunmaktadır. Bununla beraber her ilde Yatırım Destek
Ofisleri ile de hizmet vermektedir. Sağladığı desteklerin başlıcaları şöyledir:
malî, doğrudan finansman, faiz, faizsiz kredi, teknik destekler (DİKA, 2013a).
Tablo 32: DİKA’nın Mardin’de
Desteklediği Proje Sayısı ve Destek Meblağı (2010-11) (adet, bin TL)
|
Programlar (Proje Teklif Çağrısı Yöntemiyle Yürütülenler) |
Proje Sayıları |
Destek Meblağları |
||
|
TRC3 |
Mardin |
TRC3 |
Mardin |
|
|
2010 KOBİ Malî Destek |
46 |
23 |
10,601 |
4,659 |
|
2010 Küçük Ölçekli Altyapı |
20 |
9 |
6,823 |
2,755 |
|
2010 TR-Suriye Bölgelerarası İşbirliği (*) |
-- |
-- |
-- |
-- |
|
2011 Sektörel Gelişme |
33 |
7 |
7,373 |
1,571 |
|
2011 Kentsel Yaşam Kalitesini İyileştirme |
15 |
7 |
3,610 |
1,642 |
|
2011 Müşterek Sanayi-Ticaret Alanlarını İyileştirme |
9 |
3 |
3,537 |
1,073 |
|
Toplam |
123 |
49 |
31,944 |
11,700 |
Kaynak: DİKA (2013b), “Destek Programları”, http://www.dika.org.tr/?g1=2010-2011-yili-uygulama-sonuclari-ozeti, (Erişim Tarihi:
19.06.2013).
(*) Program, savaş dolayısıyla hayata geçirilememiştir.
DİKA, 2010 yılında proje teklif çağrısı yöntemiyle, Küçük ve Orta Boy
İşletmeler (2010 KOBİ), Küçük Ölçekli Altyapı Projeleri (2010 KOA) ve
Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği (2010 TS) Malî Destek Programları olmak
üzere üç malî destek programı yürütmüştür. 2011 yılında da Sektörel Gelişme
(2011 SG), Kentsel Yaşam Kalitesinin İyileştirilmesi (2011 KYI) ve Müşterek
Sanayi ve Ticaret Alanlarının İyileştirilmesi (2011 MSTA) Malî Destek
Programlarını yürütmüştür. 2010 ve 2011 yıllarında ‘proje teklif çağrısı’
yöntemi kullanılmadan yürütülen ‘doğrudan faaliyet desteği’ ve ‘teknik destek
programları’ ile beraber iki yıl içerisinde DİKA tarafından yürütülen program
sayısı 10'a ulaşmıştır (Bkz. Tablo 32). Belirtilmelidir ki bunların önemli bir
kısmı yine hizmet sektörüne yöneliktir.
Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi
Başkanlığı (KOSGEB) Mardin Birimi, KOSGEB Mardin Hizmet Merkezi Müdürlüğü ve Mardin
OSB Sinerji Odağı isimli iki oluşum halinde faaliyetlerini sürdürmektedir.
KOSGEB, ilk kuruluşu itibariyle esasında imalât sanayii sektörüne yönelik
olmakla beraber, 2009 yılında yapılan bir değişiklikle hizmet sektörüne de
destekler sağlamaya başlamıştır[4]. Kuruluş tarafından
desteklenen sektörler NACE Revizyon 2’ye göre şunlardan oluşmaktadır (KOSGEB,
2013b): inşaat; toptan ve perakende ticaret; motorlu kara taşıtlarının ve
motosikletlerin onarımı; ulaştırma ve depolama; konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri;
bilgi ve iletişim; meslekî, bilimsel ve teknik faaliyetler; idarî ve destek
hizmet faaliyetleri; kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor; su temini;
kanalizasyon, atık yönetimi ve iyileştirme faaliyetleri; madencilik ve taş
ocakçılığı; imalât; elektrik, gaz, buhar ve iklimlendirme üretimi ve dağıtımı.
Görüleceği üzere söz konusu sektörlerin belirgin bir kısmı hizmetler kapsamında
yer almaktadır.
KOSGEB Mardin, 2011 Aralık ve 2013 Mayıs döneminde toplamda 154 projeye
destek vermiş olup bunlar sektörler itibariyle hizmetler lehinedir. Nitekim söz
konusu projelerin sadece %20’si sanayi sektörüyle ilgili iken, %80’lik kısmı
hizmet sektörüyle bağlantılıdır (KOSGEB, 2013a).
3.2. Sanayici ve İş Adamları
Kuruluşları
Bu kısımda MÜSİAD, MARİAD ve MİKAD ile ilgili bilgiler verilmektedir.
Müstakil Sanayici ve İş Adamları Derneği (MÜSİAD) Mardin Şubesi, 2009
yılında kurulmuştur. Derneğin ‘ana’ ve ‘genç’ olmak üzere ikili bir yapılanması
mevcut olup üye sayıları sırasıyla 54 ve 33’tür. Üyelerinin faaliyette
bulunduğu alanlar şunlardır: inşaat, mimarlık, mühendislik, teknik danışmanlık,
turizm, malî müşavirlik, enerji, gıda. Dernek, üyeleriyle çeşitli eğitim,
iç-dış geziler ve sosyal programlar düzenlemektedir. Ayrıca, mahallî ve ulusal
çapta birtakım yayın faaliyetleri de (bülten, dergi, araştırma raporu, sektörel
rapor, kitap vs.) gerçekleştirmektedir (MÜSİAD Mardin, 2013).
Mardin İş Adamları Derneği (MARİAD), 2003 yılında kurulmuş olup halihazırda
TUSKON (Türkiye İş Adamları ve Sanayiciler Konfederasyonu)’a ve GÜNSİAF
(Güneydoğu Sanayici ve İş Adamları Federasyonu)’a bağlı olarak faaliyetlerini
sürdürmektedir. 143 üyesi mevcut olup bunlar da şu sektörlerde yer
almaktadırlar: bilişim, sağlık ve medikal, inşaat ve yapı, hizmet, gıda,
tekstil, otomotiv. MARİAD, üyelerinin kapasitelerini artırıcı programlar
(eğitim, seminer vb.) düzenlemekte, birtakım yurt içi-yurt dışı geziler
vasıtasıyla ticarî bağlantılarını artırmaya çalışmaktadır (MARİAD, 2013).
Mardin İş Kadınları Derneği (MİKAD), ildeki ev kadınlarının iş hayatına
katılmaya teşvik edilmesi ve onlara istihdam imkânı oluşturulması amacıyla 2007
yılında kurulmuştur. MİKAD’ın 27 üyesi olup faaliyette bulundukları sektörler
şöyledir: bankacılık, inşaat, bilgi-işlem, sağlıkla ilgili ve sosyal hizmetler,
el sanatları. MİKAD, üyelerine proje desteği, teknik yönlendirme ve eğitim
hizmetleri vermektedir. Eğitim hizmetleri kapsamında üyelerine iş hayatlarını
kolaylaştıracak ve hatta yeni iş imkânları elde etmelerini sağlayacak programlar
(bilgisayarlı muhasebe, çocuk gelişimi ve tıbbî sekreterlik vb.)
düzenlemektedir (MİKAD, 2013).
3.3. Diğer Kuruluşlar
Bu başlık altında, hizmet sektörü ile ilgileri dolayısıyla Serbest
Muhasebeci Malî Müşavirler Odası (SMMMO), İnşaat Mühendisleri Odası, Mimarlar
Odası, Makina Mühendisleri Odası ve Şoförler ve Otomobilciler Odası ile ilgili
bilgi sunumunda bulunulmaktadır.
Mardin SMMMO, 208 üyesi bulunan bir kuruluştur. Bunlar, Serbest Muhasebeci
Malî Müşavir statüsünde olup henüz Mardin’de Yeminli Malî Müşavir
bulunmamaktadır. Oda’nın üyelerine sağladığı hizmetlerden başlıcaları
şunlardır: geçici serbest muhasebeci izni temini, serbest muhasebeci ruhsatı
temini, malî müşavir ruhsatı temini (Mardin SMMMO, 2013).
