AKADEM<İ>KTİSAT

[6]

Parçalanma süreci ise, bir dereceye kadar, iktisadî ve siyasî bütünleşmenin bir yan ürünüdür. Dünya piyasalarının büyümesiyle birlikte, mesela, ekonomilerin bölgeselleşmesi eğilimi ortaya çıkmış ve bu bölgesel ekonomilerin bazıları (örn., Singapur/Endonezya veya Vancoover/Seattle) kendi ulus devletlerinden çok, öncelikle küresel ekonomiyle bağlantılı hale gelmişlerdir.

Aynı zamanda etnik kimlik sorunlarının canlanmasını da -diğer etkenlerle birlikte- tahrik eden bu etkiler ulus devlet içindeki bölgesel ekonomilere daha geniş yetkiler verilmesine yol açmaktadır. Bu, bütün Avrupa'da, başta İspanya'nın özerk bölgelerinde ve Almanya'nın eyaletlerinde gerçekleşmiştir olan bir süreçtir. Bundan, yakınlarda Galler Meclisi'nin ve İskoç Parlamentosu'nun kurulmasının gösterdiği gibi, Birleşik Krallık'ını devlet yapılanması da etkilenmiştir. Parçalanma süreci ulus devletin geleneksel yapılarını zayıflatmakta ve ulusal siyasî sistemin yeniden şekillenmesini teşvik etmektedir.

Bununla beraber, küreselleşme dünya çapında karşılıklı bağımlılığı arttırdığı için ulus devletin gücünü zayıflatır görünmekteyse de, onun ortadan kalkmasına yol açacak gibi de görünmemektedir. Esasen, modern devletin görünebilir gelecekte siyasî teşkilatlanmanın asli biçimi olarak kalacağı kesin gibidir. Bu nedenle, küreselleşmenin ortaya çıkardığı gerçek tehdit ulus devletin kendisine yönelik olmaktan çok, siyasî otoritenin geleneksel kullanım biçimine, başka bir ifadeyle, yerleşik egemenlik anlayış ve uygulamasına yöneliktir. Küreselleşme belki ulus temelli modern devleti ortadan kaldırmayacaktır, ama yönetenler-yönetilenler ilişkisinin geleneksel kavranış biçiminin sembolik adı olan egemenlik ilkesini kökten sarsacak gibidir.

Bu tehdidin mahiyeti, egemenlik meselesine yeni bir bakışla -yani, devletin resmî hukukî otoritesi ile onun siyaset amaçlarını fiilen gerçekleştirebilme kapasitesi arasında ayrım yaparak- daha kolay anlaşılabilir. Global ekonominin ortaya çıkışı ulus devletlerin kendi ekonomilerini başarılı olarak düzenleme ve kontrol etme güçlerini azaltmış ve onları artan bir şekilde uluslar arası finans piyasalarının dalgalanmalarından etkilenebilir hale getirmiştir. Ulus devlet bakımından trajik olan, bu durumun, egemen yapının bir buyruğuyla telafi edilebilecek veya tersine çevrilebilecek nitelikte bir olgu olmamasıdır. Başka bir anlatımla, burada söz konusu olan egemenlik kaybının geri gelmesi imkansız gibidir. Gerçi, egemen irade tarife engelleri getirerek, kambiyo kontrolleri koyarak, sermaye akışını düzenleyerek ulusal ekonomiyi koruma yetkisini belki şeklen hala elinde tutabilir; ama bu gibi resmî hukukî yetkileri elinde tutması devletin ulusal ekonominin işleyişi üzerinde emredici denetimini sürdürmeye gerçekten de muktedir olduğunu göstermez.

Bu durumda, Bodin'den Dicey'e kadar siyaset teorisyenlerinin anlattıkları -"yurttaşlar ve tebaa üzerindeki en üstün, mutlak ve daimi iktidar" olarak egemen otorite imajına dayanan- siyasî egemenlik artık sona yaklaşmıştır; bu düşünce artık siyasî iktidar ilişkilerinin mahiyetinin doğru bir ifadesini yansıtmamaktadır. Bunun tipik bir göstergesi, Jean Bodin'in egemenliğin önemli işaretlerinden biri saydığı, devletin paranın değeri üzerindeki kontrolünün artık neredeyse ortadan kalkmış olmasıdır.

1.3. Ekonomi ve Hukuk Bağlamında Küreselleşme[7]

Ekonomi, aynı zamanda, hukuk ve teknoloji ile birlikte, küreselleşme sürecinin önde gelen taşıyıcılarından da biridir. Uluslararası sermaye kendini güvenceye almak için hukukî alanda ki mücadelesini sürdürmektedir. Sermayelerini soktukları ülkelerin kanunlarına karşı yalnız kalmamak için ellerine Uluslararası Tahkim gibi bir gücü alarak güçlerine güç katmışlardır. Hukukta evrensel normlara uymanın ulus devletler için bir zorunluluk haline gelmesinin egemenlik, self-determinasyon ve demokrasi ile ilgili yansımaları vardır. Küreselleşmenin karakteristik yönlerinden birisi, yukarıda işaret edildiği gibi, onun ulus devletin otoritesine yönelik ciddi tehditler içermesidir. Her şeyden önce, bugün artık egemenliğe ilişkin geleneksel anlayışı aynen koruyarak küresel düzenin gereklerine uymaya imkan bulunmamaktadır. Bu çerçevede, "evrensel" normlara uyma zorunluluğu ulusal otoriteleri uluslar arası kuruluşlar ve mekanizmalara daha bağımlı hale getirmekte, yani tam bağımsızlık yerini kısmi bağımsızlığa, tam egemenlik yerini kayıtlı egemenliğe bırakmaktadır. Ve bu durum daha az ölçüde olmakla beraber, büyük devletler -bu arada ABD- için de geçerlidir. Buna bağlı olarak, uluslar artık kendi kaderlerini tayin konusunda da tam yetkili olmaktan çıkmışlardır. Birçok iç ve dış meselede global toplumun bağlayıcı norm ve standartlarını kabul etmek zorunda kalan bir ulusun kendi kaderine tek başına hakim olduğu elbette söylenemez.

Ne var ki, bu gelişme aynı zamanda ulusal ölçekli demokrasilerin "demokrasi" olmak iddialarını da zayıflatan bir durumdur, çünkü bu süreçte "ulusal irade"ler bir ölçüde küresel iradenin baskısı veya vesayeti altına girmektedir. Ulusal ölçekteki bu "demokrasi kaybı"nın ise ancak global kurum ve süreçlerin daha demokratik hale getirilmesiyle, bir tür "kozmopolitan demokrasi"yle telafi edilebileceği düşünülebilir. Ne yazık ki dünyada bu yönde bir gelişme eğiliminin varlığından söz etmek için henüz vakit erkendir.

2. ULUSLARARASI EKONOMİK ANLAŞMALAR

Komünizmin çöküşünü izleyen bir yıl içerisinde, her Doğu Avrupa ülkesinde GSMH geriledi… Sanayi üretimi, Macaristan’da %10, Romanya’da %28, Bulgaristan’da %30 düştü. Etnik gerginlikler ise ekonomik sorunların etkisini artırdı.[8]

2.1. Bretton Woods Anlaşmaları

1944 Temmuz’unda, 44 ülke arasında, Bretton Woods’da (New Hampshire, ABD) uluslar arası para konusunda toplanan bir konferans sonucunda varılan ve altın standardından sonra gerçek anlamda ikinci bir uluslararası para sistemi olan altın kambiyo sistemini (Gold Exchange Standart) yerleştiren anlaşmalar olarak özetlenebilir.[9] Bu sistemde, altın, döviz rezervlerinin başlıca öğesi ve üye ülke paralarının paritesinin ortak paydası olarak yerini korur; ancak değeri değeri altına oranla tanımlanan Dolar (1 ons altın= 35 Dolar) rezerv parası niteliği ile altına benzer bir rol üstlenir. Ayrıca, döviz kurları ancak dar sınırlar içinde değişebilecek biçimde sabittir. Ulusal paraların konvertibilitesi kabul edilmiştir.

Uluslararası ticaretin gelişmesini özendirmek amacı ile, Uluslararası Para Fonu (IMF) tarafından düzenlenen ve yönlendirilen uluslar arası kredi olanakları il tamamlanması düşünülmüştür. Uluslararası Para Fonu döviz kurlarında yapılacak herhangi bir değişikliğe izin verebilecek tek mercidir. 1929 Dünya ekonomik Bunalımı kapitalist sistemin karşılaştığı en büyük bunalımdır. Milyonlarca insan işini kaybetmiş, ülkelerin milli gelirleri gerilemiş, ekonomiler küçülmüş, karşılıklı ticaret büyük ölçüde sekteye uğramıştır. Pek çok ülke altın ve döviz rezervlerini koruyabilmek için ithalat kısıtlamalarına ve paralarını devalüe etmeye yönelmişlerdir. Bazı ülkeler yabancı parayla işlem yapılmasını yasaklamaya başlamışlardır. Sonuçta uluslararası ticaret hızla daralmış, istihdam ve yaşam standartları düşmeye başlamıştır. Dünya ekonomisinin bu büyük bunalımdan çıkışı büyük ölçüde İngiliz iktisatçı John Maynard Keynes’in formüle ettiği devlet müdahaleleri yoluyla olmuştur. Keynes 1936 yılında yayımladığı İstihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi adlı kitabında, sonradan Keynesyen ekonomi ya da karma ekonomi adıyla anılacak olan devlet müdahalelerinin formülünü ortaya koymuştur. Deflasyonist bir gelişmeden depresyona geçen kapitalist dünya ülkeleri ekonomiye devlet müdahalesi yapmak suretiyle ekonomilerini canlandırmıştır. Canlanmanın ilk sonuçlarının alınmaya başlandığı sıralarda II. Dünya Savaşı çıkmıştır. Savaşın çıkışı büyük ölçüde Almanya’nın ekonomik bunalımdan gördüğü zararın nedenlerine dayalıdır. Savaşın sonlarına doğru dünya kapitalizminin karşılaşacağı bu tür bunalımları daha kolay atlatabilmek için uluslararası bir işbirliğine gitmenin ve bunu kurumsallaştırmanın gerekli olduğu anlaşılmıştır. Bu çerçevede üç uluslararsı kurum tasarlanmıştır. İlki bir para fonu, ikincisi Avrupa’nın savaş sonrasında yeniden imarını gerçekleştirecek bir banka ve üçüncüsü de dünya ticaretinin bu gibi durumlarda daralmasını önleyecek bir ticarî işbirliğini sağlyacak olan dünya ticaret örgütü. Her üç kurumun tasarlanmasının temel dayanağı dünya ticaretinin geliştirilmesidir. Kapitalizmin temel önermelerinden birisi uluslararası ticaretin uluslararası refahı artıracağı önermesidir.

Para fonu, geçici ödemeler dengesi sıkıntıları çeken ülkelerin bu sıkıntılar nedeniyle ithalat kısıtlamalarına gitmemelerinin sağlanması için destek vermek üzere tasarlanmıştır. Dış denge kriziyle karşılaşan ülkelerin ilk başvurdukları yol ya miktar kısıtlamaları ya da tarifeler (gümrük vergileri ve benzerleri) yoluyla ithalat kısıtlamasına gitmektir. Bu yolla dış ticaret açıklarını ve dolayısıyla cari denge sorunlarını çözmeye çalışırlar. Oysa bir ya da bir kaç ülkenin bu şekilde ithalat kısıtlamasına gitmesi diğer ülkelerde de benzeri uygulamaların zincirleme olarak yürürlüğe sokulmasına yol açarak dünya ticaret hacminin daralmasına neden olur. Bu gelişme ise uluslararası refahı düşürür. O helde bu tür ödemeler dengesi sıkıntısına giren ülkelere kurulacak bir para fonu aracılığıyla destek sağlanırsa dünya ticaretinde daralma oluşmasının ve dolayısıyla uluslararası refahın gerilemesinin önüne geçilmiş olur.

II. Dünya Savaşı, Avrupa ülkelerinde büyük yıkıntılara yol açmıştır. O nedenle tasarlanan Dünya Bankası ilk aşamada Avrupa’nın yeniden imarı için kredi vermek üzere düşünülmüştür. O nedenle de adı Uluslararası Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası (International Bank of Reconstruction and Development – IBRD) olarak konulmuştur. Avrupa’nın yeniden yapılanması sağlanamdığı takdirde kapitalizmin canlanması ve uluslararası ticaretin yeniden düzene girmesi beklenemzdi. O nedenle de ABD savaş sonrasında Avrupa ülkelerine Marshall Yardımı adı altında önemli miktarda yardımda bulunmuştur. Tasarlanan üçüncü kurum dünya ticaret örgütüdür. Ya da o zaman İngiltere ve onun temsilcisi Keynes tarafından önerilen adıyla Uluslararası Ticaret Örgütü (International Trade Organisation - ITO).

