ÜLKELERİN HİZMET TİCARETİNDEKİ YERİ VE TÜRKİYE
İÇİNDEKİLER:
1.
GATT-GATS
2. Ülkelerin Hizmet Ticaretindeki Yeri
3.
Türkiye’de Hizmet Ticareti
Uluslararası ticaretin bileşimi
incelendiğinde, ağırlığın mal alış verişine ait olduğu görülecektir. Bununla
beraber, hizmet ticareti hacmi de azımsanmayacak derecededir ve bu giderek
belirginleşmektedir. Nitekim ülkeler, mal ticaretine önem vermekle beraber,
hizmet ticaretini de ihmal etmemeye çalışmaktadır.
Ülkeler
arasında mal ticaretinin yapılmasının çeşitli sebepleri vardır. Bunlardan bir
kısmı şu şekilde sıralanabilir: Bazı malların ülkelerin bir kısmında üretiminin
olmaması ya da iç üretiminin ülkedeki ihtiyacı karşılamaya yeterli olmaması;
ülkelerin verimlilik seviyelerindeki farklılıklar ve tüketici tercihleri
arasındaki farklılıklar dolayısıyla mal farklılaştırmasına gidilmesi.
Hizmet
ticaretinde bulunulmasının sebepleri, temelde mal ticaretindeki seyirle benzer
özellikler taşımakta olup bunlardan bir kısmı şöyle sıralanabilir: Kaynakların
dağılımındaki farklılıklar; sahip olunan kültürel geçmişlerdeki farklılıklar;
ülkeler arasındaki teknik bilgi farklılıkları; sahip olunan nitelikli iş gücü farklılıkları;
alt yapı yatırımlarındaki farklılıklar; hizmetlerin üretimindeki maliyet
farklılıkları ve mallarda olduğu gibi hizmetlerde yapılan farklılaştırma
faaliyetleri.
GATT-GATS
II.Dünya
Savaşı sonrasında oluşturulan GATT(General Agreement on Trade and Tariffs :
Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması)’ın ve GATT kapsamındaki kurumsal
liberalleşme sürecinin dünya ticaretine olumlu etkisinin olduğu açıktır. Tarihî
seyri itibariyle incelendiğinde, GATT müzakere turlarının giderek daha geniş
bir kapsamla gerçekleştirildiği görülmektedir. Katılımcı sayısı; 1947’de 23
olup, Kennedy Turu’na kadarki müzakerelerde dalgalı bir seyir izlemekle
beraber, bu Tur itibariyle istikrarlı bir gelişim meydana gelmiştir. Nitekim
Tokyo Turu’nda katılımcı sayısı 102’ye, Nihai Tur olan Uruguay’da ise 125’e
yükselmiştir. Ele alınan konular itibariyle de gelişim söz konusudur. Kennedy
Turu’na kadar sadece “tarifeler” konusunda müzakerelerde bulunulurken, bu Tur
itibariyle konu sayısında artış gerçekleşmiştir. Uruguay’da ele alınan temel
konu sayısı yedidir.
Gerçekleştirilen her bir tur, dünya ticaretine
ilişkin düzenlemelerle, uluslararası ticarî hacmin artışına imkân sağlamıştır.
Nihai tur olan Uruguay’da da aynı durum devam etmiştir. Zaten gerek içeriği ve
gerekse katılımcı sayısı itibariyle en zengin tur niteliğindeki Uruguay’da
alınan kararların ve yapılan düzenlemelerin Dünya ticaretine olumlu etkiye
sahip olduğu açıktır. Uruguay Turu, belirtildiği gibi, çok sayıda uluslararası
ticaret meselesinin müzakerelere dahil edildiği bir turdur. Bu kapsamda ele
alınan en önemli meselelerden biri de “hizmet”tir. Tur’da hizmetler için bir
çerçeve anlaşması olan GATS (General Agreement on Trade in Services : Hizmet
Ticareti Genel Anlaşması) da hazırlanmıştır. Ayrıca GATT; fonksiyonlarını, 1995
yılında işlerlik kazanmasına karar verilen DTÖ(WTO : World Trade Organization :
Dünya Ticaret Örgütü)’ye devretmiştir.