Mardin İnşaat Mühendisleri Odası, Diyarbakır şubesine bağlı bir temsilcilik
seviyesinde faaliyetlerini sürdürmekte olup 150 üyesi vardır ve bunların 30’u
büro sahibidir. Temsilcilik’in üyelerine verdiği hizmetlerden bir kısmı
şöyledir: proje vizesi temini, işyeri tescil belgesi (İTB) temini, serbest
inşaat mühendisi (SİM) belgesi temini, ihale giriş belgesi tasdiki (TMMOB
Diyarbakır İnşaat Mühendisleri Odası, 2013).
Mimarlar Odası Mardin Şubesi’ne üye 63 mimar bulunmakta olup bunların 28’i
büro sahibidir. Oda’nın üyelerine verdiği hizmetlerden bir kısmı şunlardır:
mimarî proje müellifi sicil belgesi temini, serbest mimarlık hizmetleri tescil
ve tescil yenileme belgesi temini, proje tescili-onayı, ihale giriş belgesi
tasdiki, şantiye şefliği belgesi temini (TMMOB Mardin Mimarlar Odası, 2013).
Mardin Makina Mühendisleri Odası, il temsilciliği seviyesinde faaliyette
bulunmaktadır. 64 üyesi bulunmakta olup bunların 7’si büroya sahiptir.
Temsilcilik’in üyelerine verdiği başlıca hizmetler şöyledir: teknik ve bilimsel çalışmalar yaparak bunları
üyelerinin ve sanayinin yararına sunmak, makina mühendisliği hizmetleri ile
ilgili araştırma-inceleme-proje ve raporlar hazırlamak-uygulamak, bu projelerin
teknik incelemelerini yaptırmak ve bunların teknik kurallara uygunluğunu
incelemek-denetlemek ve onaylamak (TMMOB Makina Mühendisleri Odası,
2013).
Mardin Şoförler ve Otomobilciler Odası, Türkiye Şoförler ve Otomobilciler
Federasyonu (TŞOF)’na bağlı şekilde faaliyetlerini sürdüren bir kuruluştur.
Mardin Merkez ilçesi yanında Derik, Kızıltepe, Midyat ve Nusaybin’de de odalar
bulunmakta olup toplam üye sayısı 6,100’dür. Oda(lar)ın üyelerine verdiği genel
hizmetlerin bir kısmı şöyledir: karşılaşılan meslekî sorunların çözümünde
aracılık, iş-emek değerlendirme çalışmaları, trafiğe ve trafik güvenliğine
ilişkin eğitim hizmetleri. Özelde ise üyelere şu belgeler sağlanmaktadır:
sürücü, ticarî taşıt kullanma, psikoteknik, SRC, KR, C2, D4, Y (TŞOF, 2013).
4. MARDİN’DE HİZMETLERE
İLİŞKİN ÖZEL İNCELEMELER
4.1. Mardin’in Rekabetçilik
Yapısı
Mardin, Türkiye’deki ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ sıralamasında
gerilerde yer almakla beraber, yıllar itibariyle bu hususta ilerlemeler kat
etmektedir. Uluslararası Rekabet Araştırmaları Kurumu(URAK)’nun Deloitte
Türkiye işbirliğiyle her yıl oluşturduğu ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ bu
hususta başvurulabilecek önemli kaynaklardandır[5].
Bunun yanında DİKA tarafından hazırlatılan ‘Dicle Bölgesi Rekabet Analizi’ de
(Demir, 2011) konuya ilişkin diğer önemli bir çalışmadır.
Tablo 33: Mardin’in
İllerarası Rekabetçilik Endeksi Sıralama Bilgileri (2007-10) (sıra)
|
Endeks |
2007-08 |
2008-09 |
2009-10 |
|
İllerarası Rekabetçilik Endeksi Genel Sırası |
64 |
62 |
60 |
|
Beşerî Sermaye ve Yaşam Kalitesi Alt Endeksi Sırası |
76 |
77 |
80 |
|
Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi Sırası |
46 |
47 |
50 |
|
Ticaret Becerisi ve Üretim Potansiyeli Alt Endeksi Sırası |
46 |
37 |
23 |
|
Erişilebilirlik (Ulaştırma-Haberleşme) Alt Endeksi Sırası |
57 |
53 |
54 |
Kaynak: URAK, Deloitte Türkiye (2011),
İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010,
İstanbul, s.10-51.
Mardin, ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ genel sıralamasında ilerleme kat
etmektedir. 2007-08 döneminde 64.sırada iken 2009-10 döneminde 60.sıraya
yükselmiştir. ‘Ticaret becerisi ve üretim potansiyeli’ alt endeksinde de
ilerleme kat etmiş olup 2007-08 döneminde 46.sırada iken 2009-10 döneminde
23.sıraya yükselmiştir. Öte yandan ‘beşerî sermaye ve yaşam kalitesi’ alt
endeksi sıralamasında durumu iyi olmayıp söz konusu yıllar itibariyle gerilemeler
meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 33).
Mardin’in ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ genel değeri 2009-10 itibariyle
%12.63’tür. Bu genel değer içinde en fazla katkıya sahip olan alt endeks %6.68
(toplamdaki payı %52.88) ile ilin ‘erişilebilirlik (ulaştırma-haberleşme)’
yapısıdır. Bunu %4.42 (toplamdaki payı %35) ile ilin ‘ticaret becerisi ve
üretim potansiyeli’ takip etmektedir. Ardından %1.49 (toplamdaki payı %11.84)
ile ilin ‘beşerî sermaye ve yaşam kalitesi’ gelmektedir. Genel endekse en az
katkıda bulunan alt endeks ise %0.04 (toplamdaki payı %0.28) ile ilin
‘markalaşma becerisi ve yenilikçilik’ potansiyelidir (URAK, Deloitte Türkiye,
2011: 148).
4.2. Hizmet Sektöründe
KOBİ’ler ve Ortaklık Kültürü
Mardin’de bulunan firmaların tamamına yakını, gerek çalışan sayıları ve
gerekse satış hasılatı/malî bilanço büyüklüğü dikkate alındığında KOBİ
statüsündedir[6]. Nitekim büyük ölçekli firma
sayısı sadece bir adet olup bu da çimento sektöründe faaliyette bulunmaktadır.
Ayrıca, Mardin işletmeleri sektör ayırımı olmaksızın, çoğunlukla aile
işletmeleri statüsündedir. Aile fertleri şirketlerde çalışabildikleri gibi
bizzat yönetici de olabilmektedirler. Bu da Türkiye’deki genel KOBİ
karakteristiklerinden olup aile fertlerinin birden fazla işle ilgilenmesine, yani
bölünmesine ve bazen etkinliklerini kaybetmelerine yol açabilmektedir. Bunun
tabiî sonucu, işletmelerin kurumsallaşamamaları ve belli bir ölçeğin üstüne
çıkamamalarıdır.
Tablo 34: Mardin’de KOBİ Yatırım
Teşvik Belgelerinin Sektörel Dağılımı (2011) (adet, TL, kişi)
|
Sektörler |
Belge Sayısı (Adet) |
Sabit Yatırım (TL) |
İstihdam (Kişi) |
|
Tarım |
3 |
2,458,015 |
29 |
|
Sanayi |
4 |
2,211,135 |
34 |
|
Hizmetler |
1 |
480,000 |
15 |
Kaynak: DİKA (2011), Rakamlarla Mardin, Mardin, s.22.
Mardin’de 2011 yılında sektörler itibariyle KOBİ’lere verilen teşvik
belgelerinde durum sanayi lehinedir. En dezavantajlı sektör ise hizmetlerdir.
Sanayi sektörüne toplam yatırım meblağı 2.2 milyon TL olan ve 34 kişilik
istihdam oluşturan dört teşvik belgesi verilmişken, hizmet sektörüne 480 bin
TL’lik tek teşvik belgesi verilmiştir. Bunun oluşturduğu istihdam imkânı 15
kişidir (Bkz. Tablo 34). Aslında kabaca bir kıyaslama yapıldığında hizmet
sektörüne verilen daha düşük meblağlı teşvikin daha fazla istihdam oluşturma
kapasitesine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Burada bahsedilmesi gereken önemli bir husus da Mardin’in iç-dış ticarî
hayatında yer almak ve istikrarlı bir şekilde ilgili faaliyetlerde bulunabilmek
maksadıyla resmî olmayan bazı kuralların, hareket tarzlarının olduğudur.