Böylece Para Fonu ödemeler dengesi sıkıntılarını çözmek ve dolayısıyla ithalat kısıtlamalarını önlemek; Dünya Bankası Avrupa’lı ülkelerin savaştan kaynaklanan sıkıntılarını çözmek ve onların dünya ticaretinde etkin rol almasını sağlamak; Uluslararası Ticaret Örgütü de uluslararası ticarette standart kuralları geliştirerek ticaretin kurallarını belirlemek ve keyfi uygulamaları önlemek üzere kurulmak üzere planlanmıştır. Bu düşünceleri tartışmak ve bir sonuca bağlamak üzere ABD’nin New Hampshire eyaletinin Bretton Woods kentinde 1 – 22 Temmuz 1944 tarihleri arasında Birleşmiş Milletler Para ve Finans Konferansı düzenlendi. Bu konferansta 45 ülkenin temsilcileri bir araya gelerek yukarıda değinilen konulardaki iki tasarı üzerinde tartışlmalar yaptılar. Tasarılardan ilki Keynes Planı, ikincisi de White Planı idi. John Maynard Keynes’in hazırladığı İngiltere Planına göre yukarıda değinilen üç kurum da mevcuttu. Yalnız Keynes Planı’nda Para Fonu bugünkü Dünya Bankası, Dünya Bankası da bugünkü IMF gibi düşünülmüştü. Bir çeşit kliring merkezi (clearing house) konumunda olacaktı. Keynes’e göre Dünya Bankası, bütün ülke Merkez Bankalarının üstünde bir uluslararası Merkez Bankası konumunda olacak ve bancor adlı bir rezerv yaratabilecekti. ABD Hazine Bakanı Harry Dexter White’ın adını taşıyan White Planı’nda ise bugünkü görünüm vardı. White Planı’nda Uluslarası Ticaret Örgütü’nün kurulması öngörülmüyor, uluslarası ticaretin bir örgüt eliyle değil konferanslar yoluyla ele alınmasının daha uygun olacağı savunuluyordu. Planda ayrıca Keynes’in önerdiği bancor gibi bir uluslararası rezerv yaratılmasına da yer yoktu. Bretton Woods Konferansı’ndaki tartışmalar sonucunda White Planı kabul edildi. Böylece IMF ve Dünya Bankası kurulmuş oldu. Uluslarası Ticaret Örgütü kurulmadı ve onun yerine GATT düzenine geçilmesi öngörüldü. Yıllar sonra 1969’da SDR adlı bir uluslararası rezervin IMF tarafından yaratılması benimsendi. Böylece Keynes’in 25 yıl önce öne sürdüğü bancor yerine bir başka adla bir uluslararası rezerv sistemine geçilmiş oldu. Yine yıllar sonra 1995’de Dünya Ticaret Örgütü (WTO) kuruldu. Böylece de Keynes’in 50 yıl önce ortaya attığı uluslararası ticaret örgütü de kurulmuş oldu. Özetle Bretton Woods’da kabul edilen White Planı yıllar sonra Keynes Planı’yla yenilenmiş oldu.

2.1.1. Uluslararası Para Fonu (IMF)[10]

1944 yılında Bretton Woods’da kurulan[11], uluslararası para sisteminin iyi işlemesine göz kulak olmak ve özellikle de çeşitli kambiyo politikalarını denetlemek ve ödemeler dengesini sağlamakta güçlük çeken ülkelere krediler vermekle görevli uluslar arası bir örgüttür. IMF, Bretton Woods Sistemi'nin merkezi kuruluşu olarak ortaya çıkmıştı. 1973 Mart'ında bu sistemin yıkılmasından sonra faaliyeti sona ermemiş, aksine bir ölçüde değişerek artmıştı. IMF'nin başlıca fonksiyonu, dış ödeme açığı olan ülkelere kısa vadeli kredi açmaktır. O bakımdan uzun vadeli kalkınma kredileri veren Dünya Bankası'ndan farklıdır. Bugün IMF'ye üye ülkelerin sayısı 150'nin üzerindedir. IMF'ye üye olanlar aynı zamanda Dünya Bankası'na da üyedirler. Sosyalist Blok ülkeleri Bretton Woods konferanslarına katılmakla birlikte, bu kuruluşlara üye olmamışlardı. Ancak zamanla bu ülkeler de Fon'a üye olmaya başlamışlardır. Gerek IMF'nin gerekse Dünya Bankası'nın merkezleri A.B.D.'nin başkenti Washington D.C.'dedir.[12] IMF'nin en yetkili karar alma organı üye ülkelerin Maliye Bakanları ve merkez bankaları başkanlarından oluşan Guvernörler Kurulu'dur (Board of Governers). İkinci organ fonun güncel işlerini yürütmekle görevli Yürütme Kurulu(Executive Board)'dur. Her üye ülkeye fona girişte bu kotaların %25'ini üye ülkeler altınla, geri kalanı ise kendi ulusal paraları ile ödüyorlardı. Bu kuruluşa fon denmesinin sebebi bu şekilde çeşitli ülkelerin paralarını bünyesinde toplamasındandır. O nedenle de ülkelerin kotalarının bu kısmına "altın tranşı" olarak değişmiştir. Ülke kotalarının %25'ine eşit olan bu kısmın çekilmesi otomatiktir. O bakımdan bu miktarlar, ülkelerin ulusal dış rezervlerin bir parçası olarak kabul edilirler. Kotalar aynı zamanda üye ülkelerin alabilecekleri kredi miktarlarını belirler. Fon'un vereceği krediler yukarıda değinildiği gibi ödemeler bilançosu amaçlıdır. (Kısa vadeli) Fondan sağlanacak normal kredi hakları beş dilime ayrılmıştır (tranche). Birinci dilim rezerv tranşıdır. Ve kullanılışı otomatiktir. Ondan sonraki dilimler kredi tranşlarıdır. Birinciden dördüncüye doğru Fon'un öne süreceği şartlar ağırlaşır. Esasen IMF'nin kredi şartlılık ilkesi geçerlidir. Fon'dan borç almak isteyen ülke, ödemeler bilançosu açığını kapatmaya yönelik iç ve dış istikrar programı hazırlamak, sunmak ve Fon ile anlaşmak zorundadır. Bu programların onayı Fon'u "yeşil ışık" yakması anlamına gelir ki bu diğer uluslararası malî çevrelerin alacakları bakımından da önem taşır. Fon'u yöneten Guvernörler Kurulu'ndan her üye ülkenin kotası ile orantılı oy hakkı vardır. En büyük oy hakkı A.B.D.'nindir. Fon'dan borçlanma mekanizması farklıdır. Şöyle ki, borçlanmak isteyen ülke, Fon'a kendi ulusal parasını yatırarak, karşılığında istediği parayı fondan çeker. Bunun geri ödenmesi durumunda da, sağlam bir para ödenerek Fon'a yatırılan ulusal para geri alınır. Fon kredi tranşları çerçevesinde verdiği normal kredilerden ayrı olarak başka kredi olanakları da sağlar. Bunlardan birisi destekleme kredileridir. (Stand-by Credits) Bu kanaldan da şartlılık ilkesi uyarınca kredi verilir. Bretton Woods sisteminin yıkılmasından sonra da Fon'un kredi fonksiyonu sürmektedir. Ancak bugün bir de üye ülkelere uygulanan kur politikalarını "gözetme" görevini (surveillance) üstlenmiştir. Buradaki amaç, üyeler hangi sistemi benimsemiş olurlarsa olsunlar birbirlerine zarar vermemeleri, dolayısıyla kur politikaları arasında uyum ve düzen sağlayarak, uluslararası ticarî ve malî akımların gelişmesine katkıda bulunmaktır. Bundan başka, Fon, üye ülkelerin özel ya da resmî borçlarını ödeyememeleri durumunda borç erteleme antlaşmalarının yapılmasına ve borcu geri ödeyecek planların hazırlanmasına da yardımcı olur. IMF’nin kuruluş amacı Anasözleşmede şöyle belirlenmektedir: “Uluslararası parasal işbirliğinin geliştirilmesini sağlamak; uluslararası ticaretin dengeli bir şeklide gelişmesine yardımcı olmak; çok taraflı ödemeler sisteminin kurulmasına destek olmak; ödemeler dengesi sıkıntısı çeken üye ülkelere gerekli geri dönüş önlemlerini almak kaydıyla yeteri kadar maddi destekte bulunmak; üye ülkelerin ödemeler dengesi sorunlarının derecesini ve süresini düşürmek.” Ana sözleşmedeki düzenlemeye bakılınca tanımlanan amaçların Bretton Woods Konferansı’nın amaçlarının bir yansıması olduğu açıkça ortaya çıkmaktadır. Altın para standardının dünyaya egemen olduğu dönemlerde ve sonrasında altına dönüştürülebilir Dolar sisteminin yürürlükte kaldığı 1970’lere kadarki dönemde IMF’nin amacı pek bir değişim göstermeden kalmıştır. Yani üye ülkelerin karşılaştığı ödemeler dengesi sorunlarının çözümü için üye ülkelere kotaları oranında katkı sağlamak. 1970’lerin başında Dolar’ın altınla ilişkisi kesildikten sonra IMF’nin amaçlarında yavaş yavaş bir değişim süreci içine girildi. IMF Anasözleşmesi zaman içinde bazı değişikliklere uğradı. Bunlar; 1969; 1978 ve 1992’de yapılan değişikliklerdir.[13]

2.1.2. Dünya Bankası Grubu[14]

Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası (IBRD), Uluslararası Kalkınma Birliği (IDA) ve Uluslararası Finansman Kurumu (IFC)'ndan oluşan finansal grup. Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası Haziran 1946'da faaliyete geçen bir finansal kuruluştur. Kısaca Dünya Bankası olarak da bilinir. Bankanın günümüzdeki amacı, kalkınmakta olan ülkelere proje kredisi sağlamak ve bu ülkelere özel yabancı sermaye yatırımlarını yönlendirmektir. Türkiye'de 1950'lerden itibaren Dünya Bankası'ndan kredi sağlamakta; son yıllarda daha çok yararlanmaktadır. Banka, sağladığı krediler için devlet garantisi ister. Uluslararası Kalkınma Birliği ise Eylül 1960'da kurulmuştur. Birliğin amacı, aldığı kredileri geri ödemede ve yeni dış kaynaklar bulmakta güçlük çeken en çok geri kalmış ülkelere kredi sağlamaktır. Birliğin kredilerinden yararlanan bu en düşük gelirli ülkeler arasında Türkiye bulunmamaktadır. Uluslararası Finansman Kurumu 1956'da kurulmuştur. Kurumun amacı kredinin sağlandığı ülkelerde özel sektörün geliştirilmesinin özendirilmesidir. Sağlanan krediler için devlet garantisi istenmemektedir.

Resmî adı Uluslararası İmar ve Kalkınma Bankası olan Dünya Bankası Birleşmiş Milletler Teşkilatına bağlı çok yönlü bir uluslararası finansman kuruluşudur. Uluslararası Para Fonu'nun (IMF) bir ikiz kardeşi durumundadır. Her ikisi de 1944'de toplanan Bretton Woods Konferanslar'ında kurulmuştur. IMF, uluslararası malî sistemin düzenli işlemesinden sorumludur. Dünya Bankası'nın görevlerinde ise bir değişme olmuştur. Şöyle ki, banka, ilk faaliyet yıllarında II. Dünya Savaşı'nda yıkılan Avrupa ekonomilerinin yeniden onarımına katkıda bulunmak için krediler sağlıyordu. (Bankanın adındaki imar kelimesi buradan gelir) Ancak Batı Avrupa ülkeleri hızla kalkınıp 1950'li yılların sonlarında gelişmiş birer ülke durumuna gelince bankanın fonksiyonu da değişti. Banka bundan sonra az gelişmiş ülkelere kredi veren bir kurum halini almıştır. Dünya Bankası 1946 yılında faaliyete geçmiştir. İlke olarak "Proje Kredisi" verir. Ancak bazı durumlarda program kredisi vermesi de mümkündür. Ayrıca teknik yardım da sağlayabilir. Dünya Bankası üye ülkelerin hükümetlerine, resmî kurumlarına ya da özel sektör kuruluşlarına kredi açar. Ancak özel sektöre açacağı krediler için ülke hükümetinin garanti vermesini ister. Dünya Bankası'ndan kredi alabilmek için önce, kabul edilir projeler hazırlamak gerekir. Bunlar ülkelerin ekonomik ve malî politikalarıyla uyumlu olmalıdır. Proje hazırlamasına bazen banka uzmanları da katılabilir. Bankanın bir ülkenin kredi itibarı hakkındaki değerlendirmeleri öteki resmî ve özel uluslararası finans çevrelerinin kararları açısından da büyük önem taşır. Bankanın kaynakları, üye ülkelerin aidatlarından sağlanır. Ancak ihraç ettiği tahvilleri uluslararası malî piyasalarda satarak da kaynak sağlayabilir. Dünya Bankası üye ülkelerde özel sektöre doğrudan krediler vermek üzere 1956 yılında Uluslararası Finans Kurumu'nu kurmuştur. Bunun yanında, bankanın kendi kredilerinde faiz oranlarının yüksekliği karşısında daha düşük faiz oranlarından kredi sağlamak üzere 1960 yılında Uluslararası Kalkınma Birliği'ni kurdu. Birlikten ancak az gelişmiş durumdaki ülkeler yardım alabilirler. Böylece ülkelerin farklı niteliklerine ve projelerin özelliklerine göre Dünya Bankası çerçevesinde farklı kredi kurumları kurulmuştur. Bunların hepsi "Dünya Bankası Grubu" diye adlandırılır. Örgütün başlıca organları, Güvenörler Kurulu ve Yürütme Direktörleri'dir. Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Japonya, Fransa ve Almanya yürüte direktörü olan yirmi bir ülkeden ağırlıklı olan beş ülke durumundadır. Örgütün 151 üyesi vardır. BM örgütüne üye olup da Dünya Bankası'na (IBRD) üye olmayan ülkeler; Arnavutluk, Burundi, Bulgaristan, beyaz Rusya, Küba, Çek Cumhuriyeti, Slovakya, Moğolistan, Namibya, Ukrayna, Rusya Birleşmiş Milletler'e üye olmadığı halde örgüte üye olan ülkeler ise Kore Cumhuriyeti, Kiribati ve Togo'dur. Uluslararası Para Fonu’nda olduğu gibi Dünya bankasının merkezi de ABD'nin başkenti Washington D.C.'dedir.