Hizmetler,
GATS kapsamında ve DTÖ yapısında ayrı bir birim altında ele alınmaktadır. DTÖ’de
“Hizmet Ticareti Konseyi” adlı bir birim mevcuttur ve bu birim hizmetlerle
meşgul olmaktadır. Söz konusu Konsey, hizmet ticaretine ilişkin düzenlemeleri
gerçekleştirirken ihtiyaç duyduğu yardımcı alt birimlerini de
oluşturabilmektedir. Konsey, halihazırda konu ile ilgili birtakım alt birimlere
de sahip bulunmaktadır.
Ülkelerin Hizmet Ticaretindeki Yeri
2001 yılı
itibariyle; 1.440 milyar dolar olan uluslararası hizmet ihracatı hacmi, 2003
yılında 1.763 milyar dolara yükselmiştir. Benzer şekilde, hizmet ithalât hacmi
de yükselmiş ve 2001’de 1.430 milyar dolar olan bu tutar, 2003’te 1.743 milyar
dolara ulaşmıştır. Hizmet ticaret tutarının aynı trendi devam ettireceği ortaya
çıkmaktadır.
Ülke
grupları itibariyle incelendiğinde, durumun GÜ(Gelişmiş Ülke)’ler lehinde
olduğu görülmektedir. Mesela, Kuzey Amerika ülkelerinin toplam ihracat hacmi
322 milyar dolar, ithalâtı ise 266 milyar dolardır. Batı Avrupa ülkelerinin
ihracat hacmi de ağırlıklı payını devam ettirmektedir. Nitekim, ihracat hacmi
895 milyar dolar, ithalât hacmi ise 839 milyar dolardır. Afrika ülkelerinin
toplam hizmet ihracat hacmi ise 36 milyar dolar, ithalât hacmi de 46 milyar
dolardır. Orta Doğu ülkelerinde bu tutarlar sırasıyla 33 ve 49 milyar dolardır.
Asya ülkelerinin toplam hizmet ihracat hacmi 345 milyar dolar, ithalât hacmi
ise 394 milyar dolardır. GOÜ’ler toplamda 377 milyar dolar hizmet ihracat
hacmine, 419 milyar dolar da ithalât hacmine sahipken; geriye kalan kısım
GÜ’lere ait bulunmaktadır. GOÜ’lerin toplam hizmet ihracat hacmi içindeki payı
%21 civarında iken, %79’luk kısım GÜ’lere ait bulunmaktadır. Görüldüğü üzere,
GÜ’lerin toplam hizmet ihracat hacmi, GOÜ’lerin yaklaşık dört katı kadardır.
Her iki ülke grubu arasında, geçmişte de olduğu gibi, büyük farklar mevcuttur.
Hizmet sektörünün önemi tüm ülkelerce anlaşılmıştır.
Bu anlayış değişikliği ve bazı GOÜ’lerin dünya ticaretine dahil olması
sonrasında, hizmetler alanındaki liberalizasyon büyük bir anlam kazanmıştır.
Böylece ülkeler, mecburen uyulmak durumunda olunan bir süreç yerine, gerekli
olduğu için gerçekleştirilen bir süreç olarak nitelendirmiş ve liberalizasyon
faaliyetlerine katkı sağlamaya çalışmıştır. GOÜ’lerin
uluslararası hizmet ticaretinde faal hâle gelebilmesi için sahip olduğu
mukayeseli üstünlüklerinin farkında olması ve bunlardan faydalanması
gerekmektedir. Aksini iddia edenler olmakla beraber, genel kanaat, GOÜ’lerin
söz konusu üstünlüklerini dikkate alması hâlinde ticarî payını artırabileceği
yönündedir.