Bunlara ilişkin sistematik bilgileri ortaya koyabilmek amacıyla 2010 Bahar
aylarında Mardin OSB’deki tahıla dayalı üretim yapan 24 müteşebbisle
gerçekleştirilen derinlemesine mülakat tekniği çalışması sonuçlarının bir
kısmına yer verilecektir. Doktora tezi kapsamında ‘güven’ olgusu ile bağlantılı
biçimde ortaya konan bu sonuçlar, Mardin’in iktisadî hayatına ilişkin önemli
birtakım bilgiler sağlamaktadır (Atalay-Güneş, 2012):
1.
Mardin’de müteşebbis olabilmek için sermayeye sahip olmak yeterli değildir.
Bunun yanında güvenilir bir aileye mensup olmak ve bağlantılı bir iş ağına
sahip olmak gerekmektedir. İyi bir aileden gelmek ya da güvenilir olmak gibi
gayri resmî kaynaklardan beslenen ‘güven’ olgusu, kurumsal düzenlemelerin
çalışmadığı bu ortamda iş ilişkilerinin devamını sağlamaktadır. Dahası, söz
konusu ailenin tamamının aynı özelliğe sahip olması, bu kapsamda fertlerin
tamamının güvenilir nitelikler taşıması ve iktisadî hayata dair herhangi bir
şaibelerinin olmaması gerekmektedir.
2.
Müteşebbisler kurumsal düzenlemelere güvenmediklerinden bahsi geçen gayri
resmî ilişkileri kuramadıkları kişilerle/kurumlarla iş yapmamaktadırlar.
Böylesi bir ortamda ‘güven’ olgusu, kiminle iş yapılacağını veya hangi pazara
mal gönderileceğini tespitte önemli bir rol üstlenmektedir. Söz konusu
müteşebbislerin ulusal ve uluslararası piyasalardaki hareket tarzları arasında
farklılıklar vardır. Şöyle ki;
a) Türkiye içindeki ticarî ilişkiler daha ziyade
gayri resmî tarzda gerçekleştirilmekte ve finansal ödemeler ağırlıklı olarak
nakit bazda gerçekleştirilmektedir. Batı kesimiyle ticarî ilişkilerin tesisinde
de gayri resmî ilişkiler belirleyici olmaktadır. Zira müteşebbisler kurumsal
mekanizmalara güven duymamaktadırlar.
b) Uluslararası piyasalarda
ise ikili bir değerlendirme yapmak mümkündür. Temel piyasalar Irak ve diğerleri
olmak üzere ikiye ayrılabilir. Irak’ta da söz konusu gayri resmî ilişkilerin
sağlamlığı, bu ülkenin asıl ticaret ortağı olmasına yol açmaktadır. Çünkü
ödemeler daha ziyade nakit bazlı yapılmaktadır. Öte yandan, sadece güçlü kanunî
düzenlemelere sahip ülkelerle (Almanya vb.) doğrudan ticaret
gerçekleştirilmekte iken, daha gevşek düzenlemelerin olduğu ülkelerle (Rusya
vb.) ticarette ise aracı firmalar tercih edilmektedir. Burada da belirleyici
olan ‘güven’ olgusudur.
Bu bilgiler, Mardin’in ve yöresinin iktisadî hayatına ilişkin önemli
bilgiler sunmakla beraber söz konusu yapının, karmaşıklaşan dünya ticaret ortamında
çok sürdürülebilir olmayacağını belirtmekte de fayda vardır. Çünkü dikkat
edilirse bahsedilen ‘güven’ olgusu ile şekillenen gayri resmî ilişkiler daha
ziyade yakın coğrafyada geçerliliğini koruyabilir. İktisadî hayatta ‘güven’
olgusunun çok özel bir yeri olduğu inkâr edilemez fakat mesafeler uzadıkça ve
ortaklar (kişiler/kurumlar) arttıkça ticarî ilişkilerin sadece bu olguya dayalı
olarak gerçekleştirilebilmesi mümkün olmayabilecektir.
Diğer ilgili bir husus da şudur. Bu coğrafyada söz konusu ticarette yer
alanlar esasında sınırın iki yakasında (Irak ve/veya Suriye) bulunan ve
birbirinden sadece bir çizgi ile ayrılmış bir kısmı akraba olan gerçek/tüzel
kişilerdir. Dolayısıyla aile tipi şirketleşmeler göz önünde bulundurulduğunda
bu yapının kısa-orta vadede sürdürülmesinde bir sorun görünmemektedir. Fakat
uzun vadede kurumsallaşmış şirketlerin olduğu bir ortamda ‘güven’, ticarî
ilişkilerde hala önemini koruyan bir olgu olsa da mutlaka bunların resmiyete
dökülmesine ihtiyaç duyulacaktır.
Zira bünyesinde aile şirketi iken bulunmamakla beraber, kurumsallaşınca
pazarlama, satış, dış ticaret gibi bölümler oluşturacak olan işletmelerde
çalışanlar da artık aileden olmayabilecektir. Durum böyle olunca profesyonel
tarzda çalışanlar salt güvene dayalı olarak çalışmalarını
sürdüremeyeceklerinden mecburen yazılı ve resmiyete dayalı bir sürece geçilmek
durumunda kalınacaktır. Çünkü aile şirketi iken taraflar ‘Süleyman Ağa ve
Sayyed Hasheem’ şeklinde biliniyorken kurumsal yapıya geçildiğinde çalışanlar
‘Bay Süleyman Ekinci ve Bay Hasheem al Heskifî’ olarak bilineceklerdir. Dahası,
profesyonel bir çalışan da iş hayatını riske atmamak için her türlü işlemini
resmî tarzda yapmayı tercih edecektir. Belki ilk ilişkiler ‘güven’ olgusuna
dayalı olarak tesis edilecek ve pekiştirilecektir fakat mal-hizmet alışveriş
aşamasında, hele ödemelerin gerçekleştirilmesinde kişisel ilişkiler devreden
çıkarak kurumsal ilişkiler ön plana çıkarılacaktır.
4.3. Hizmet Sektörü ve
Girişimcilik Yapısı
Mardin, tarih boyunca farklı boyutlarda olmak üzere ticarî hayatı canlı bir
şehir olagelmiştir. Farklı etnik kimliklere sahip olan kişilerce icra edilen ve
nesilden nesile aktarılan bir ticaret kültürü oluşmuştur. Her ne kadar
günümüzde çok belirgin ve de sağlıklı bir ticarî yapısı olmasa da esasında
şehrin böyle bir potansiyeli vardır.
Mardin’in ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ sıralamasında en çok dikkat
çeken alt endeksi ‘ticaret becerisi ve üretim potansiyeli’dir. Nitekim, bu
hususta 2007-2010 döneminde önemli gelişmeler kat etmiştir. Bu çerçevede
2007-08 döneminde Türkiye’de 46.sırada yer alıyorken 2008-09 döneminde
37.sıraya yükselmiş ve 2009-10 döneminde de 23.sırada yer almıştır (URAK,
Deloitte Türkiye, 2011: 47). Bu veri, şehrin imalât-ticaret potansiyelini
ifadede önemli bir göstergedir. Bununla beraber, Tablo 36’da yer alan
açılan-kapanan şirket-kooperatif verilerinden hareketle bu hususla alakalı
getirilebilecek bazı eleştiriler de vardır.