2.1.3. Jamaika Anlaşmaları

Uluslararası Para Fonu (IMF)’na üye ülkeler arasında 7 ve 8 Ocak 1976’da imzalanan ve Bretton Woods anlaşmalarını altüst eden para anlaşmalarıdır. 1 Mayıs 1978’de yürürlüğe giren bu anlaşmalar, 1973’ten beri uygulanmakta olan esnek kambiyo sistemine yasallık kazandırdı, altın esasına bağlılığa resmen son verdi ayrıca “özel çekme haklarını” (SDR) ve “uluslararası para refaransını” kabul etti.

2.2. GATT (ITO)[15]

II.Dünya Savaşı'ndan sonraki dönemde dünya ticaretini serbestleştirmek için, 1947-48 yılları arasında Havana'da (Küba) toplanan 50 kadar ülke temsilcisinin kurulmasına karar verdikleri örgüt. 1930'larda dünya ticaretinde yoğun koruyuculuk ve iktisadî milliyetçilik egemen olmuştu. Ancak ülkeler, bu kısıtlamaları kaldırılıp dünya ticaretinin serbestleşmesini istiyorlardı. 1964'de Bretton Woods Konferansları'nın toplanıp Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası'nın kurulmasına karar verilmesiyle malî alanda işbirliği gerçekleşmiş ve belirli bir düzen kurulmuştu. Şimdi ticaret alanında da aynı şeyi yapmak gerekiyordu. ITO'nun kuruluş yasasında amaçları, uluslararası ticarette gümrük tarifelerinin, kotaların ve öteki kısıtlamaların kaldırılarak dünya ticaretinin liberalleştirilmesi yolunda çalışmalar yapmak olduğu belirtiliyordu. Ancak fonksiyonları iç işlerine müdahale niteliği taşıdığı gerekçesi ile ITO sözleşmesi başta ABD olmak üzere bazı sanayileşmiş ülkelerin yasama organları tarafından onaylanmamıştır. Gerçekte asıl nedenin ticaretin serbestleşmesinden zarara uğrayacak endüstri temsilcilerinin baskıları olduğu söylenebilir. Kısacası ITO, kuruluşunu gerçekleştirilip faaliyete geçememiştir. Ancak ITO'nun yerine hemen hemen benzer amaçlı Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması (GATT) kurulmuştur.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında, dünyada barışı sürekli kılmak amacıyla, uluslararası ekonomik işbirliğinin tesis edilmesinin gerekliliği düşüncesi genel kabul görmüştür. Bu çerçevede, ülkelerin kalkınma çabalarına yardımcı olmak, uluslararası likidite ve malî güven gibi ihtiyaçlara cevap vermek ve uluslararası ticareti serbestleştirip artırmak amacıyla yeni kurumların oluşturulması yoluna gidilmiştir. IMF, Dünya Bankası gibi “Bretton Woods” kurumları bu çabaların sonucunda ortaya çıkmıştır. Uluslararası malî alanda sağlanan işbirliğinin yanısıra, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi yönünde de benzer bir işbirliğine ihtiyaç duyulması sonucunda, 50 kadar ülkenin temsilcisi tarafından “Uluslararası Ticaret Örgütü” (International Trade Organisation - ITO) adı verilen bir uluslararası örgütün kurulması amaçlanmıştır. Öte yandan, ITO’nun kuruluş müzakereleri devam ederken, belirli mallar üzerinde tarife indirimlerinde bulunmak ve ITO’nun ülkelerce onaylanmasına kadar geçecek sürede bu indirimleri uygulamaya koymak amacıyla, 23 ülke Ekim 1947'de Cenevre'de “geçici” olarak nitelendirilen Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşmasını (GATT) imzalamışlardır. ITO’nun kurulamaması üzerine, “geçici” olma özelliğine rağmen, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması 1948-1994 yılları arasında uygulana gelmiş ve dünya ticaretinde genel kabul gören bir çerçeve oluşturmuştur. 1948 yılından bu yana, uluslararası kural ve disiplinlerin daha da iyileştirilmesi ve güçlendirilmesi amacıyla sekiz çok taraflı müzakere turu gerçekleştirilmiştir.[16]

GATT;

* En Çok Kayrılan Ülke Kuralı

* Ulusal Muamele Kuralı

* Gümrük vergilerinin indirilerek konsolide edilmesi

* Korumanın sadece gümrük vergileri ile gerçekleştirilmesi

olarak sıralanabilecek dört temel prensip üzerine inşa edilmiştir.

2.2.1. En Çok Kayrılan Ülke Kuralı (Most Favoured Nation Clause, Non-Discrimination)

Söz konusu ilke, üye ülkelerin ticarî partnerleri arasında ayrım yapmamasını zorunlu kılmaktadır. Bir başka deyişle, bir üye ülke, herhangi bir ülkeye tanıdığı elverişli bir rejimi koşulsuz olarak tüm üye ülkelere uygulamak zorundadır (GATT Madde 1, GATS Madde 2, TRIPS Madde 4). Bu kuralın çeşitli istisnaları bulunmaktadır. Bunlar, gümrük birlikleri, serbest ticaret anlaşmaları gibi bölgesel ticaret anlaşmaları ve genel preferanslar sistemi (GPS) gibi gelişme yolundaki ülkeler (GYÜ) lehine düşük gümrük vergisi alınması veya gümrük vergisinin alınmaması gibi ayrımcı nitelikteki uygulamalar ile Anlaşma’nın öngördüğü anti-damping ve telafi edici vergiler gibi bazı diğer uygulamalardır.

2.2.2. Ulusal Muamele Kuralı (National Treatment)

Söz konusu kural, iç pazara ilişkin düzenleme ve uygulamalar yönünden ithal ve yerli mallar arasında ayrım yapılmamasını öngörmektedir. Ulusal Muamele İlkesi yalnız bir mal, hizmet ve fikri mülkiyet pazara girdikten sonra uygulanır. Bundan dolayı, yerli üretimden gümrük vergisine eş bir vergi alınmamış olmasına rağmen, ithal mal üzerinden gümrük vergisi alınması ulusal muamele ilkesine aykırılık teşkil etmez.

2.2.3. Gümrük Vergilerinin İndirilerek Konsolide Edilmesi

GATT çerçevesinde öncelikle gümrük tarifelerinin indirilmesi üzerinde yoğunlaşılmıştır. Her üye ülkenin taviz listesinde yer alan oranlar bağlı oranlar (bound rates) olarak adlandırılmakta ve ülkeler, uygulamada söz konusu oranların üzerine çıkamamaktadırlar. Bir başka deyişle, söz konusu oranlar o üye ülke bakımından bağlayıcı olmakta ve önemli ticaret partnerleriyle telafi amacıyla müzakere etmeksizin artırılamamaktadır. Uruguay Round müzakerelerinin en önemli sonuçlarından biri, ülkelerin taviz listelerini geliştirmeleri ve bağlı oranlar çerçevesinde yapılan ticaretin artmasıdır. Gelişmiş ülkeler için bağlı oranlar Uruguay Round öncesinde %78 iken, bu oran Uruguay Round sonrasında %99’a; gelişme yolundaki ülkeler için %21’den %73’e, geçiş ekonomileri için ise %73’ten %98’e yükselmiştir.

2.2.4. Tarifeler Yoluyla Koruma

Ticarette şeffaflığın sağlanmasının en etkin yolu korumaların tarifeler yoluyla yapılmasıdır. GATT, tarife dışı engellerin bazı istisnalar dışında tümüyle yasaklanmasını, tarifelerin de giderek azaltılmasını öngörmektedir. Tarım ürünlerindeki ithalat kısıtlamaları büyük ölçüde tarifelere dönüştürülmüş olup, söz konusu süreç "tarifikasyon" olarak adlandırılmaktadır. Tarım ürünleri tarifeleri %100 oranında bağlı bulunmaktadır.

Tarih	Raund	Ülke sayısı	Önemli sonuçlar
1947	Orijinal görüşmeler Cenevre’de	23	Gümrük ayrıcalıkları (45.000 ayrıcalık; o tarihte dünya ticaret hacminin 1/5’ine tekabül ediyordu
1949	Annecy Raundu	13	Gümrük ayrıcalıkları (5.000 ilave ayrıcalık)
1951	Torquay Raundu	38	Gümrük ayrıcalıkları (8.700 ilave ayrıcalık)
1955-1956	Cenevre Raundu	26	Gümrük ayrıcalıkları (toplamı 2.5 milyar $)
1960-1962	Dillon Raundu	26	Gümrük ayrıcalıkları (toplamı 4.9 milyar $)
1964-1967	Kennedy Raundu	62	Gümrük ayrıcalıkları (toplamı 40 milyar $)
1973-1979	Tokyo Raundu	102	Gümrük ayrıcalıkları (toplamı 300 milyar $’dan fazla), anti-dumping hükümleri, Hükümet Satın almaları anlaşması, Devlet desteklemelerinin kaldırılması
1986-1994	Uruguay Raundu	123	Gümrük ayrıcalıkları, DTÖ’nün oluşumu, GATT içersinde imzalanan tarım, tekstil ve giyim anlaşmalarına yeni ekler, GATS, TRIPS v.b. yeni anlaşmalar

Uruguay Raundu’nun en önemli sonuçlarının başında Dünya Ticaret Örgütü’nün kurulması geliyor. Önceleri, GATT anlaşması sürecinde Cenevre’de Sekreterya adı altında faaliyetlerde bulunan bir grup kadrolu insan, GATT’a bağlı olarak yapılan anlaşmalar, uyuşmazlıklar, ekonomik ve hukukî analizler ve idari işlerin üstesinden gelmeye çalışırken; Uruguay Raund’u sonunda ortaya bir örgüt çıkmış ve 1 Ocak 1995 gününden itibaren de çalışmalarına başlamıştı. Böylece 50 yıl önce geliştirilen ITO-Uluslararası Ticaret Örgütü projesi nihayet hayat buluyor ve tıpkı o dönemde de planlandığı gibi GATT hiç değiştirilmeksizin DTÖ’nün bir anlaşması gibi yeni örgüte naklediliyordu.

2.3. Mutabakat Metni (Dünya Ticaret Örgütü)[17]

Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Antlaşması (GATT)'nın 7 Ocak 1995 tarihinden itibaren aldığı isim. GATT, çok taraflı bir ticaret sözleşmesi idi. Aynı zamanda yapacağı periodik toplantılarla gümrük tarifelerini indirmek ve öteki kısıtlamaları kaldırmak suretiyle dünya ticaretini evrensel olarak serbestleştirmek amacıyla kurulan uluslararası bir örgüttü. 1947-1948 yıllarında Havana'da toplanan elli kadar ülkenin temsilcisi Uluslararası Ticaret Örgütü (ITO) adlı bir örgütün kuruluş yasasını hazırladılar. Ancak başta ABD olmak üzere bazı sanayileşmiş ülkeler tarafından onaylanmamıştır. O nedenle ITO hiç bir zaman kurulup faaliyete geçemedi. Onun amaçlarını gerçekleştirme görevi GATT tarafından devralındı. GATT önceleri geçici bir anlaşma şeklinde ortaya çıktı. Ancak ITO sözleşmesinin onaylanmaması üzerine de onun amaçlarını devralan sürekli bir kurulmuş durumuna geldi. GATT zaman zaman düzenlediği toplantılarla gümrük tarifelerinin indirilmesi yolunda önemli ilerlemeler sağlamıştır. GATT toplantıları şunlardır: 1949 Annecy (Fransa) 1951 Turguay (İngiltere, Cenevre (İsviçre), 1960-61 Dillon Görüşmeleri, Cenevre (İsviçre), 1962-1967 Kennedy Görüşmeleri, Cenevre (İsviçre) 1973-1979 Tokyo Görüşmeleri, (Japonya), 1987 Uruguay Görüşmeleri Panta del Estre (Uruguay) Özellikle Kennedy Görüşmelerinde GATT üyesi ülkeler arasındaki sanayi malları ticareti üzerinde gümrük tarifelerinin ortalama %35 oranında indirilmesi sağlanmıştır. Tarifelerin indirilmesinden sonra son yıllarda, tarife dışı engellerin indirilmesine çalışılmaktadır. Örgütün, dünya ticaretinin serbestleştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda belirlediği bazı kurallar vardır. Bunların başlıcaları şöyle belirtilebilir:

a) Üye ülkelerinin birbirleri ile yapacakları ticarette tarife uygulamaları bakımından ayırım yapmama ülkesi,

b)Gümrük tarifelerini periyodik olarak yapılan görüşmelerde, çok yanlı olarak indirmek,

c)İthalat kotalarının kaldırılması,

d)Üyeler arasında başgösterecek ticarî anlaşmazlıklarda arabuluculuk yapma.

Örgütün Organları Genel Kurul, Temsilciler Konseyi ve Sekreterya'dır. Örgütün doksan beş üyesi vardır. Türkiye 1953'den beri örgüte üyedir. Örgütün merkezi, İsviçre'nin Cenevre kentindedir.

1947 yılından beri geçiçi statü ile çalışan GATT’ın yerine, Uruguay Müzakerelerinin sonucunda, Bretton Woods kurumlarının Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası ile birlikte üçüncü ayağını oluşturacak olan Dünya Ticaret Örgütü’nün kurulması gerçekleştirilmiştir. 1.1.1995 tarihinden itibaren GATT’ın yerine geçen DTÖ, GATT’tan daha kapsamlıdır. Eski ismi ile GATT’ın, yeni ismi ile DTÖ’nün amacı, üye ülkelerin ticaret ve ekonomi alanındaki ilişkilerini geliştirmek, hayat standartlarını yükseltmek, tam istihdamı gerçekleştirmek, reel gelir ile gerçek talep hacmindeki istikrarlı artışı sağlamak, mal ve hizmet üretim ve ticaretini geliştirmek, aynı zamanda da dünya kaynaklarının sürdürülebilir kalkınma hedefine en uygun bir şekilde kullanımına imkan vermek ve gerek çevreyi korumak, gerekse farklı ekonomik düzeydeki ülkelerin ihtiyaç ve endişelerine cevap verecek şekilde mevcut kaynaklarını geliştirmektir.
Bu amacına ulaşabilmesi için, üye ülkelerin, mütekabiliyet ve karşılıklı menfeat esası üzerinden hareketle , uluslararası ticarette; ticareti daraltan “Her Türlü Engeli” ve “Farklı Muameleleri” kaldırmaları, öngörülmektedir. Ticareti daraltan her türlü engelin kaldırılmasından kasıt, ithalat ve ihracatta uygulanan her türlü vergi dışı engeli önce vergi (tarife)ye dönüştürmek ve daha sonra da bu tarifeleri kaldırmaktır. Uluslararası ticarette farklı muamelenin kaldırılması için iki önemli kural geliştirilmiştir. Birincisi, “En Çok Kayrılan Ülke” kuralıdır. Bu kurala göre, bir ülkeye sağlanan kolaylık ya da verilen taviz, ayırım yapılmadan bütün diğer üye ülkelere de aynen geçerli kılınmalıdır (Preferanslar, dampingli ve sübvansiyonlu mallara uygulanan mukabil tedbirler ile kurallara uygun gümrük birliği ve serbest ticaret bölgesi anlaşmaları bu kuralın istisnalarıdır). İkinci kural ise, “Milli Muamele” kuralıdır. Bundan maksat, yurt içinde uygulanan vergi ve muamelelerde yerli mal (hizmet) ve yabancı mal (hizmet) ayırımı yapılmaması ve hepsine eşit muamele yapılmasıdır. Netice olarak, ticaretteki bütün bu engellerin ve ayırımcılığın kaldırılması ile uluslararası ticarette serbestleşme (liberalleşme) sağlanacak ve böylece bütün ülkelerin yararına olarak ticaret hacmi de artmış olacaktır.

DTÖ oldukça kapsamlı olup ayrıca yeni hükümler de içermektedir. Nitekim GATT 47 kapsamında olmayan Tarım Ürünleri, Hizmetler, Fikri Mülkiyet Hakları, Ticaretle İlgili Yatırım Tedbirleri ve Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Mekanizması DTÖ kapsamına alınmıştır. Keza daha önce anlaşma kapsamında olmayan ve Tokyo Round sonunda kabul edilen ve uyulması ihtiyari olan Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Vergiler (tedbirler), Ticarette Teknik Engeller, İthal Lisansları Prosedürü, Devlet Alımları, Gümrük Değerleme ve Anti - Damping kodları (anlaşmaları) DTÖ kapsamına dahil edilmiş ve aynı zamanda uyma zorunluluğu getirilmiştir. DTÖ Anlaşması tekstil ile ilgili yeni düzenlemeler getirmekte ve Tekstil Ticaret Anlaşması (MFA), en geç 1 Ocak 2005 yılında yürürlükten kalkmaktadır. Tekstil Ticaret Anlaşmasının yürürlükten kalkması ile birlikte tekstil ticareti DTÖ Anlaşmasının kapsamına girecek ve Anlaşmanın kurallarına tabi olacaktır. Daha önce GATT 47 kapsamında olmakla birlikte etkisiz kalan Anlaşmazlıkların Çözümü Mekanizması, Anlaşma (Nihai Senet) kapsamında yer alan konulardaki anlaşmazlıkların çözümü ile ilgilenecek bir “Anlaşmazlıkların Halli Organı” (Dispute Settlement Body-DSB-) ve “Temyiz Kurumu” oluşturularak, kuvvetlendirilmiştir.

Aynı şekilde tarife dışı engellerin tarifeye çevrilmesi de DTÖ kapsamındadır. DTÖ anlaşması ile, öncekilerden farklı olarak, sübvansiyonlar (malî yardımlar) a bir tanım getirilmiş ve ayrıca “Özel” Sübvansiyon (“Specific” Subsidy) kavramı ortaya konulmuştur. Buna göre eğer bir subvansiyon, sadece bir firmaya, bir sanayie veya bir firma veya sanayi grubuna uygulanıyorsa bu tür sübvansiyonlara “özel” sübvansiyon denilmektedir. Anlaşma sübvansiyonları üç kategori altında toplamaktadır. Bunlar; “Yasaklanmış”(Prohibited) Sübvansiyonlar, “Dava Edilebilir” (Actionable) Sübvansiyonlar ve “Dava Konusu Edilemeyen” (Non- actionable) Sübvansiyonlar’dır. Esasen Anlaşmaya göre hiç bir üye ülkenin sübvansiyonlar yoluyla diğer üye ülkenin menfaatine zarar vermemesi gerekmektedir. Sübvansiyonların, hukuken veya fiilen “ihracat performansına” veya “yerli girdi (malı) kullanımı” şartına bağlanması, yasaklanmış sübvansiyonları oluşturmaktadır. Bir üye ülkenin uyguladığı sübvansiyonlar başka bir üye ülkenin menfaatlerini ters yönde etkiliyorsa veya yerli sanayie zarar veriyorsa veya haksız yere “ciddi bir zarar verme” söz konusu ise, bu tür sübvansiyonlar dava edilebilir (karşı tedbir alınabilir) sübvansiyonlardır. Bir ürüne verilen sübvansiyonlar toplamı, o ürün değerinin yüzde 5’ini geçiyorsa “ciddi zarara uğrama”nın mevcut olduğu kabul edilmektedir. “Yeşil Işık Sübvansiyonu” olarak da ifade edilen geri kalmış bölgelere yapılan yardımlar, araştırma-geliştirme ve çevre koruma amaçlı sübvansiyonlar, dava konusu edilemeyen (karşı tedbir almayı gerektirmeyen) sübvansiyonlardır.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Anlaşmazlıkların Halli Mekanizması, Nihai Senet’in 2 Nolu ekinde yer alan “Anlaşmazlıkların Halline İlişkin Kural ve Yöntemleri İçeren Mutabakat Metni” ile ortaya konulmuştur. Bu Mutabakat Metni(MM)’nin amacı anlaşmazlıklara olumlu bir çözüm bulmaktır. Bu nedenle, üyeler arasındaki bir anlaşmazlığa DTÖ hükümlerine uygun karşılıklı kabul edilebilir bir çözümün bulunması özendirilir. DTÖ üyeleri, MM kapsamında yer alan anlaşmalardan kaynaklanan haklarının ihlali halinde tek taraflı önlem almamayı, bunun yerine, anlaşmazlıkların halli mekanizmasına başvurmayı ve bu mekanizmanın kural ve yöntemlerine uymayı taahhüt etmişlerdir.

MM kapsamında yer alan anlaşmalar şunlardır:

- Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Kuruluş Anlaşması

- Çok Taraflı Ticaret Anlaşmaları

- Mal Ticareti Hakkında Çok Taraflı Anlaşmalar

- Hizmet Ticareti Hakkında Genel Anlaşma

- Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle Bağlantılı Yönleri Hakkında Anlaşma

- Anlaşmazlıkların Çözümlenmesi İlişkin Kural ve Yöntemleri İçeren Mutabakat Metni

- Çoklu Ticaret Anlaşmaları

- Sivil Uçak Ticaret Anlaşması

- Devlet Alımları Anlaşması

- Uluslararası Süt Ürünleri Anlaşması

- Uluslararası Sığır Eti Anlaşması

MM’de yer alan kurallar ve usuller, kapsamdaki anlaşmaların istişare ve anlaşmazlıkların halli hükümlerine uygun olarak havale edilen anlaşmazlıklara uygulanır. Bu uygulamalar, MM ile kurulmuş olan “Anlaşmazlıkların Halli Organı - AHO (Dispute Settlement Body - DSB)” tarafından yapılır. AHO’nun görevini, DTÖ Kuruluş Anlaşması ile kurulmuş olan ''Genel Konsey'' ifa eder. AHO'da, DTÖ'ye üye her ülkenin birer temsilcisi bulunur. AHO, panel kurma, panel veya temyiz raporunu kabul etme, tavsiye ve kararların uygulanmasını denetleme ve tavizlerin ve diğer yükümlülüklerin ertelenmesine izin verme gibi konularda tek yetkili otoritedir. AHO kararlarını oybirliğiyle alır.

2.4. MAI (OECD)[18]

Bu uluslararası ekonomik örgütlenme biçimi 1961 Eylül'ünde, Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (OEEC)'nin isminin değiştirilmesi ve üyelik kapsamının genişletilmesiyle faaliyete başlamıştır. Kuruluşu Aralık 1960'da Paris'te OEEC üyeleri ile ABD, Kanada ve İspanya arasında imzalanan bir konvansiyonla sağlanmıştır. Daha sonra Japonya ve Avustralya da üyeliğe girmiştir. OECD'nin amaçları şunlardır: Üye ülkelerde, yüksek istihdam ve malî istikrar içinde büyümeyi katkıda bulunmak; daha az gelişmiş durumdaki üye ya da üye olmayan ülkelere kalkınmalarında yardımcı olmak; dünya ticaretinin çok yanlı olarak ve ayrım gözetmeme ülkesine dayanarak gelişmesine katkıda bulunmak. Buna karşın OECD, bugün Batılı sanayileşmiş ülkeler arasında uyum sağlanmasına yardımcı olan bir kuruluş durumundadır. Örgüt içinde ABD geleneksel olarak Batı Bloku'nun liderliğini üstlenmiştir. Örgütün en yüksek organı Konsey'dir. Konsey Bakanlar düzeyinde toplanır ve gerçekte üye ülkelerin ekonomik sorunlarının görüşüldüğü ve tartışıldığı sürekli bir konferans niteliği taşır. Ayrıca, Konsey tarafından atanan ve ona karşı sorumlu olan bir Genel Sekreter vardır. Örgütün fonksiyonları komiteler aracılığı ile yerine getirilir. Ekonomik Politika Komitesi, Bilimsel Araştırma Komitesi ve Ticaret Komitesi, belli başlı komiteleri arasındadır. Ayrıca bir de Kalkınma Yardımları Komitesi (DAC) vardır. OECD'nin gelişmekte olan ülkeler verdiği krediler bu komite kanalıyla yürütülür. Örgütün yirmi dört üyesi şunlardır: Avusturalya, Avusturya, Belçika, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İzlanda, İrlanda, İtalya, İspanya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre, Türkiye, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri. Örgütün merkezi, Fransa'nın başkenti Paris'tedir.

MAI, 1995 yılından bu yana, ülkemizin de üye olduğu Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (OECD) içerisinde geliştirilen ve Ekim 1998’de imzaya açılması planlanan Çok Taraflı Yatırım Anlaşması’nın İngilizce adının baş harfleridir. 28 Nisan 1998 tarihli MAI anlaşma taslağının özeti alt başlıklar halinde aşağıda yer almaktadır.

a) Yatırımcı:

* Anlaşmaya taraf bir ulusa mensup bir gerçek kişi veya anlaşmaya taraf ülkede sürekli ikamet eden kişi veya

* Kar amacı ile çalışıp çalışmadığına ve kamu veya özel mülkiyetin sahipliği ya da kontrolü altında olup;olmadığına bakılmaksızın ve şirket, tröst, ortaklık, tam mülkiyet, ortak işletme, dernek veya kurumları da içermek koşulu ile Anlaşmaya taraf bir ülkenin yasalarına tabi bir tüzel kişi veya, yine bu ülkenin yasalarına uygun olarak oluşturulmuş diğer varlıklar.

b) Yatırım

Aralarında aşağıda sayılan yatırımcı tipleri de dahil olmak koşulu ile, bir yatırımcı tarafından dolaylı veya doğrudan sahip olunan veya kontrol edilen her çeşit varlık.

* Bir Şirket (1/(ii)’de sayılan özelliklere sahip yatırımcılar )

* Bir Şirkete hisse ortaklığının çeşitli biçimleri ve buradan doğan haklar

* Tahviller, krediler ve diğer borçlanma biçimleri ile bunlardan doğan haklar

* İnşaat, yönetim, üretim veya gelir ortaklığı sözleşmeleri de dahil olmak koşulu ile sözleşmelerden kaynaklanan haklar

* Para veya iş talepleri

* Zihinsel iyelik hakları (Telif ücreti gibi)

* Ayrıcalık, lisans, yetki ve izin türünden sözleşme veya yasa doğrultusunda verilen haklar

* Kiralama, finansal kiralama, ipotek ve rehin gibi mülkiyet hakları ile bağlantılı ve taşınır, taşınmaz, somut, soyut diğer haklar

c) Uygulamanın Coğrafi Kapsamı

Anlaşma,

* Ülke topraklarında, sularında ve taraf olan ülkenin kıyısı bulunan denizlerinde ve taraf ülkenin bir adalar ülkesi olması durumunda ise bütün ülke sularında

* Anlaşmaya taraf ülkenin, B.M.in 1982 Deniz Hukuku Konvensiyonunda belirtildiği gibi, kendi bağımsızlık ve yargı haklarını uluslar arası hukuk doğrultusunda ülke ötesi sular (karasuları) da da koruyacağı kuralından hareketle bu karasularında da uygulanabilecektir.