Tablo 35: Mardin’in İş
Kayıtlarına Göre Bazı Hizmet Faaliyetlerindeki Teşebbüs Sayıları (2009) (adet)
|
Hizmet Faaliyetleri |
TR |
TRC3 |
Mardin |
|
Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme |
559,157 |
23,264 |
8,799 |
|
Toptan ve Perakende Ticaret; Motorlu Taşıt, Motosiklet, Kişisel ve Eş Eşyalarının Tamiratı |
1,281,315 |
18,218 |
7,458 |
|
Oteller ve Lokantalar |
261,867 |
2,293 |
793 |
|
Diğer Sosyal, Toplumsal ve Kişisel Hizmetler |
214,567 |
2,021 |
748 |
|
İnşaat |
165,887 |
1,685 |
586 |
|
Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri |
219,327 |
1,416 |
585 |
|
Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler |
45,819 |
435 |
186 |
|
Malî Aracı Kuruluşların Faaliyetleri |
51,142 |
423 |
147 |
|
Eğitim |
12,957 |
186 |
63 |
|
Teşebbüs Sayıları Genel Toplamı (Tüm Sektörler) |
3,225,462 |
52,986 |
20,670 |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.90.
Mardin’in bazı hizmet faaliyetleri itibariyle teşebbüs sayıları dikkate
alındığında ilk sırada yer alan ‘ulaştırma, depolama ve haberleşme’dir. 2009’da
bu hizmetlerde 8,799 teşebbüste bulunulmuştur. Ardından 7,458 teşebbüsle
‘toptan ve perakende ticaret; motorlu taşıt, motosiklet, kişisel ve eş
eşyalarının tamiratı’ gelmektedir. Üçüncü sırada ise 793 teşebbüs sayısıyla
‘oteller ve lokantalar’ yer almaktadır (Bkz. Tablo 35).
Tablo 36: Mardin’de Kurulan
Şirketler ve Kooperatifler ve Sermaye Bilgileri (2003-09) (adet, bin TL, %)
|
Yıl |
Kurulan Şirket ve Kooperatif Sayıları |
Kurulan Şirket ve Kooperatif Sermayeleri |
Kapanan Şirket ve Kooperatif Sayıları |
|||
|
|
TR |
Mardin |
TR |
Mardin |
TR |
Mardin |
|
2003 |
32,259 |
99 |
2,872,952 |
4,141 |
5,436 |
10 |
|
2004 |
40,919 |
122 |
4,820,973 |
9,184 |
7,660 |
1 |
|
2005 |
47,401 |
208 |
7,717,273 |
36,153 |
8,886 |
7 |
|
2006 |
52,699 |
197 |
9,534,726 |
49,376 |
9,471 |
8 |
|
2007 |
55,350 |
188 |
12,605,873 |
49,514 |
9,954 |
17 |
|
2008 |
49,003 |
217 |
12,338,217 |
80,925 |
9,578 |
8 |
|
2009 |
44,472 |
274 |
10,208,570 |
113,282 |
10,395 |
8 |
|
Ortalama Artış Oranı (2003-09) (%) |
6.4 |
20.9 |
27.4 |
92.6 |
12.2 |
97.3 |
Kaynak: TÜİK (2010), Bölgesel Göstergeler-TRC3, Yayın no:
3579, Ankara, s.91.
2003-09 döneminde Mardin’de kurulan şirket ve kooperatif sayısındaki
ortalama artış oranı Türkiye ortalama oranının çok üstündedir. Nitekim, Türkiye
ortalaması %6.4 iken Mardin ortalaması %20.9’dur. ‘Kurulan şirket ve kooperatif
sermayeleri’nde de benzer durum söz konusu olup Türkiye ortalaması %27.4 iken
Mardin’deki şirket ve kooperatif sermayelerindeki ortalama artış oranı
%92.6’dır. Öte taraftan ‘kapanan şirket ve kooperatif sayıları’ da Türkiye
ortalamasının çok üstündedir. Bu hususta Türkiye ortalama artışı %12.2 iken
Mardin’de kapanan şirket-kooperatif sayısındaki artış %97.3’tür (Bkz. Tablo
36). Bu olumsuzluğun teorik bir açıklaması da vardır.
İktisat Teorisi’nde, gerçek piyasaları anlamak üzere incelenen piyasa türlerinden
biri Monopolcü Rekabet’tir. Günlük hayatta en çok rastlanan piyasalardan biri
olarak Monopolcü Rekabet’e getirilen önemli eleştirilerden biri kaynak israfına
sebep olmasıdır. Nitekim, bu piyasada faaliyette bulunan firmalar optimal
üretim ölçeğinden düşük bir biçimde üretimde bulunma yanında eksik kapasitede
de çalışmaktadırlar. Böylece üretim faktörlerinin daha verimli olabileceği
alanlar yerine söz konusu alanlarda istihdam edildiklerinden iktisadî bir
israfa sebep olmaktadırlar. Benzer durum üretimin sonraki aşamasında yani
ticarette de ortaya çıkmaktadır. Nitekim her semtte, köşe başında yan yana
dizilmiş bakkallar, manavlar, banka şubeleri, petrol istasyonları, eczahaneler
vs. de bu piyasanın tipik örneklerindendir (Dinler, 2012, 241).
Bu teorik açıklamadan hareketle Mardin’in durumu incelendiğinde meseleye
farklı bir açıdan bakabilmek mümkün hâle gelmektedir. Mardin’de açılan
şirket-kooperatif sayısı ve sermayesi Türkiye ortalamalarının üstündedir fakat
kapananlar da aynı şekildedir. Gerçekten genel bir gözlem yapıldığında,
yukarıda teorik olarak belirtilen bu durumu Mardin pratiğinde de görmek
mümkündür. Nitekim, yan yana dizilmiş dükkanlar/bakkallar, marketler, telefon
bayileri, lokantalar, giyim mağazaları şehrin her tarafında mevcuttur. Fakat
sorun sadece bir arada bulunmaları değil, tatmin edici bir iş hacmine
ulaşamamaları ve sık sık kapanıp açılmalarıdır. Esasında kriz döneminde her
yerde görülebilecek bu olumsuzluğu Mardin’de sanki iş hayatının normal bir
gereği gibi sıklıkla görmek mümkündür. ‘Satılık/kiralık’, ‘devren
satılık/kiralık’, ‘tasfiye/iş değişikliği nedeniyle zararına satışlar’ vb.
tabelalar söz konusu mekanların camekânlarından eksik olmamaktadır. Bu durum
müteşebbislik kabiliyetini ifade etmekle beraber, Mardin’de kaynakların etkin
olarak kullanılmadığını ve iktisadî manada bir israfın olduğunu da
göstermektedir.
GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Mal ticareti gibi hizmet ticareti de ülke ekonomilerinde payı giderek artan
bir faaliyettir. Ülkeler de bunun farkında olarak kendi iktisadî yapıları ve
faktör donanımları gereği hizmet sektöründe yoğunlaşmaya ve dünya ticaretindeki
paylarını artırmaya çalışmaktadır. DTÖ verilerine göre (2013d) 2011 yılı sonu
itibariyle dünya toplam hizmet ihracat meblağı 4.2 trilyon Dolar’dır. Aynı dönemin
ithalât meblağı ise 4 trilyon Dolar’dır. 2000-11 döneminde alt faaliyetler
itibariyle toplam hizmet ihracatı ve ithalâtı içinde en büyük paylar, sırasıyla
turizme ve ulaştırmaya aittir.
DTÖ verilerine göre (2013b-a) Türkiye 2011 yılı itibariyle turizm ve
ulaştırma hizmetlerinde dünyadaki ilk 15 ihracatçı ülke arasında yer
almaktadır. Öte taraftan ithalâtta ise alt sıralarda yer alan bir ülkedir. Yani
Türkiye, birçok hizmet alt dalında net ihracatçı konumundadır. TCMB kaynaklı
hizmet ticareti verilerine göre (2013), 2012 yılında Türkiye’nin net gelir
sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri sırasıyla; turizm, ulaştırma ve
inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri
23.5 milyar Dolar’dır.
Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt illerinin yer aldığı Dicle Bölgesi’nde de
hizmet sektörünün payı belirgin bir şekilde artmaktadır. TÜİK’in (2010) 2004-08
dönemi sektörel katma değer verileri dikkate alındığında tarım, sanayi ve
hizmet sektörlerinin tamamının paylarını artırdıkları ortaya çıkmaktadır.