Ulus ötesi sermaye kendi oyun alanını genişletmek, önündeki engelleri bir bir ortadan kaldırmak ve karını daha büyük bir hızla arttırmak için bu güne kadar çeşitli uluslararası birlik ve konsorsiyumlar oluşturmuş ve girişimlerinin tümüne de "Küreselleşme" adını vermiştir. OECD, Dünya Ticaret Örgütü (WTO), Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşması (NAFTA) ve Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT) ya da bir diğer adıyla URUGUAY ROUND ise bu birlik ve konsorsiyumlar arasında en geniş kapsamlı olanlarıdır. MAI’nın ilk tohumları da 1986 yılında imzalanan GATT ile birlikte atılmıştır. Önceleri WTO içinde düzenlenmesi düşünülen anlaşma, 130 kadar ülkenin ikna edilmesinde güçlükler göz önüne alınarak, 1995 yılında OECD’de görüşülmeye başlanmıştır. 1997 yılına kadar büyük bir gizlilik içerisinde yürütülen görüşmeler, 1997 yılında dünya kamu oyuna sızan bilgiler sonucunda su yüzüne çıkmıştır. Dünya ölçeğinde büyüyen tepkiler ise anlaşmanın imza tarihinin sarkmasına sebep olmuştur. Bir diğer yandan 1988 yılında Dünya Bankası’nın bir bileşeni ve MAI’nin bir alt basamağı olarak kurulan MIGA, yatırımları belli risklere karşı koruyan, bu riskleri üstlenen bir sigorta şirketi olma işlevini yerine getiriyor. Buna göre yabancı sermaye yatırımları ilgili ülkede karşılacağı risklere karşı MIGA tarafından garanti altına alınmış olunuyor. OECD Dünyada zenginler klübü olarak bilinmektedir.

2.5. Türkiye Bağlamında Diğer Çok Taraflı Anlaşmalar[19]

2.5.1. EİT Ticarî İşbirliği Çerçeve Anlaşması (Ekonomik İşbirliği Teşkilatı)

Türkiye, İran ve Pakistan arasında bölgesel ekonomik işbirliğini geliştirmek ve kuvvetlendirmek amacıyla 1964 yılında kurulmuş olan Kalkınma için İşbirliği Teşkilatı (RCD) İran Devrimiyle ortaya çıkan koşullar işlemez hale gelmiştir. Devrimi izleyen yıllarda, RCD'nin hukukî zemini üzerinde fakat bu defa değişik bir isim altında sürdürülmesi öngörülmüş ve 1985 yılında Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EİT) kurulmuştur. 1992 yılında Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan, Türkmenistan ve Afganistan EİT'ye üye olmuştur. EİT Bölgesel Planlama Konseyi (BPK) 10. Toplantısı 7-10 Şubat 2000 tarihlerinde Tahran'da gerçekleştirilmiştir. Toplantının ilk iki günü çeşitli işbirliği alanları itibariyle gündemdeki konuların ayrıntılarıyla ele alındığı hazırlık toplantılarına, son iki günü ise Müsteşar düzeyindeki Konsey Toplantısına ayrılmıştır. BPK 10. Toplantısında Teşkilat bünyesinde çeşitli alanlarda yürütülen işbirliği faaliyetleri ile projeler değerlendirilerek, bu çerçevede 2000 yılı çalışma takvimi kararlaştırılmıştır. EİT Tarife ve Tarife Dışı Engeller Yüksek Düzeyli Uzmanlar Grubu İkinci Toplantısı 2-4 Ağustos 1999 tarihlerinde Karaçi’de gerçekleştirilmiştir. Söz konusu Toplantı’da EİT bölgesindeki ticaretin serbestleştirilmesi ve bölge içi ticaretin artırılması amacıyla hazırlanan EİT Ticaret Anlaşması (ECOTA) için çerçeve anlaşma niteliğinde olan “EİT Ticaret İşbirliği Çerçeve Anlaşması” üzerinde görüş birliğine varılmıştır.

4-6 Mart 2000 tarihlerinde Tahran’da gerçekleştirilen EİT Ticaret Bakanları Toplantısında anılan taslak üzerinde yapılan müzakereler sonucunda mutabakata varılarak “EİT Ticarî İşbirliği Çerçeve Anlaşması” imzalanmıştır.

2.5.2. İstanbul Deklarasyonu ve Boğaziçi Açıklaması (Karadeniz Ekonomik İşbirliği)

KEİ Ticaret ve Ekonomik Gelişme Çalışma Grubu Toplantısı 27-29 Ocak 1999 tarihlerinde İstanbul'da gerçekleştirilmiştir. Söz konusu toplantıda Müsteşarlığımız tarafından hazırlanan KEİ Ticaret ve Yatırım Merkezi Projesi ele alınmıştır.

Türkiye’nin girişimleri sonucunda 25 Haziran 1992’de İstanbul’da yapılan Zirve Toplantısı sonunda yayımlanan “İstanbul Deklarasyonu” ve “Boğaziçi Açıklaması” ile oluşturulan Karadeniz Ekonomik İşbirliği (KEİ), geçen süre zarfında kuruluş aşamasını tamamlamış ve 5 Haziran 1998 tarihinde Yalta’da yapılan Zirve Toplantısı’nda KEİ’ye taraf onbir ülkenin (Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Moldova, Romanya, Rusya, Ukrayna, Türkiye ve Yunanistan) Devlet veya Hükümet Başkanlarının KEİ Şartı’nı imzalamalarıyla bölgesel bir ekonomik örgüte dönüştürülmüştür. KEİ Şartı, onbir üye ülkenin en az dokuzunun ulusal parlamentolarınca onaylanmasını müteakip yürürlüğe girecektir. KEİ Şartı bugüne kadar Arnavutluk ve Bulgaristan Parlamentoları tarafından onaylanmıştır.

KEİ’nin kuruluş amaçları doğrultusunda, ulaşımdan enerjiye, ticaretten turizme ve tarımdan çevreye kadar geniş bir işbirliği alanına yayılan toplam 18 Çalışma Grubu faaliyetlerini sürdürmektedir. Müsteşarlığımız bu faaliyetlere temel olarak Ticaret ve Ekonomik Gelişme Çalışma Grubu çerçevesinde katılmaktadır. KEİ bünyesinde “Karadeniz Dış Ticaret ve Yatırım Bankası” kurulmasına ilişkin Anlaşma 29 Eylül 1996 tarih ve 22722 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. İdari merkezi Yunanistan’ın Selanik şehri olan söz konusu Banka 1 Haziran 1999 tarihi itibariyle faaliyetlerine başlamıştır.

2.5.3. İslam Konferansi Teşkilatı Ekonomik ve Ticarî İşbirliği Daimi Komitesi

Ekonomik ve Ticarî İşbirliği Daimi Komitesi (İSEDAK) İslam Konferansı Teşkilatı (İKT) bünyesinde 1984 yılında kurulmuştur. İSEDAK'ın görevleri arasında İKT tarafından ekonomik ve ticarî işbirliği alanında alınmış ve alınacak kararların uygulanmasını izlemek, üye ülkeler arasında ekonomik ve ticarî işbirliğini güçlendirmek ve üye ülkelerin ekonomik ve ticarî alanlardaki kapasitelerini artırmaya yönelik programlar hazırlamak yer almaktadır.

16. İSEDAK Toplantısı 23-26 Ekim 2000 tarihleri arasında İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Toplantıda İKT üye ülkeleri arasında ekonomik işbirliği çerçevesinde gerçekleştirilen faaliyetler ele alınmıştır. 16. İSEDAK Toplantısı’nın ana konusunu oluşturan “Globalleşme ve Serbestleşme Karşısında Güçlük Çeken KOBİ’lerin Güçlendirilmesi” konusu çerçevesinde üye ülkeler KOBİ’leri hakkında bilgi aktarılmıştır. Dünya Ticaret Örgütü’nün (DTÖ) faaliyetleri ile ilgili konular da İSEDAK Karar Metinleri’ne yansıtılmıştır. Bu hususlar arasında:

- DTÖ’nün kalkınma odaklı bir örgüte dönüştürülmesi amacıyla, çalışma programına “Gözden Geçirme,Yenileme ve Reform (Review, Repair and Reform)” sürecinin eklenmesi,

- DTÖ’de şeffaflığın sağlanması, gelişmekte olan ülkelerin müzakerelerin her sürecine katılmaları ve DTÖ Sekretaryası’nda eşit olarak temsil edilmeleri,

- Çeşitli DTÖ Anlaşmaları’nda gelişme yolundaki ülkelere tanınan özel ve farklı muamele kuralının net olarak tanımlanması ve uygulanması,

- Gelişme yolundaki ülkelerin kalkınma politikalarına ve ihracatlarına önemli etkileri olan çeşitli DTÖ Anlaşmalarındaki dengesizliklerin giderilmesi,

- İKT üyelerinin ticaret müzakerelerinde ortak politika izlemeleri amacıyla hükümet ve özel sektör temsilcilerinin yer alacağı etkili bir danışma mekanizması kurulması,

yer almaktadır.

17. İSEDAK Toplantısı’nın ana konusunun “Tarife-Dışı Engellerin Üye Ülkelerin Dış Ticaretine Etkisi” olmasına karar verilmiştir.

2.5.4. Gelişme Yolundaki Sekiz Ülke (D-8)

Türkiye’nin girişimiyle 15 Haziran 1997 tarihinde Türkiye’nin yanı sıra Bangladeş, Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya ve Pakistan Devlet/Hükümet Başkanlarının katılımıyla İstanbul’da gerçekleştirilen Zirve ile kurulan D-8, üyeleri arasında kalkınmaya yönelik işbirliğini geliştirmeyi amaçlamaktadır.

D-8 çerçevesinde işbirliği yapılacak projeler 15 Haziran 1997 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilen Devlet/Hükümet Başkanları zirvesinde saptanmış ve üye ülkeler arasında işbirliği alanları belirlenmiştir. Bu çerçevede, “Ticarete İlişkin Uzmanlar Grubu” koordinasyonu Mısır tarafından üstlenilmiştir.

19-20 Ocak 2000 tarihlerinde Kahire'de gerçekleştirilen D-8 Ticarete İlişkin Uzmanlar Grubu III. Toplantısına iştirak edilmiştir. Söz konusu toplantıda, Uzmanlar Grubu’nun II. Toplantısı’nda kurulmasına karar verilen “Uluslararası Ticaret ve Pazarlama Şirketi”ne ilişkin fizibilite raporu hazırlanmasına karar verilmiştir. Şirketin kurulması ile D-8 ülkeleri ile üçüncü ülkeler arasında yapılmakta olan ticaretin önemli bir bölümünün D-8 üyeleri arasına kaydırılması amaçlanmaktadır.

2.5.5. İstikrar Paktı

10 Haziran 1999 tarihinde Avrupa Birliği’nin girişimi ile oluşturulan İstikrar Paktı, Güneydoğu Avrupa ve Balkanların kalkındırılmasını hedeflemekte ve 32 üyeli bu girişimin içinde ülkemiz de yer almaktadır.

Sekretaryası Brüksel’de bulunan İstikrar Paktı faaliyetlerinin Dışişleri Bakanları düzeyinde bir “Bölge Masası” ile siyasî, ekonomik ve güvenlik konularıyla ilgili üç “Çalışma Masası” aracılığıyla sürdürülmesi öngörülmektedir.

Ülkemiz tarafından 1 Temmuz 2000 tarihi itibariyle altı ay süre ile eşbaşkanlığı yürütülen İstikrar Paktı “Ekonomik Alanda Yeniden İmar, Kalkınma ve İşbirliği Çalışma Masası (II. Masa)” Dönem Toplantısı 16-17 Ekim 2000 tarihinde İstanbul’da gerçekleştirilmiştir. Söz konusu Masa çerçevesinde ticaretin kolaylaştırılması amacıyla oluşturulan Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Kolaylaştırılması Çalışma Grubu IV. Toplantısı, II. Masa toplantısına paralel olarak 16 Ekim 2000 tarihinde düzenlenmiştir.

16-18 Ekim 2000 tarihlerinde İstanbul’da düzenlenen İstikrar Paktı toplantılarında bölgenin ekonomik anlamda mevcut durumu, potansiyelleri, projeleri ele alınmış ve İstikrar Paktı’nın kurulduğundan bugüne bölgenin ekonomik alanda yeniden imarında hızlı ve önemli bir rol oynadığı ortaya çıkmıştır.

Çalışma Grubu’nun faaliyetleri arasında yer alan bölgedeki tarife-dışı engellerin belirlenmesi ve bölge ülkelerinin imzaladıkları serbest ticaret alanı anlaşmalarının incelenmesi çalışmaları yer almaktadır.

2.5.6. Güney Doğu Avrupa İşbirliği Girişimi

Güney Doğu Avrupa İşbirliği Girişimi (South East European Cooperative Initiative-SECI) Bosna-Hersek’te savaşa son veren 14 Aralık 1995 tarihli Dayton Anlaşmasını takiben, Balkanlarda barış ve istikrarın yerleşmesine yardımcı olmak, bölge ülkeleri arasında her alandaki ilişkileri arttırmak, mevcut sorun ve engelleri azaltmak amacıyla başlatılmıştır. Bu girişime Arnavutluk, Bosna-Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Macaristan, Makedonya, Moldova, Romanya, Slovenya, Türkiye ve Yunanistan olmak üzere 11 bölge ülkesi katılmaktadır.

Ticarî anlaşmazlıkların çözümünde dava sürelerinin uzun ve masraflı olduğu Güneydoğu Avrupa İşbirliği Girişimi (SECI) bölgesinde faaliyet gösteren işadamlarının başvurabileceği etkili ve tarafsız bir tahkim olanağı sağlamak amacıyla, SECI çerçevesinde bir “Ticarî Tahkim Projesi Uzmanlar Grubu” oluşturulmuştur. Uzmanlar Grubu, bir “Tahkim ve Arabuluculuk Merkezi” kurulması amacıyla faaliyetlerine devam etmekte olup, 6 Temmuz ve 9 Ekim 2000 tarihlerinde Ljubljana’da iki toplantı gerçekleştirmiştir.

2.5.7. İleri Tarım Müzakereleri

Dünya tarım ürünleri ticaretinin serbest piyasa mekanizması çerçevesinde, şeffaf, öngörülebilir ve adil bir yapıya kavuşturularak serbestleştirilmesini amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü Tarım Anlaşmanın 20. maddesi uyarınca, tarım sektöründe Uruguay Round ile başlayan reform sürecinin kapsamlı ve kademeli indirimler yoluyla uzun dönemde devamını teminen İleri Tarım Müzakereleri Mart ayında DTÖ’de resmen başlamıştır.

Tarım sektöründe mevcut sübvansiyon ve iç destekler ile tarım ürünlerine uygulanan gümrük tarifelerini kapsayacak şekilde liberalizasyonun devamı amaçlayan müzakere süreci çerçevesinde, DTÖ Genel Konseyi tarafından bir çalışma programı belirlenmiştir.

Tarım Komitesinin özel toplantıları ile yürütülen müzakereler, başlangıcından bu yana Dış Ticaret Müsteşarlığının koordinatörlüğünde, ilgili Bakanlık, kamu kuruluşları ile akademisyenlerin iştirak ettikleri bir Ulusal Çalışma Grubu tarafından izlenerek ülkemizin rekabet gücünün artırılması perspektifiyle müzakerelere yönelik ulusal öncelikler ve stratejiyi belirlemek üzere çalışmalar sürdürülmüştür.

2.5.8. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı

Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) Onuncu Toplantısı 12-19 Şubat 2000 tarihlerinde Bangkok’ta yapılmıştır. Toplantının ana temasını “ karşılıklı bağımlılığın arttığı bir dünyada kalkınma stratejileri: küreselleşmenin tüm ülkeler ve tüm insanların kalkınması için etkin bir araç yapılması amacıyla geçmişte edinilen tecrübelerden yararlanılması” oluşturmuştur. Konferans sonucunda, adil ve sürdürülebilir kalkınma modellerinin tespitine dikkat çekilen bir Deklarasyon yayımlanmış, ayrıca bir eylem planı kabul edilmiştir. Eylem Planında özellikle, küreselleşme sürecinden tüm ülkelerin azami fayda elde etmeleri yolunda UNCTAD’ın olası katkıları üzerinde durulmaktadır.

2.5.9. Dünya Sağlık Örgütü - Tütün Sözleşmesi

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) bünyesinde 2003 yılına kadar tütün kontrolü konusunda uluslararası bir çerçeve sözleşme imzalanması kararlaştırılmıştır. Bu amaçla, oluşturulan Çalışma Grubu faaliyetlerini tamamlamıştır. Hali hazırda müzakereler, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi Hükümetlerarası Müzakere Organı tarafından sürdürülmekte olup, anılan Müzakere Organı ilk toplantısını 16-21 Ekim 2000 tarihlerinde Cenevre’de gerçekleştirmiştir. Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi’ne ilişkin gelişmeler, tütün kontrolü konusunda yapılacak bir sözleşmenin geleneksel bir tütün üreticisi olan Türkiye ekonomisi üzerinde olabilecek etkilerini incelemek ve söz konusu sözleşmenin hazırlanmasında ülkemiz çıkarlarının gözetilmesi amacıyla Dış Ticaret Müsteşarlığı koordinatörlüğünde ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının katılımıyla oluşturulan bir “Ulusal Çalışma Grubu" tarafından yürütülmektedir.

2.5.10. Kimyasal Silahlar Sözleşmesi

13 Ocak 1993 tarihinde Paris'te BM üyesi ülkelerin imzasına açılan Kimyasal Silahlar Sözleşmesi (KSS) 29 Nisan 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir. KSS, Türkiye açısından ise 11 Haziran 1997 tarihi itibariyle yürürlüğe girmiştir. Sözleşmenin yürürlüğe girmesiyle birlikte, KSS'nin uygulanmasından sorumlu olmak üzere oluşturulan ve Kimyasal Silahların Yasaklanması Örgütü (KSYÖ)’nün temel organı olan Taraf Devletler Konferansı her yıl düzenli olarak toplanmakta olup, ülke müsteşarlıkları bahse konu Konferanslara düzenli olarak katılmaktadır.

Sözleşmeyle yasaklanmayan etkinlikler çerçevesinde, Liste I, II ve III kimyasal maddeleri olmak üzere üç listede ele alınan kimyasal maddelerin ihracat ve ithalatına ilişkin usul ve esaslar, Müsteşarlığımız tarafından Tebliğlerle düzenlenmektedir.

Bahse konu kimyasal maddelerin dış ticaretine ilişkin, ülke müsteşarlıkları tarafından her yıl düzenli olarak KSYÖ’ne bildirimde bulunulmaktadır.

2.6. Uluslararası Nitelikteki Bölgesel Anlaşmalar

2.6.1. Roma Anlaşması

İtalya'nın başkenti Roma da 25 Mart 1957 tarihinde Fransa, Federal Almanya, İtalya, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’nın aralarında imzaladıkları bir antlaşmadır. AET'yi kuran Roma Antlaşması 1 Ocak 1958 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Avrupa'nın, ABD ve SSCB liderliğindeki bloklardan bağımsız olarak, kendi başına gelişme sağlaması amacı ile başlatılan girişimlerin bir sonucu durumundadır. 2. Dünya Savaşı sonrasında yıkılan Avrupa'nın dayanışma içinde yeniden imarına yönelik faaliyetlerde R. Schuman, K. Adenauer, W.Churchill gibi siyaset adamlarının büyük etkileri olmuştur. Avrupa Kömür ve Çelik Birliği'nin kurulmasından sonra söz konusu 6 ülke 1955 yılında Messina'da bir araya gelerek geniş kapsamlı bir ekonomik birlik oluşturma kararı almışlardır. Amaç birliğe üye olan ülkelerin ekonomik açıdan tek bir ülke gibi davranmalarını sağlamaktır. Buna göre, iç pazarları yetersiz olan ülkeler, aralarındaki gümrük engellerini kaldıracak ve her türlü kısıtlama farklılığı giderecek bir ortak pazar kurmak için birleşeceklerdir. Ortak Pazar adı ile anılan AET'nin kuruluşundan sonraki ilk 10 yıla "geçiş dönemi adı verilmiştir. Roma Antlaşması'na göre Topluluğun amaçları şu şekilde özetlenebilir: Üye ülkelerin ekonomi politikalarının yaklaşımı ile Topluluğun bütünü içinde ekonomik çalışmaların uyumlu duruma getirilmesi, Topluluk üyesi ülkelerde sürekli ve dengeli bir gelişme sağlanması için gerekli işbirliğine yönelik kurumlar oluşturulması, üye ülkelerde yaşam standartlarının yükseltilmesi amacı ile düzenli işbirliği sağlanması, diğer devletler ile işbirliğinin geliştirilmesi ve bu devletlere karşı ortak ekonomi politikalarının yürütülmesi. Örgüt söz konusu amaçlarına ulaşmak için şunları gerçekleştirmeye çalışmaktadır: Üye ülkeler arasında mal, hizmet, emek ve sermayenin serbest dolaşımı; para, maliye ve kambiyo politikalarında ortak tutum ve faaliyetler; Topluluk dışı ülkelere karşı ortak ekonomik politikalar; ulaşım, haberleşme, enerji vb. konularda ortak tutum ve faaliyetler, üye ülkelerin yasal mevzuatlarının birbiri ile uyumlu duruma getirilmesi ve bunun için gerekli kurumları oluşturma. Türkiye 12 Eylül 1963 tarihinde imzalanan ve 1 Aralık 1964'de yürürlüğe giren Ankara Antlaşması ile AET'ye "ortak üye" olmuştur. Malta ve G. Kıbrıs da ortak üye statüsündedir. Toplulukla Türkiye arasında ortaklık rejimini düzenleyen şu iki organdır:

(a) Ortaklık Konseyi: Ortaklık rejiminin asıl karar alma merciidir.

(b) Türkiye Topluluk Karma Parlamento Komisyonu: Avrupa Parlamentosu ile TBMM arasındaki işbirliğini yürütür.

Ortak üyeliğin üç aşaması vardır:

(i) Hazırlık dönemi

(ii) Geçiş dönemi

(iii) Son dönem.

1 Aralık 1964'de başlayan hazırlık dönemi 5 yılı kapsıyordu. Geçiş dönemi, emeğin serbest dolaşımı, sanayi ürünlerinde gümrük birliğine ve tarım ürünlerinin serbest dolaşımına hazırlık niteliğindedir. Son dönem, Ankara Antlaşması'na göre katılma protokolünün yürürlüğe girişinin 22. yılından itibaren (1995) son dönem başlar. Ancak bu dönemin ne kadar süreceği belirtilmemiştir. 1965 yılında imzalanan "Füzyon Antlaşması" ile AET, Avrupa Kömür ve Çelik Birliği ve Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu ile birleşerek Avrupa Topluluğu adını aldı.

Gümrük Birliği[20]: Üyelerin karşılıklı ticaretleri üzerindeki gümrük tarifeleri, kotalar, ithal ve ihraç yasaları gibi her türlü engel veya kısıtlamaların kaldırılarak üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesinin (OGT) uygulandığı bütünleşme şeklidir. Gümrük Birliği ile mal piyasalarında bütünleşme amaçlanmış ve bütünleşmeye katılan ülkeler arasındaki mal akımlarını kısıtlayan gümrük vergileri ile dış ticaret kontrolleri kaldırılmakta; üçüncü ülkelere karşı uygulanan gümrük vergileri eşitlenmektedir. GB, tarihte en çok görülen bütünleşme şeklidir. 1834 yılında birçok bağımsız Alman devletin kurduğu Zolverein ve 1957’de kurulan AET Gümrük Birliği’nin en güzel örneklerindendir. AB her şeyden önce bir gümrük birliğidir. AB’deki gelişmeler bütünleşme kuramının temelini oluşturan Gümrük Birliği’nin diğer bütünleşme biçimlerini kapsayacak şekilde genişletilmesine neden olmuştur. Gümrük Birliği, serbest ticaret bölgelerine göre daha geniş kapsamlı bir ekonomik bütünleşme sürecidir. Burada, serbest ticaret bölgelerindeki şartlara ek olarak birliğe üye ülkelerin serbest ticaret politikası izleme imkanları kısıtlanmıştır. Buna göre Gümrük Birliği, serbest ticaret bölgesine göre daha ileri bir ekonomik bütünleşme derecesidir. La Haye Uluslararası Daimi Adalet Divanı Gümrük Birliği’ni şu şekilde tanımlamaktadır; “Gümrük Birliği, akit tarafların hepsinde tek bir tarifenin, birliğe üye olmayan devletlere tek bir ortak gümrük barajının uygulandığı, birlik içinde üyeler arasındaki mal alış verişlerinde uygulanan gümrük vergilerinin tamamen ortadan kaldırıldığı, üçüncü ülkelerden gelen mallar için alınan vergilerin üyeler arasında paylaşıldığı bir ekonomik bütünleşme şeklidir”. Gümrük Birliği, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı çerçevesinde üye ülkeler arasında her türlü gümrük vergisi, resim, harç ya da miktar kısıtlamalarının kaldırılması, bundan sonra da bu tür kısıtlamalara gidilmeyeceğinin taraflarca taahhüt edilmesi, bunun yanında birliğe üye olmayan üçüncü ülkelere karşı ortak gümrük tarifesinin uygulanması ve bu hususların söz konusu ülkeler arasında imzalanacak bir sözleşme yoluyla yasallaştırılmasıdır. Gümrük Birliği, üyeleri arasındaki ticaret ile ilgili her çeşit engellerin (ithal ve ihraç yasakları, kota, gümrük vergisi gibi) kaldırılması, birlik dışı ülkelere karşı ortak gümrük tarifesinin ve ithalat rejiminin uygulanmasıdır. Gümrük Birliği kuran ülkelerin iç sınırlarında gümrükler kalkar, ancak Gümrük Birliği’ne dahil olmayan diğer üçüncü ülkelerden gelen mallar için aynı tarife uygulanır. Buna Ortak Gümrük Tarifesi denir. Üçüncü ülkelerden gelen mallar için gümrük vergileri ödendikten sonra bu mallar da serbest dolaşıma girer. Malların serbest dolaşımını engelleyici her türlü kısıtlama, koruyucu engel, gümrük birliği uygulayan ülkeler arasında ortadan kalkar. Gümrük Birliği’ne dahil olan taraflar birbirlerine gümrük vergisine eş etkili fon gibi başka vergiler koyamazlar. Ayrıca malların serbest dolaşımını engelleyici miktar kısıtlamaları veya kota türü kısıtlamalar getiremezler. Para Birliği, yoğun ekonomik ilişki içinde olan ülkelerin, ulusal paralarını sabit kurlarla birbirine bağlamalarından sonra tek para ve tek merkez bankasına geçmeleridir. Parasal birlikte ülkeler bağımsız bir para politikası izleme yetkilerini kaybetmektedirler. Avrupa’nın siyasal bütünleşmeden yola çıkarak parasal bütünleşmeyi gerçekleştirebilmesi için, ekonomik bütünleşme alanında sağladığı ilerleme (gümrük birliğinin sağlanması, tek pazarın gerçekleşmesi, dolaylı vergiler alanında politikaların uyumlaştırılması, hizmet ve finans sektörlerinin bütünleşmesindeki gelişmeler v.b) daha somut görünmektedir. Nitekim bu gelişmelerden sonra AT, Maastricht Anlaşması’nın öngördüğü çerçevede tüm topluluk düzeyinde tek para politikasını yürütecek bir Avrupa Merkez bankaları sistemini kurmuş ve 1 Ocak 1999 tarihinden itibaren “Euro” adı verilen tek parayı, kaydi para ve hesap birimi olarak yürürlüğe koymuştur. Belirlenen takvim uyarınca 2002 yılında ulusal paralar tümüyle tedavülden kalkmış ve ekonomik faaliyetlerde sadece “Euro” kullanılmıştır.