Bununla beraber, katma değer meblağı açısından asıl pay hizmetlere aittir. Öte
yandan, sektörel bazda istihdam açısından Dicle Bölgesi’nde çalışanların önemli
bir kısmı yine hizmet sektöründedir. Nitekim 2010 yılı verilerine göre
sırasıyla sektörlerin istihdam payları şöyledir: Tarım %28.2, Sanayi %19.3,
Hizmet %52.5.
Çalışmamızın konusu Mardin’deki TSO verilerine göre Haziran 2013’te il
genelindeki toplam 6,128 işletmenin 218’i sanayi sektöründe faaliyette
bulunmaktadır. Bunların dışındaki firmaların tamamı hizmet sektörü kapsamında
değerlendirilebilir. Bu da ildeki toplam işletmelerin %96.4’ünün hizmet
sektöründe olduğu manasına gelmektedir. Mardin’in hizmet sektörüne ilişkin şu bilgileri
de vermek mümkündür: DTÖ (2013c) sınıflamasında yer alan 12 ana hizmet grubunun
11 adedi (%92), 54 alt hizmet grubunun 49’u (%91) ve 117 alt hizmet
faaliyetinin 85’i (%73) Mardin’de icra edilmektedir. Bu da şehrin iktisadî
yapısının sektörel olarak hizmet ağırlıklı olduğunu bir kez daha teyit
etmektedir.
DTÖ sınıflaması dikkate alındığında, Mardin’de malî hizmetlerin tamamına
yakınının icra edildiği ortaya çıkmaktadır. Nitekim bankalar ve sigorta
acenteleri hemen her türlü işlemi gerçekleştirmektedir. Ancak, burada malî
hizmetler kapsamında reel kesimin bankacılık sektörünce desteklenmesi
meselesine değinmekte fayda vardır. Bankacılık kesiminin firmalara kredi
sunmasına ve kullandırmasına ilişkin birtakım sorunlar, birçok yerde olduğu
gibi, Mardin’de de varlığını sürdürmektedir. Burada da firmalar bankacılık
kesiminden kredi talebinde başta teminat olmak üzere bazı sıkıntılarla
karşılaşmaktadırlar. Bu hususta sanayicilerin ve iş adamlarının kolaylık
sağlanmasına yönelik çağrıları vardır. Yani, Mardin’in Kredi Garanti Fonu ve
benzeri birtakım malî kolaylaştırıcı kurumlara ve uygulamalara ihtiyacı olduğu
ortaya çıkmaktadır.
TÜİK (2010) verilerine göre, 2005-09 döneminde Mardin’in
Bununla beraber, halihazırda Mardin’in kendi içinde ulaştırma hizmetlerine
dair birtakım sorunları vardır. Ulaştırma hizmetleri kapsamında dile
getirilebilecek olumsuzluklardan biri Mardin’in şehir içindekiler bir yana
özellikle imalât birimlerinin bulunduğu mekanlardakilere ilişkindir. Mesela
OSB’de ve kurulma sürecindeki Serbest Bölge’de bu tür olumsuzluklar uzun bir
süredir mevcuttur ve çözümleri biraz zaman alacak gibi görünmektedir. Özellikle
OSB’deki ulaştırma alt yapısına ilişkin olumsuzluklar, 2012 Aralık ayında
Mardin Artuklu Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü öğrencileri vasıtasıyla
gerçekleştirilen bir anket çalışması ile tespit edilmiş olup ortaya çıkan
sonuç, genel olarak ulaştırma alt yapısının ciddi sorunlarının olduğu ve
firmaların bunlardan dolayı önemli maddî kayıplara uğradığıdır. Bu sebeple, söz
konusu sorunların çözüm sürelerinin çok ötelenmemesi gerektiği açıktır.
Mardin, hizmet sektöründeki kurumsal yapı açısından çok hareketli ve
organize bir zemine sahip olmamakla beraber nüfusu ile oranlandığında belli bir
seviyede olduğu ifade edilebilir. Mesela Mardin, 2010 yılında aralarında hizmet
sektörü bağlantılı olanlarla beraber 294 derneğiyle Dicle Bölgesi’ndeki diğer
illerle kıyaslandığında ilk sırada yer almaktadır. Fakat şehir sosyo-kültürel
yapısına ilaveten iktisadî açıdan da önemli bir potansiyel barındırmaktadır.
Dolayısıyla Mardin’in önümüzdeki yıllarda hizmet sektöründe daha ileri boyutta
bir kurumsal yapıya kavuşacağı söylenebilir.
Mardin, URAK-Deloitte Türkiye (2011) verilerine göre, Türkiye’deki
‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’ sıralamasında gerilerde yer almakla beraber,
yıllar itibariyle bu hususta ilerlemeler kat etmektedir. Nitekim, ‘İllerarası
Rekabetçilik Endeksi’ genel sıralamasında 2007-08 döneminde 64.sırada iken
2009-10 döneminde 60.sıraya yükselmiştir. ‘Ticaret becerisi ve üretim potansiyeli’
alt endeksinde de ilerleme kat etmiş olup 2007-08 döneminde 46.sırada iken
2009-10 döneminde 23.sıraya yükselmiştir. Öte yandan ‘beşerî sermaye ve yaşam
kalitesi’ alt endeksi sıralamasında durumu iyi olmayıp söz konusu yıllar
itibariyle gerilemeler meydana gelmiştir.
Mardin’de bulunan firmaların tamamına yakını, gerek çalışan sayıları ve
gerekse satış hasılatı/malî bilanço büyüklüğü dikkate alındığında KOBİ
statüsündedir. Nitekim büyük ölçekli firma sayısı sadece bir adet olup bu da
çimento sektöründe faaliyette bulunmaktadır. Mardin işletmeleri sektör ayırımı
olmaksızın, çoğunlukla aile işletmeleri statüsündedir. Aile fertleri
şirketlerde çalışabildikleri gibi bizzat yönetici de olabilmektedirler. Bu da
Türkiye’deki genel KOBİ karakteristiklerinden olup aile fertlerinin birden
fazla işle ilgilenmesine, yani bölünmesine ve bazen etkinliklerini
kaybetmelerine yol açabilmektedir. Bunun tabiî sonucu, işletmelerin
kurumsallaşamamaları ve belli bir ölçeğin üstüne çıkamamalarıdır.
DİKA (2011) verilerine göre, Mardin’de 2011 yılında sektörler itibariyle
KOBİ’lere verilen teşvik belgelerinde durum sanayi lehinedir. En dezavantajlı
sektör ise hizmetlerdir. Sanayi sektörüne toplam yatırım meblağı 2.2 milyon TL
olan ve 34 kişilik istihdam oluşturan dört teşvik belgesi verilmişken, hizmet
sektörüne 480 bin TL’lik tek teşvik belgesi verilmiştir. Bunun oluşturduğu
istihdam imkânı 15 kişidir. Aslında kabaca bir kıyaslama yapıldığında hizmet
sektörüne verilen daha düşük meblağlı teşvikin daha fazla istihdam oluşturma
kapasitesine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Mardin, tarih boyunca farklı boyutlarda olmak üzere ticarî hayatı canlı bir
şehir olagelmiştir. Farklı etnik kimliklere sahip olan kişilerce icra edilen ve
nesilden nesile aktarılan bir ticaret kültürü oluşmuştur. Her ne kadar
günümüzde çok belirgin ve de sağlıklı bir ticarî yapısı olmasa da esasında
şehrin böyle bir potansiyeli vardır. Mardin, sınır komşusu olması dolayısıyla
sadece iç ticaret açısından değil, dış ticarette de belli hareketliğe sahip bir
şehirdir. Mesela, Türkiye’de 2002 yılında ihracat yapan 81 il içinde 39.sırada
yer alırken 2012’de 18.sıraya yükselmiştir (Aysan, 2013). İlin ihracatının
tamamına yakını Irak’adır ve 2012 yılında tüm Türkiye’den Irak’a
gerçekleştirilen ihracatın %8.5’i Mardin’dendir. Bu yapısıyla Mardin, Irak’a
ihracatta bulunan iller arasında İstanbul’un, Antep’in ve Şırnak’ın ardından
dördüncü sıradadır.