2.6.2. Avrupa Serbest Ticaret Anlaşmaları [21]

20 Kasım 1959 yılında AET’ye üye olmayan yedi ülkenin (Avusturya, Danimarka, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre, İngiltere) Bakanları 3 Mayıs 1960’da yürürlüğe girmiş olan ve böyle bir bölgenin kurulmasını sağlayan Konvansiyonu Stockholm’de imzalamışlardır. Konvansiyon tedrici olarak tarifelerin, üye ülkelerden ithal edilen imalat sanayi mallarına uygulanan miktar kısıtlamalarının kaldırılmasını öngörmüştür. Bu amaçların hepsi hedeflenen programdan daha önce 31 Aralık 1966’da gerçekleştirilmiştir.

Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi üyeleri bölge kurulduğundan beri değişmektedir. İzlanda 1970 yılında üye olmuş, Finlandiya 1961 yılında ortak üye -1986’da tam üye ve Liechtenstein’da 1981 yılında bölgeye katılmıştır. Kurucu üyelerden altısı AB’ne katılmak üzere topluluktan ayrılmışlardır. İngiltere ve Danimarka 1972 yılında, Portekiz 1986 yılında ve en son olarak da Avusturya, Finlandiya ve İsveç 1994’de üyelikten ayrılmışlardır. Norveç AB ile görüşmelerini tamamlamış ve üyelik için referandum yapılmasına karar vermiştir. EFTA’nın Mayıs 1995 tarihi itibariyle üyeleri; İzlanda Norveç, İsviçre’dir.

EFTA ülkeleri her zaman Avrupa ekonomik entegrasyonunda önemli bir rol oynamışlardır. EFTA ülkeleri 1977’de AB ile aralarında serbest ticareti öngören bir anlaşma imzalamışlardır. Bu anlaşmalar büyük çapta Mayıs 1992 yılında imzalanıp, 1 Ocak 1994’de yürürlüğe giren Avrupa Ekonomik Alanı (EEA) yerine geçmiştir. EFTA üyesi üç ülke (İzlanda, Norveç ve Liectenstein) şu anda EEA’yı 15 AB üyesi ülke ile birlikte oluşturmaktadır. Liechtenstein EEA’na 1 Mayıs 1995 tarihinde İsviçre ile gümrük birliğini revize eden referandum sonrasında, tam üye olmuştur. İsviçre Aralık 1992’de yapılan referandum ile EEA üyeliğine karşı çıkmıştır. EEA ortak kurallara ve rekabette eşit şartlara dayalı bir ekonomik alan kurmakta ve bu alan 17 ülke ile yaklaşık 370 milyon kişiyi kapsamaktadır. Anlaşmanın ana noktası malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin alan içersinde serbest dolaşımıdır. Bununla birlikte anlaşma, EFTA ülkeleriyle, AB’nin araştırma-geliştirme, turizm, çevre ve eğitim alanlarında işbirliği yapmalarını öngörmektedir.

EFTA’nın ana görevi üyeler arasındaki serbest ticareti arttırmak ve üye ülkelere Avrupa Ekonomik Alanı içersindeki faaliyetlerde yardımcı olmaktır. EFTA aynı zamanda üyelerinin OECD ve GATT/WTO gibi uluslararası kuruluşların ilgilendiği ekonomik sorunlarıyla da ilgilenmektedir.

EFTA aynı zamanda Çek ve Slovak Cumhuriyetleri ile (1 Temmuz 1992); Romanya (1 Mayıs 1993); Bulgaristan (1Temmuz 1993); Macaristan (1 Ekim 1993); Polonya (1 Eylül 1994, daha önce 15 Kasım 1993’de uygulanmaya başlandı); Slovenya (1 Temmuz 1995) ile serbest ticaret anlaşmaları imzalanmıştır. Slovenya aynı zamanda EFTA’ya tam ve ortak üye olmak isteğini de belirtmiştir. Ayrıca EFTA Estonya, Letonya, Litvanya (10 Aralık 1991) ve Arnavutluk (10 Aralık 1992) ile Ortak İşbirliği Deklarasyonları imzalamıştır. Bütün bu anlaşmalar bu ülkelerin piyasa ekonomisine geçmekte olduklarını göstermektedir. Bu yüzden anlaşmalar simetrik değildir, taraf ülkelere on yıllık geçiş süresi ve anlaşmanın yürürlüğe girmesiyle birlikte EFTA piyasasına girme imkanı tanımaktadır. EFTA’nın Türkiye ve İsrail ile de imzalanmış Serbest Ticaret Anlaşmaları mevcuttur. Dört üye ülke bulunmaktadır. Bunlar; İzlanda, Liechtenstein, Norveç, İsviçre (Mayıs 1995 itibariyle)Kuruluşun ana organı Konsey’dir. Konsey genellikle, haftada bir kez büyükelçilik düzeyinde toplanmakta, gerekli tüm kararlarını Stockholm Konvansiyonu’na göre almakta olup, birçok toplantıya üye ülke bakanları ve resmî görevliler katılmaktadır. EEA Anlaşması’nda belirtilen görevleri yerine getirmek için EEA, EFTA ülkeleri ile Brüksel’de bulunan bir Denetim Otoritesi (ESA) oluşturmuş ve Lüksemburg’da bulunan ve Anlaşmanın uygulanabilirliliğini arttıran bir Mahkeme kurulmuştur. Politik yönetim EEA Konseyi’ne verilmiştir ve bu konsey yılda iki kez bakanlar düzeyinde toplanmaktadır. Olağan faaliyetler EEA Ortak Komitesi tarafından yürütülmekte olup, komite her ay toplanmaktadır. Yasama gücü ulusal hükümetler ve parlamentolar tarafından kullanılmaktadır.

2.6.3. Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlaşmaları [22]

Bölgesel nitelikli bir ekonomik örgütlenme, NAFTA Antlaşması ABD-Kanada ve Meksika devlet başkanları Bush, Mulroney ve Salinas tarafından 12 Ağustos 1992'de Washington'da imzalanmıştır. Bu antlaşma uyarınca bazı tarım ürünleri bir süre daha korumacılık kapsamında bırakılmak kaydıyla üye ülkeler arasındaki ticarete uygulanan gümrük vergileri bazı istisnalar dışında 10 yıl içinde sıfırlanacaktır. NAFTA'nın asıl amaçlarından birisi de söz konusu üç ülke arasındaki ekonomik uçurumların kapatılarak Kuzey Amerika kıtasında toplu halde ekonomik ve toplumsal istikrar kazandırabilmektir. Çünkü ABD'nin ve Kanada'nın, Meksika'ya yatırımlarını çoğaltmaları durumunda, bu iki ülke ucuz işgücünden yararlanacak, Meksika'da da işsizlik oranı azalacaktır. Ancak, ABD'deki işçi sendikaları, kendi ülkelerinde de işsizlik sorununun bulunduğu gerekçesiyle NAFTA'ya karşı gelmektedirler.

2.6.4. Latin Ülkeleri

a) Latin Amerika Serbest Mübadele Birliği[23]

Bölgesel bir ekonomik örgütlenmedir. 1960 yılında Montevideo Antlaşması ile kurulmuştur. Latin Amerika ortak Pazarı yaratmak amacı ile oluşturulan LAFTA, bölgede ticaretin serbestleşmesini, üye ülkelerin tarımsal kalkınmalarını ve sanayileşme politikalarının koordine edilmesini öngörür. Üyeler arasındaki büyük gelişme farklılıklarının olması, dış bağımlılıklarının aralarında uzlaşmalarına engel olması ve bölgede oluşan siyasal istikrarsızlıklar nedenleri ile örgüt, 1980 yılında feshedilmiş ve yerine Latin Amerika Entegrasyonu Birliği kurulmuştur. Örgütün başlıca organları, yılda bir kez toplanan Konferans, Yürütme Komitesi, Yürütme Sekreteri idi. Örgüte üye olmuş devletler: Arjantin, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvator, Meksika, Paraguay, Peru, Uruguay, Venezuaela, Örgüt merkezi, Uruguay'ın başkenti Montevideo'a idi.

b) Latin Amerika Entegrasyonu Birliği[24]

1980 Montevideo Antlaşması ile kurulan ve Mart 1984'de etkinliğe başlayan ekonomik işbirliği amaçlı örgüt. Sayısı onbir olan üyeleri üç kategoriye ayrılmıştır. a-En gelişmişler (Arjantin, Brezilya, Meksika), b-Ortak düzeyde gelişmişler (Şili, Kolombiya, Peru, Uruguay, Venezuel c)En az gelişmişler (Bolivya, Ekvador, Paraguay). LAIA, Latin Amerika'da bir ortak pazar kurma amacı ile1960'ta kurulan Latin Amerika Serbest Ticaret Birliği'nin (LAFTA) yerini aldı. Ama plan fazla bir ilerleme göstermediğinden ortak Pazar kurmak için herhangi bir takvim söz konusu olmaksızın iki yanlı tercih anlaşmalarının özendirilmesi gibi daha esnek ve sınırlı bir yol üstlendi. LAIA örgütünde, üye ülkelerin Dışişleri Bakanlarından oluşan Bakanlar Konseyi, İmzacı Ülkeler Konferansı, teknik ve yönetsel işlerden sorumlu Sekreterlik gibi organlar vardır.

2.6.5. Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi[25]

Uluslararası ekonomik bir örgütlenmedir. 1949 yılında Sovyetler Birliği'nin inisiyatifi ile Doğu Avrupa ülkelerini kapsayan bölgesel bir birlik kurulmuştur. Daha sonra bölge dışında da üye alan COMECON'un 1961'den sonraki üyeleri Arnavutluk, Bulgaristan, Çekoslovakya, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Küba, Macaristan, Moğolistan, Polonya, Romanya, SSCB ve Vietnam olmuştur. Avrupa Kalkınma Programı'na karşıt bir hareket geliştirerek üyelerin sanayileşmesini hızlandırmak, verimi artırmak, teknik gelişmeye önem vermek, üyeleri arasında işbirliğini geliştirmek amacı ile oluşturulmuştur. Liberal Avrupa'ya karşı güçlenme beklentisindeki COMECON üyeleri, merkezi planlamanın araç olarak kullanılmasını kabul ederek bir araya gelmişlerdir. Örgütün başlıca organları:

1) Tüm üyelerin genel politikasına yön veren Konsey,

2) 1962'de kurulan ve en az üç ayda bir toplanarak daimi komisyonların ve Sekreterya'nın çalışmalarına yön veren başbakan yardımcılarından kurulu Yürütme Komitesi,

3) Sekretarya’dır.

Dünya koşullarındaki ve COMECON üyesi ülkelerdeki ekonomik, siyasal değişim süreci, örgüt ilke ve faaliyetlerinde değişiklik doğmasına yol açmıştır. Bu gelişmeler sonunda Şubat 1991'de örgüt feshedilmiştir. Uluslararası Ekonomik İşbirliği Bankası (International Bank for Economic Cooperation) ise 1964'de kurulmuştur. Doğu Bloku ülkelerinin ekonomik kuruluşu olan Karşılıklı Ekonomik Yardım Konseyi (COMECON)'nin malî organı idi. COMECON içinde işbirliğinin geliştirilmesine katkıda bulunmak, ikili ticaretin yerine çok yanlı ticaretin gelişmesine yardımcı olmak, üye ülkelerin geçici dış ödeme dengesizliklerinin giderilmesi için finansman sağlamak gibi görevleri vardır. Üyeler arasında çok yanlı denkleştirmeyi sağlamak için "transfer edilebilir Ruble" mekanizmasını kurmuş ancak bu konuda fazla başarılı olmamıştır. Örgütün 1991 yılında feshedilmesi ile (COMECON) işlevini yitirmiştir.

2.6.6. Diğer Ekonomik Anlaşmalar

a) Uluslararası Buğday Anlaşması

Uluslararası Buğday Konseyi, 1 Temmuz 1949’da ve 23 Mart 1949’da Washington’da imzalanan Uluslararası Buğday Anlaşması hükümleri altında kurulmuş ve daha sonra imzalanan 1953, 1956, 1959, 1962 Uluslararası Buğday Anlaşmaları, 1967 Tahıl Anlaşması ve 1971, 1986 Uluslararası Buğday Anlaşmaları ile devam etmiştir. 1986 Uluslararası Buğday Anlaşması (IWA) daha önce imzalanan anlaşmalar gibi, birbirinden bağımsız iki yasal araç kullanmaktadır; Buğday Ticareti Anlaşması (WTC) ve Gıda Yardım Komitesi tarafından yönetilen Gıda Yardımı Anlaşması (FAC). Her iki anlaşmanında süresi (sırasıyla 5 ve 3 yıl) uzatılmıştır ve 30 Haziran 1995’te sona ermiştir.Aralık 1994’te Londra’da yapılan toplantıda iki yeni Anlaşmayı kuran metinler birleştirilerek 1995 Uluslararasi Tahıl Anlaşması olarak değiştirilmiştir. İlgili hükümetlerce onaylanma prosedürleri veya diğer gerekli faaliyetlerin tamamlanmasından sonra 1995 Tahıl Ticareti Anlaşması ve 1995 Gıda Yardımı Anlaşması, 1 Temmuz 1995’te yürürlüğe girmiştir.