Mardin, dış ticaret avantajları yanında bazı tehditlerle de karşı
karşıyadır. Nitekim, DİKA-TEPAV (2011) tespitlerine göre, içinde yer aldığı
Dicle Bölgesi’ne komşu iller olan Diyarbakır, Urfa ve Antep de Irak ve Suriye
pazarlarına fiziken yakın olup Mardin’in ve diğer şehirlerin benzer
avantajlarına sahiptirler, yani birer rakiptirler. Komşu ülkeler içinde de İran
benzer rekabet potansiyeline sahiptir. Bir de söz konusu şehirler Dicle Bölgesi
şehirlerine kıyasla daha ileri bir sınaî ve hizmet alt yapısına sahip
olduklarından, Mardin’in ve diğer şehirlerin bu tehdit unsurunun farkında
olmaları ve lazım gelen tedbirleri almaları gerekmektedir.
Şehrin iç-dış ticaretine ilişkin diğer bir ayrıntı da şudur: Mardin’in
iç-dış ticarî hayatında yer almak ve istikrarlı bir şekilde ilgili
faaliyetlerde bulunabilmek maksadıyla resmî olmayan bazı kurallar vardır
(Atalay-Güneş, 2012): Mesela, Mardin’de müteşebbis olabilmek için sermayeye
sahip olmak yeterli olmayıp bir de, ve belki en önemlisi, güvenilir bir aileye
mensup olmak gerekmektedir. Ayrıca, bu aile mensuplarının tamamının da iktisadî
manada herhangi bir şaibelerinin olmaması şartı gözetilmektedir. Bu özellikler,
kurumsal düzenlemelerin çalışmadığı ortamlarda ticarî ilişkilerin devamında
hayatî bir nitelik arz etmektedir. Fakat belirtilmelidir ki bu yapı,
karmaşıklaşan dünya ticaret ortamında çok sürdürülebilir olmayabilecektir.
Çünkü dikkat edilirse bahsedilen ‘güven’ olgusu ile şekillenen gayri resmî
ilişkiler daha ziyade yakın coğrafyada geçerliliğini koruyabilir. İktisadî
hayatta ‘güven’ olgusunun çok özel bir yeri olduğu inkâr edilemez fakat
mesafeler uzadıkça ve ortaklar (kişiler/kurumlar) arttıkça ticarî ilişkilerin
sadece bu olguya dayalı olarak gerçekleştirilebilmesi mümkün olmayabilecektir.
Mardin’in bazı hizmet faaliyetleri itibariyle teşebbüs sayıları dikkate
alındığında ilk sırada yer alan ‘ulaştırma, depolama ve haberleşme’dir. TÜİK
(2010) verilerine göre, 2009 yılında bu hizmetlerde 8,799 teşebbüste
bulunulmuştur. Ardından 7,458 teşebbüsle ‘toptan ve perakende ticaret; motorlu
taşıt, motosiklet, kişisel ve eş eşyalarının tamiratı’ gelmektedir. Üçüncü
sırada ise 793 teşebbüs sayısıyla ‘oteller ve lokantalar’ yer almaktadır.
Yine TÜİK verilerine göre (2010), 2003-09 döneminde Mardin’de kurulan
şirket ve kooperatif sayısındaki ortalama artış oranı Türkiye ortalama oranının
çok üstündedir. Nitekim, Türkiye ortalaması %6.4 iken Mardin ortalaması
%20.9’dur. Öte taraftan ‘kapanan şirket ve kooperatif sayıları’ da Türkiye
ortalamasının çok üstündedir. Bu hususta Türkiye ortalama artışı %12.2 iken
Mardin’de kapanan şirket-kooperatif sayısındaki artış %97.3’tür. Anlaşıldığı
üzere, Mardin’de açılan şirket-kooperatif sayısı Türkiye ortalamalarının
üstünde olmakla beraber kapananlar da aynı şekildedir.
Genel bir gözlem yapıldığında, İktisat Teorisi’ndeki ‘Monopolcü Rekabet
Piyasası’nın üretim sonrası boyutunu Mardin pratiğinde de görmek mümkündür.
Yani, yan yana dizilmiş dükkanlar/bakkallar, marketler, telefon bayileri,
lokantalar, giyim mağazaları ve bunun sebep olduğu kaynak israfı meselesi…
Fakat sorun sadece bir arada bulunmaları değil, tatmin edici bir iş hacmine
ulaşamamaları ve sık sık kapanıp açılmalarıdır. Esasında kriz döneminde her
yerde görülebilecek bu olumsuzluğu Mardin’de sanki iş hayatının normal bir
gereği gibi sıklıkla görmek mümkündür. ‘Satılık/kiralık’, ‘devren satılık/kiralık’,
‘tasfiye/iş değişikliği nedeniyle zararına satışlar’ vb. tabelalar söz konusu
mekanların camekânlarından eksik olmamaktadır. Bu durum müteşebbislik
kabiliyetini ifade etmekle beraber, diğer açıdan Mardin’de kaynakların etkin
olarak kullanılmadığını ve iktisadî manada bir israfın olduğunu da
göstermektedir.
URAK-Deloitte Türkiye’nin (2011) ‘İllerarası Rekabet Endeksi’ sıralamasında
Mardin’le ilgili en çok dikkat çeken alt endeks ‘ticaret becerisi ve üretim
potansiyeli’dir. Nitekim, bu hususta 2007-10 döneminde önemli gelişmeler kat
etmiştir. Bu çerçevede 2007-08 döneminde Türkiye’de 46.sırada yer alıyorken
2008-09 döneminde 37.sıraya yükselmiş ve 2009-10 döneminde de 23.sırada yer
almıştır. Bu veri, şehrin imalât-ticaret potansiyelini ifadede önemli bir
göstergedir. Dolayısıyla, yukarıda bahsi geçen olumsuzlukların giderilebilmesi
amacıyla şehrin ‘ticaret becerisi ve üretim potansiyeli’ uygun bir şekilde
kanalize edilmeli ve bölgesel kalkınmaya katkıda bulunabilecek hâle
getirilmelidir. Alınabilecek başlıca tedbirler arasında KOSGEB-Üniversite ve
benzeri kuruluşların işbirliğiyle sürdürülen ‘müteşebbislik’ programlarının
sayıca ve katılımcılar itibariyle artırılması, aynı şekilde ‘dış
ticaret-pazarlama-satış’ eğitimlerinin verilmesi, malî hizmetlere daha fazla ve
daha kolay erişim imkânlarının sağlanması sıralanabilir.
Çalışmanın giriş kısmında da belirtildiği üzere, Mardin’in hizmetler
sektörüne ilişkin görünümü, ulaşılabildiği ölçüde verilerden faydalanılarak ve
ilaveten saha araştırmalarıyla elde edilen bilgilerin
değerlendirilmesi/yorumlanması yoluyla oluşturulmuştur. Dolayısıyla, çalışmanın
veriler itibariyle önemli eksikliklerinin olduğu bilinmekle beraber mevcut
haliyle de önemli bir boşluğu doldurduğu ifade edilebilir. Ancak, bu eksikliğin
zamanla elde edilecek daha güncel ve sağlıklı verilerle ve derinlemesine saha
araştırmalarıyla giderilmesi ve çalışmanın geliştirilmesi planlanmaktadır.
* Yrd. Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
Mardin Artuklu Üniversitesi, İİBF, İktisat.
** “Mardin’de Hizmet
Sektörünün Ticarî ve Kurumsal Yapısı”, Mardin İlinde
Sektörel Kalkınmanın Yeniden İnşası, Editör: Ş. Tüylüoğlu, ASE Yayını,
No: 2014-1, Ankara, 2014, 53-96.
KAYNAKLAR
Atalay-Güneş, Zehra Nurdan (2012), Theorizing ‘Trust’ in the Economic Field in
the Era of Neoliberalism: The Perspectives of Entrepreneurs in Mardin,
Ph.D. Thesis, Social Sciences Institute, Middle East Technical University,
Ankara.
Aysan, Ahmet Faruk (2013), “Son Yıllarda Türkiye’nin
ve Mardin’in İktisadî Özellikleri Bize Neler Söylüyor?”, Türkiye Ekonomisinde
Genel Gelişmeler Işığında Bölgesel Kalkınma Paneli, Mardin Artuklu Üniversitesi,
İİBF, İktisat Bölümü, 02.05.2013.
BDDK (2013), “Kuruluşlar”, http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Kuruluslar/Bankalar/Bankalar.aspx, (Erişim
Tarihi: 13.06.2013).
Demir, Alper (2011), Dicle Bölgesi Rekabet Analizi, DİKA, Mardin.
DİKA (2010a), Dicle
Bölgesi Kurumsal Kapasite Raporu, Mardin.
DİKA (2010b), Dicle
Bölgesi Ulaştırma Raporu, Mardin.
DİKA (2011), Rakamlarla
Mardin, Mardin.
DİKA (2013a), “Ajans Destekleri”, http://www.dika.org.tr/?g1=destekler, (Erişim
Tarihi: 17.06.2013).
DİKA (2013b), “Destek Programları”, http://www.dika.org.tr/?g1=2010-2011-yili-uygulama-sonuclari-ozeti, (Erişim
Tarihi: 19.06.2013).
DİKA, TEPAV (2011), TRC3 Bölgesi Dış Ekonomik Çevre Analizi, Mardin.
Dinler, Zeynel (2009), Mikro Ekonomi, Ekin Kitabevi, Bursa.
Dinler, Zeynel (2012), İktisada Giriş, Ekin Kitabevi, Bursa.
Ekinci, Mehmet Behzat (2012), “Mardin OSB’de Dışsal
Ekonomiler”, Anket, MAÜ İİBF İktisat Bölümü, Mardin.
KOSGEB (2013a), “Birimlerimiz; Mardin”, http://www.kosgeb.gov.tr/Pages/UI/b.aspx?ref=16, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
KOSGEB (2013b), “Desteklenen Sektörler”, http://www.kosgeb.gov.tr/Pages/UI/b.aspx?ref=16, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
KTSO (2013), “Üye Firma Bilgileri”, http://www.kiziltepetso.org.tr, (Erişim
Tarihi: 12.06.2013).
Mardin SMMMO, “Üyelerimiz”, http://www.mardinsmmmo.org/uyelerimiz, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
MARİAD (2013), “Üyeler”, http://www.mariad.org/sayfa/170/mariad-tum-uyeler.html, (Erişim
Tarihi: 19.06.2013).
MATSO (2013), “Üye Firma İstatistikleri”, http://www.mardintso.tobb.org.tr, (Erişim
Tarihi: 12.06.2013).
MİKAD (2013), “Hakkımızda”, http://www.mikad.net/hakkimizda.html, (Erişim
Tarihi: 24.06.2013).
MÜSİAD Mardin (2013), “Üyelik”, http://www.musiad.org.tr/mardin, (Erişim
Tarihi: 24.06.2013.
NTSO (2013), “Üye Firmalar”, http://www.nusaybintso.org.tr, (Erişim Tarihi: 21.06.2013).
Resmî Gazete (2013a), “KOBİ Tanımı (Karar no:
2005/9617)”, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2005/11/20051118-5.htm, (Erişim
Tarihi: 16.06.2013).
Resmî Gazete (2013b), “KOSGEB Hizmetleri (Karar no:
2009/9617)”, http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/09/20090918-2.htm, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
Seyidoğlu, Halil (2009), Uluslararası İktisat; Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Can
Yayınları, İstanbul.
TCMB (2013), “Ödemeler Dengesi Verileri”, http://evds.tcmb.gov.tr/cbt.html, (Erişim
Tarihi: 10.06.2013).
TKB, DİKA (2010), Dicle
Bölgesi Stratejik Gelişme Raporu, Mardin.
TMMOB Diyarbakır İnşaat Mühendisleri Odası (2013),
“Mardin Şube Temsilciliği”, http://diyarbakir.imo.org.tr, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
TMMOB Makina Mühendisleri Odası (2013), “Şubeler;
Mardin İl Temsilciliği”, http://www.mmo.org.tr/subeler/temsilcilikler.php?sube=6, (Erişim
Tarihi: 24.06.2013).
TMMOB Mardin Mimarlar Odası (2013), “Meslekî Denetim”,
http://www.mimarlarodasimardin.org/tr, (Erişim
Tarihi: 20.06.2013).
TOBB KOBİ Araştırma ve Danışmanlık Merkezi Müdürlüğü
(2013a), “Türkiye’de KOBİ Tanımı”, http://www.tobb.org.tr/KobiArastirma/Sayfalar/KOBITanimi.aspx, (Erişim
Tarihi: 16.06.2013).
TOBB KOBİ Bilgi Sitesi (2013b), “KOBİ Tanımı Değişti”,
http://www.kobi.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=239:kob-tanm-deiti&Itemid=348, (Erişim
Tarihi: 16.06.2013).
TSB (2013), “Üye Kuruluşlar”, http://www.tsrsb.org.tr/sayfa/uye-sirketler, (Erişim
Tarihi: 13.06.2013).
TŞOF (2013), “Mardin Şoförler ve Otomobilciler Odası”,
http://tsof.org.tr, (Erişim Tarihi: 24.06.2013).
Tutaşı, Mehmet Ali (2013), “Açılış Konuşması”, MATSO,
Merkez Bankası, Dünya Gazetesi ‘Ekonomik Görünüm’ Toplantısı, Mardin,
03.04.2013.
TÜİK (2010), Bölgesel
Göstergeler-TRC3, Yayın no: 3579, Ankara.
TÜİK (2013a), “Dış Ticaret İstatistikleri”, http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=12, (Erişim
Tarihi: 11.06.2013).
TÜİK (2013b), “İBBS”, http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/SiniflamaSurumDetayAction.do?surumId=164, (Erişim
Tarihi: 10.06.2013.
TÜİK (2013c), “NACE”, http://tuikapp.tuik.gov.tr/DIESS/SiniflamaSurumDetayAction.do?surumId=244&turId, (Erişim
Tarihi: 13.06.2013).
TÜİK (2013d), “Ulusal Hesaplar”, http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?alt_id=56, (Erişim
Tarihi: 10.06.2013).
URAK, Deloitte Türkiye (2011), İllerarası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010, İstanbul.
WTO (2013a), “Leading Exporters and Importers in World
Trade in Transportation Services”, International Trade Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii04.xls, (Erişim
Tarihi: 06.06.2013).
WTO (2013b), “Leading Exporters and Importers in World
Trade in Travel Services”, International Trade Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii07.xls, (Erişim
Tarihi: 06.06.2013).
WTO (2013c), “Services Sectoral Classification”,
MTN.GNS/W/120 (98-000), 10 July 1991, http://www.wto.org/english/tratop_e/serv_e/mtn_gns_w_120_e.doc, (Erişim
Tarihi: 06.06.2013).
WTO (2013d), “Trade in Commercial Services by Category”, International
Trade Statistics-2012, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e/its2012_e/section3_e/iii01.xls, (Erişim
Tarihi: 06.06.2013).
Dipnotlar
[1] Türkiye’de, Avrupa Birliği bölgesel istatistik
sistemine uygun, karşılaştırılabilir bir istatistikî veritabanı oluşturulmasına
katkıda bulunacak temel göstergelerin ortaya konması için 2002/4720 Sayılı
Bakanlar Kurulu Kararı ile İBBS oluşturulmuştur. Temel amaç, bölgelerarası gelişmişlik farklarının azaltılmasına yönelik
olarak bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yapılması ve Avrupa Birliği (AB)
ile karşılaştırılabilir veriler üretilmesidir. İBBS, AB bölgesel
sınıflandırması olan NUTS (nomenclature d'unités territoriales
statistiques) kriterlerine göre tanımlanmıştır. NUTS
sınıflaması AB’ye üye ülkelerde kullanılmakta olup her ülke kendi geliştirdiği
sınıflamayı uygulamaktadır. Türkiye, bu çerçevede sırasıyla 12, 26, 81
birimden oluşan üç seviyeli bir sınıflamaya gitmiştir. İlk seviye 12 ana
bölgeyi, ikinci seviye 26 alt bölgeyi ve üçüncü seviye de 81 ili içermektedir.