b) Uluslararası Şeker Anlaşması

Uluslararası Şeker Örgütü (ISO), Uluslararası Şeker Anlaşmasını yürütmek üzere 1968 yılında kurulmuştur. Örgüt 1953 yılına kadar faaliyette bulunan ve Uluslararası Şeker Anlaşması’nı yürütmek üzere kurulmuş bulunan Uluslararası Şeker Konseyi’nin devamı niteliğindedir.1973 ve 1977 Şeker Anlaşmaları sırasıyla 1974 ve 1977’ye ve 1978’den 1984’e kadar yürürlükte kalmışlardır. 1977 Anlaşması şeker fiyatlarına önce pound başına 11-21 ABD cent’i daha sonra 13-23 ABD cent’i arasında ihracat kotaları ve ülkelerce tutulan fakat uluslararası düzeyde kontrol edilen, kotalar yollarıyla istikrar kazandırmayı amaçlamıştır. 1983-1984 yıllarında yapılan Birleşmiş Milletler Şeker Konferansı, ekonomik yükümlülükleri olan yeni bir anlaşma görüşmelerinin başlatılması başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Nihai olarak 2 yıllık bir idari anlaşma 1985’te yürürlüğe girmiştir. Diğer bir anlaşmada 1988-1992 yılları arasında yürürlükte kalan ve üç yıllık olup yıllık bazda yenilen bir anlaşmadır. Mart 1992'de görüşülen yeni Uluslararası Şeker Anlaşması Ocak 1993'te yürürlüğe girmiştir.

c) Uluslararası Pamuk Tavsiye Komitesi

Uluslararası Pamuk Tavsiye Komitesi’nin (ICAC) kurulmasına Eylül 1939’da Washington’da pamuk ihraç eden başlıca 12 ülkenin katıldığı Uluslararası Pamuk Toplantısında karar verilmiştir. Komite pamuk üretimi, ihracatı, ithalatı ve tüketiminde çıkarları olan devletlerin uluslararası alandaki belirli pamuk sorunlarına çözüm bulunmasını teşvik amacıyla oluşturdukları bir birliktir. Görevleri dünya pamuk piyasasını etkileyen gelişmeleri yakından izlemek, dünya pamuk üretimi, ticareti, tüketimi, stokları ve fiyatları hakkında tam ve zamanında istatistikler düzenlemek ve yayımlamaktır. Kuruluşun ilk toplantısı Ekim 1940’da Washington’da yapılmıştır. Komiteye üye olma hakkı BM’ye veya FAO’ya üye olan ya da pamukla önemli ilgisi bulunan tüm ülkelere açıktır.

d) Uluslararası Kakao Anlaşması

Uluslararası Kakao Organizasyonu (ICCO) 1972 tarihli Uluslararası Kakao Anlaşması ve onu izleyen 1975, 1980, 1986 ve 1993 anlaşmalarındaki koşulların yerine getirilmesini sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bu anlaşmaların asıl hedefi kakao fiyatlarının üreticinin emeğinin hakkını veren bir seviyede tutulmasını sağlamak, aşırı fiyat dalgalanmalarını önlemek ve arz ile talep arasında bir denge meydana getirmektir.Şu anda geçerli olan ve 22 Şubat 1994’de yürürlüğe giren 1993 Anlaşması kısa dönem piyasa dengesizliklerinin stok müdahaleleriyle düzeltilmeye çalışıldığı diğer anlaşmaların aksine piyasayı daha uzun bir dönem açısından ele almakta ve yapısal dengesizliklerin çözümü için üretim ve tüketimde gerekli ayarlamaların teşvik edilmesi gereğini vurgulamaktadır. Anlaşma piyasayı kabul edilebilir bir fiyat düzeyinde dengede tutabilmek için üretim yönetimi planları oluşturulması ve orta ve uzun dönemde tüketim artışını ölçmeye yönelik çalışmalarla ilgili hükümler içermektedir. Kakaonun rekabet gücünü sağlamak için kakao kalitesinin artırılmasına yönelik çalışmalara önem verilmektedir.

e) Uluslararası Kahve Anlaşması

Uluslararası Kahve Organizasyonu, 28 Eylül 1962 tarihinde kahve üreten ve tüketen ülke temsilcilerinin üzerinde anlaştıkları prensip anlaşması uyarınca kurulmuştur. Anlaşma Temmuz 1963’te hukukî olarak yürürlüğe girmekle birlikte, tam olarak 27 Aralık 1963 tarihinde kesinlik kazanmıştır. 1 Ekim 1968’de 1962 Anlaşmasının revize edilmiş hali yürürlüğe girmiştir. 1962 ve 1968 Anlaşmaları hükümlerince Organizasyon, kahve üreten ve tüketen ülkeler arasındaki işbirliğini muhafaza etmek ve böylece arz ve talep arasındaki dengeyi ve piyasa fiyatlarının normal bir düzeyde seyretmesini sağlamak ve tüketim artışını teşvik ederek kahve üreten ülkelerin satın alma güçlerinin artırılmasını hedeflemektedir. 1 Ekim 1973’te Anlaşma yenilenerek 30 Eylül 1975 tarihine kadar uzatılmıştır. Bu yeni Anlaşmanın hükümlerine göre Organizasyon yeni bir anlaşma için görüşme zemini olmuş ve uluslararası kahve ticaretine ait istatistiki bilgilerin değerlendirilmesi ve yayımlanması görevini yerine getirmiştir. Konsey 26 Eylül 1974’te Anlaşmanın 30 Eylül 1976 tarihine kadar uzatılmasına karar vermiştir. 1 Ekim 1976 tarihinde Anlaşmanın 6 yıl daha uzatılmasına karar verilmiştir. 1976 tarihli Uluslararası Kahve Anlaşması kahve ihracatının ve ithalatının bazı kesin fiyat şartları altında düzenlenmesi ve kahvenin geniş anlamda teşvik edilmesiyle ilgili hükümler taşımaktaydı. Bu bağlamda 1 Ekim 1980 tarihinde kahve ihraç kotaları yürürlüğe girmiştir. 1976 tarihli Anlaşmanın devamı niteliğinde olan 1983 Anlaşması 30 Eylül 1989 tarinine kadar yürürlükte kalan bu Anlaşmanın kota ve fiyat hükümleri değiştirilerek oluşturulan yeni Anlaşmanın 1994 tarihinde sona ermesinin ardından 1 Ekim 1994 tarihinden itibaren 5 yıllık bir süre için Uluslararası Kahve Anlaşması yenilenmiştir.

f) Uluslararası Elyaf ve Elyaf Ürünleri Anlaşması

Uluslararası Elyaf Konseyi ve Uluslararası Elyaf Örgütü, 1982 yılında Birleşmiş Milletler Elyaf ve Elyaf Ürünleri Konferansı sırasında kabul edilen Uluslararası Elyaf ve Elyaf Ürünleri Anlaşması’na istinaden kurulmuştur. Birleşmiş Milletler Elyaf ve Elyaf Ürünleri Konferansı, UNCTAD Genel Sekreterliği tarafından 1976-1979 yılları arasında toplanan altı Hazırlık Toplantısı sonucunda organize edilmiştir. Bu Hazırlık Toplantıları UNCTAD’ın 93(IV) Nolu kararları doğrultusunda yapılmıştır. Yönetim Kurulu’nun seçildiği ve bütçenin belirlendiği ilk Uluslararası Elyaf Konseyi Toplantısı 1984 yılının Ocak ayında toplanmıştır. 1989 yılında imzalanan yeni Uluslararası Elyaf ve Elyaf Ürünleri Anlaşması ise 12 Nisan 1991 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Organizasyonun temel amaçları şunlardır: (a) elyaf pazarının yapısal koşullarının geliştirilmesi, (b) elyaf ve elyaf ürünlerindeki rekabetin artırılması, (c) halihazırda bulunan pazarın geliştirilmesi ve elyaf ve elyaf ürünleri için yeni pazarların kurulması, (d) ihracatçı ve ithalatçı üyelerin yararına olacak şekilde elyaf ürünlerinin üretim tekniklerinin geliştirilmesi, (e) pazarın ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla elyaf ve elyaf ürünlerinin üretim ve ticaret koşullarının geliştirilmesi. Organizasyonun bu amaçlarının yanısıra, ürünle ilgili yapılacak olan araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi, pazar alanında destek sağlanması, üretim aşamasında maliyetlerin düşürülmesi ve bu amaçla potansiyel kaynakların bulunması ve kullanılması ve yeni üretim teknolojilerinin geliştirilmesi gibi hedefleri de bulunmaktadır. Organizasyon, elyaf ve elyaf ürünleriyle ilgili tüm enformasyonun toplandığı ve dağıtıldığı bir merkez konumundadır.

g) Zeytin ve Zeytinyağı Anlaşması

Uluslararası Zeytinyağı Konseyi (IOOC) 1959 yılında, 1958 yılında Protokol haline getirilen 1956 tarihli Uluslararası Zeytinyağı Anlaşması’na danışmanlık yapması amacıyla kurulmuştur. Konsey 1967, 1969, 1973 yıllarında protokollerle genişletilen II. Uluslararası Zeytinyağı Anlaşması’na da danışmanlık yapmaya devam etmiştir. 1963 yılı Anlaşması’nın süresi, 1978 yılında Birleşmiş Milletler Zeytinyağı Konferansı ve UNCTAD bağlamında 1979 yılına kadar uzatılmıştır. Bu genişleme UNCTAD’ın 93(IV) Nolu kararı çerçevesinde yeni hazırlıkların yapılabilmesini mümkün kılmıştır. III. Uluslararası Zeytinyağı Anlaşması 1979 yılında imzalanmış, 1981 yılında yürürlüğe girmiş ve 1985 yılında dolan süresi 1986 yılına kadar uzatılmıştır. IV. uluslararası Zeytin ve Zeytinyağı Anlaşması ise 1986 yılında Cenevre’de imzalanmış ve kesin olarak 1988 yılında yürürlüğe girmiştir. Bu Anlaşma’nın süresi 1991 yılında dolmasına rağmen 1993 yılına kadar uzatılmıştır. Ancak bu süre 1993 yılında Cenevre’de imzalanan Protokol gereği 31 Aralık 1998 tarihine kadar genişletilmiştir. 1986 Anlaşması’nın amaçları, Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı’nın (UNCTAD) 93(IV), 124(V), ve 155(VI) nolu kararları da dikkate alınarak şu şekilde belirlenmiştir: zeytin ürünlerinde dünya genelinde karşılaşılan problemlerin çözümü amacıyla uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi, araştırmaların ve gelişmelerin desteklenerek zeytin ekiminin modernleştirilmesi ve teknik ve bilimsel programlarla kalitenin artırılması, ürün işleme maliyetlerinin düşürülmesi, uluslararası zeytin ürünleri ticaretinin geliştirilmesi amacıyla bu alanda kolaylaştırıcı önlemlerin alınması, üretim ve tüketim arasındaki dengenin sağlanması, pazarda meydana gelen dalgalanmaların engellenmesi, haksız rekabetin önlenmesi ve ürün tesliminin imzalanan kontrata uygun olarak gerçekleştirilmesinin sağlanması, zeytin üretiminde uygulanacak politikaların işbirliği yolu ile uyumlaştırılması, pazarın genişletilmesi, ticaretin yapısının korunması ve arzın garantili bir şekilde sürdürülmesinin sağlanması, tüm bu alanlarda bilgi akışının sağlanması, ve Zeytinyağı Anlaşması’nın uygulanmasının takip edilerek geliştirme yollarının araştırılması. Konsey UNDP, FAO gibi uluslararası kuruluşlarla, teknik enformasyonun elde edilmesi ve tüm üyelere ulaştırılmasını, teknik gelişmelerin ulusal programlara uygulanmasını, özellikle zeytin yetiştiren gelişmekte olan ülkelere yine zeytin yetiştiren fakat bu konuda ileri ekim teknikleri ve teknolojisi kullanan ülkelerden teknoloji transferinin gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla işbirliği içinde çalışmaktadır. Konsey bu amaçlar doğrultusunda ve uluslararası işbirliğinin gereği olarak özel bir fon oluşturmuştur. Anlaşma gereğince başlıca üretici ve ihracatçı ülkeler bu fona her yıl katılmak zorundadırlar. Başlıca ithalatçı ülkeler ise bu fona özel anlaşmalar gereği katılımda bulunurlar. Konsey’in reklam amacıyla, hükümetlerden ve diğer benzer kaynaklardan katılım sağlama yetkisi vardır. Ayrıca Konsey dünya genelinde kullanılabilecek değeri haiz biyolojik ve teknik araştırmalara da özel bir ilgi göstermektedir.

SONUÇ

21. yüzyıl, uluslararası ticaret için yeni bir model getiriyor. Önceki yüzyılla benzer bir şekilde dev şirketler, ülkelerin siyasetlerine yön veriyor. Hükümetler zamanımızda dahi firma karlılıklarını artırmak için fiziki işgal faaliyetlerine girmekten kaçınmıyor. Ancak diğer taraftan ülkelerin ve dev firmaların küresel felaketlere karşı daha hassas olduğunu görüyoruz.

Bu bağlamda son yıllarda yapılan uluslararası ticarî anlaşmaların, önceki ticaret anlaşmalarından farklı olarak daha fazla insanî ve çevresel değerle içli dışlı olduğu görülmektedir. Ancak bu kapital hassasiyetin dünyanın büyük kısmını oluşturan gelişmemiş ve/veya gelişmekte olan ülkelere karşı gösterilmemesi oldukça üzücü bir durumdur.

Mehmet Fehmi Eken

Marmara, Bankacılık, Yüksek Lisans Programı.

mehmetfehmieken@gmail.com

http://www.akademiktisat.net

KAYNAKLAR

1) http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/makale4.htm

2) http://www.liberal.org.tr/index.php?lang=tr&message=article&art=241

3) http://www.sanalkitap.9cy.com/siyaset_bilimi/uluslararasi_orgutler_dic.htm

4) http://www.kurtulus-online.com/www/k_yolumuz1/185-198.html

5) Büyük Larousse, Interpress Basın ve Yayıncılık, Birinci Baskı, 1999.

6) http://www.foreigntrade.gov.tr/anl/DTO/GATT-ILKE.htm

7) http://www.chp.org.tr/index.php?module=reports&page=show_reports&repor