Güneydoğu Bölgesi illeri TRC kodu ile birinci seviyede yer alırken, bu ana
bölge ikinci seviyede TRC1 (Antep, Adıyaman, Kilis), TRC2 (Urfa, Diyarbakır) ve
TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt) olmak üzere üç alt bölgeden oluşmaktadır (TÜİK, 2013b). Bir üçüncü seviye sınıflama kodu olan
TRC3 için aynı zamanda Mardin Bölgesi ve/veya Dicle
Bölgesi tanımları da kullanılmaktadır. Bu çalışmada ikincisi tercih
edilmektedir.
[2] NACE (Nomenclature générale des
Activités économiques dans les Communautés Européennes: Avrupa Topluluğu’nda
Ekonomik Faaliyetlerin İstatistikî Sınıflaması), Avrupa Birliği’nde ticarî ve
sınaî faaliyet verilerinin uluslararası karşılaştırmalarda kullanılmasını
sağlamak amacıyla, Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan ISIC
(International Standard Industrial Classification: Uluslararası Standart
Endüstriyel Sınıflaması) temel alınarak hazırlanmıştır. Kanunî dayanağı
“3037/90 sayılı Konsey Yönetmeliği`ni (EEC) ve bazı EC yönetmeliklerini
değiştiren Avrupa Parlamentosu’nun ve Konseyi’nin 20 Aralık 2006 tarihli ve
1893/2006 numaralı Yönetmeliği”dir. NACE Revizyon 2; 21 kısımdan, 88 bölümden,
272 gruptan, 615 sınıftan ve 2,182 alt sınıftan oluşmaktadır (TÜİK, 2013c).
[3] Dışsal ekonomiler, bir firmanın
maliyetlerini etkileyen fakat firmanın faaliyetleri dışında, bulunduğu
endüstriden sağladığı kazançlar veya kayıplar şeklinde tanımlanmaktadır. Şayet kazanç
söz konusu ise bunlar ‘pozitif’, kayıp var ise ‘negatif’ dışsal ekonomiler
şeklinde tasnif edilmektedir. Pozitif dışsal ekonomilere başlıca örnekler;
satın alınan yarı işlenmiş mamullerden sağlanan avantajlar, uzmanlaşmış işgücü
temini sonucu sağlanan avantajlar, satın alınan hizmetlerden sağlanan
avantajlar, alt yapı tesislerinden ve hizmetlerden sağlanan avantajlardır.
Negatif dışsal ekonomiler için başlıca örnekler ise şöyledir: üretim faktörleri
talebindeki artışın karşılanamaması dolayısıyla ortaya çıkan maliyet artışı,
ulaşım-haberleşme-elektrik enerjisi-su vb. alt yapı hizmetlerinin yetersiz
olması, trafik tıkanıklıkları ve çalışanların işyerine nakliyesindeki sorunlar,
atıkların sebep olduğu çevre kirliliği (Dinler, 2009: 214).
[4]KOSGEB, 1990 yılında 3624 Sayılı
Kanun ile imalât sanayii işletmelerinin geliştirilmesine yönelik kurulmuş bir
kamu kuruluşu olmakla beraber, daha geniş kesimlere katkı sağlaması maksadıyla
18 Eylül 2009 tarihli ve 27353 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile imalât sanayii
dışındaki sektörleri de desteklemeye başlamıştır (Resmî Gazete, 2013b).
[5] URAK’ın Deloitte Türkiye ile
hazırladığı ‘İllerarası Rekabetçilik Endeksi’nde amaç, illerin dış rekabet
şartları içinde uluslararası pazarlara yönelik mal-hizmet üretebilmelerine ve
yüksek sürdürülebilir gelir seviyeleri ve istihdam imkânları oluşturmalarına
ilişkin potansiyellerini tespit edebilmektir. Dünyada bölgesel çerçevede
rekabetçilik endeksi çalışmaları yapan kurumların başlıcaları ve çalışmaları
şöyledir: Dünya Ekonomik Forumu [World Economic Forum (WEF); Küresel
Rekabetçilik Endeksi] ve Uluslararası Yönetim Geliştirme Enstitüsü
[International Institute of Management Development (IMD); Dünya Rekabetçilik
Yıllığı]. Türkiye’de de DPT (Kalkınma Bakanlığı) ve Kalkınma Ajansları
tarafından hazırlanan bölgesel çalışmalar da mevcuttur. URAK-Deloitte Türkiye
tarafından ilki 2004 yılında 36 alt değişkenle oluşturulan endeks çalışması,
zamanla geliştirilmiş olup halihazırda 42 alt değişken kullanılarak dört ana
endeks temelinde hazırlanmaktadır. Söz konusu ana endeksler ve bazı alt
değişkenleri şöyledir (URAK, Deloitte Türkiye, 2011: 4-7):
1)
Beşerî Sermaye ve Yaşam Kalitesi Alt Endeksi (BSYK): Toplamda 14 alt değişken
mevcuttur. Bazıları: kişi başına düşen öğretim üyesi sayısı, kişi başına düşen
hekim sayısı, kişi başına düşen mevduat miktarı.
2)
Markalaşma Becerisi ve Yenilikçilik Alt Endeksi (MBY): Toplamda yedi alt
değişken mevcuttur. Bazıları: 100 milyon Dolar’ın üzerinde ihracat yapan firma
sayısı, son beş yıla ait marka tescil ortalaması, Süper Lig’de ili temsil eden
futbol takımı varlığı.
3)
Ticaret Becerisi ve Üretim potansiyeli Alt Endeksi (TBÜP): Toplamda 11 alt
değişken mevcuttur. Bazıları: kullanılan kredi hacmi, ihracat hacmi, dış
ticaret yapan firma sayısı.
4)
Erişilebilirlik Alt Endeksi (E): Toplamda 10 alt değişken mevcuttur. Bazıları:
kişi başına düşen ADSL aboneliği sayısı, dış hat uçak seferinin varlığı, km2
başına düşen bölünmüş yol uzunluğu.
[6] 2005 yılı öncesinde Türkiye’de çok
sayıda KOBİ tanımı mevcut olmakla beraber, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın
28/7/2005 tarihli ve 5674 sayılı yazısı üzerine, 3143 sayılı Sanayi ve Ticaret
Bakanlığı’nın Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un ek birinci maddesine
göre, Bakanlar Kurulu’nca 19/10/2005 tarihinde kararlaştırılan “Küçük ve Orta
Büyüklükteki İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında
Yönetmelik”in (Karar Sayısı: 2005/9617) yürürlüğe konulmasıyla Türkiye
KOBİ'leri daha çerçeveli bir tanıma kavuşmuştu (Resmî Gazete, 2013a). Ancak,
değişen şartlar dikkate alınarak yeni bir tanımlamaya daha ihtiyaç olduğundan,
Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı; Gümrük ve Ticaret Bakanlığı; AB
Bakanlığı; Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu; TÜİK;
KOSGEB; TESK ve TOBB’un katılımıyla gerçekleştirilen müzakerelerle 2005 yılı
tanımında da revizyona gidilmiştir. Bu amaçla, 04.11.2012 tarihli ve 790 sayılı
Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren, "Küçük ve Orta Büyüklükteki
İşletmelerin Tanımı, Nitelikleri ve Sınıflandırılması Hakkında Yönetmelik"
ile oluşturulan tanıma göre, KOBİ'ler aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır
(TOBB, 2013a-b):
*
Mikro İşletmeler: 10 çalışandan az istihdam eden ve yıllık net satış hâsılatı
veya malî bilançodan herhangi biri 1 milyon TL’yi aşmayan işletmelerdir.
*
Küçük İşletmeler: 50 çalışandan az istihdam eden ve yıllık satış hâsılatı veya
malî bilançosundan herhangi biri 8 milyon TL’yi aşmayan işletmelerdir.
*
Orta Büyüklükteki İşletmeler: 250 çalışandan az istihdam eden ve yıllık satış
hâsılatı veya malî bilançosundan herhangi biri 25 milyon TL’yi aşmayan
işletmelerdir.