Hizmet
sektörüne ilişkin yapılan bir sınıflandırmaya göre hizmetler, “teknoloji
içeriklerine” göre alt başlıklara ayrılmaktadır. Buna göre hizmetler; “bilgiye
dayalı” ve “geleneksel” hizmet sektörleri olmak üzere ikili bir kategoride
değerlendirilmektedir. Bilgiye dayalı hizmet sektörleri arasında; Bankacılık,
Sigortacılık, Bilgi Teknolojisi, Danışmanlık, Müteahhitlik ve Teknik Hizmetler,
Reklamcılık ve Dağıtım, Sağlık, Eğitim, Kamu Hizmetleri vb. yer almaktadır.
Geleneksel hizmet sektörleri arasında yer alan faaliyetler ise Ticaret, Turizm,
Taşımacılık, Sosyal Hizmetler vb.’dir.
GOÜ’ler,
sahip oldukları mukayeseli üstünlüklerden hareketle, bu hizmet alt
sektörlerinde uzmanlaşabilir ve uluslararası hizmet ticaretindeki payını
artırabilir.
Türkiye’de Hizmet Ticareti
Türkiye,
hizmet ticaretindeki liberalleşme sürecinde hep lehte bir tavır sergilemiştir.
Nitekim, Türkiye’nin özel taahhütleri incelendiğinde, bunların GATS’ın sektörel
sınıflandırma listesinde yer alan 155 hizmet faaliyetinden 72’sine tekabül
ettiği görülmektedir. Türkiye’nin özel taahhütler listesindeki kapsama oranı
%47 civarında olup, GOÜ’ler ortalamasının (%18) iki katından daha yüksektir. Bu
oran, söz konusu ülke grubu içinde en yükseklerinden birini teşkil etmektedir.
DTÖ
verilerine göre, dünyanın belli başlı 46 ülkesinin toplam ihracatının %19,3’ü
ticarî hizmetlerden oluşurken; Türkiye için bu oran %28,4’tür. Hizmet ithalâtı
açısından bu oranlar sırasıyla %19,6 ve %12,3’tür. Bu durum, Türkiye’nin dünya
ortalamasının üzerinde bir ihracatçı ve dünya ortalamasının altında bir
ithalâtçı olduğunu ortaya koymaktadır.
Türkiye,
hizmet ticaretindeki payını her geçen yıl biraz daha artırmaktadır. DTÖ
tarafından ortaya konan 2001 yılı verilerine göre Türkiye’nin ihracat değeri
14,8 milyar dolara (TCMB istatistiklerine göre bu tutar 16,03 milyar dolardır.)
yükselmiştir. Bu hâliyle dünya hizmet ihracatındaki payı da %1’e çıkmıştır.
Ancak uluslararası sıralamada, 25.ülke konumunda bulunmaktadır. 2003 yılı
tutarlarına bakıldığında ise durum şöyledir: Toplam hizmet ihracatı 17,3 milyar
dolara yükselmiş olmakla beraber, başlıca hizmet ihracatçıları arasında 26.
sırada bulunmaktadır. Türkiye’nin, hizmet ticaretindeki payını daha üst
seviyelere çıkarması gerektiği açıktır.
Ülkemizin, uluslararası hizmet ticaretindeki payının daha
üst seviyelere çıkarılabilmesi için bazı adımların atılması gerekmektedir. Bu
çerçevede, sahip olduğumuz mukayeseli üstünlüklerden hareketle, ülkemizin
uluslararası arenada ticarî payını artırma potansiyeline sahip alt sektörler
tespit edilmeli ve faaliyetler bunlarda yoğunlaştırılmalıdır. GOÜ’ler açısından
mukayeseli üstünlüğe sahip olunan sektörlerin tespitinde faydalanılan
sınıflandırma çerçevesinde ülkemizle ilgili sektörel tespitlerde bulunmak da
mümkündür. “Teknoloji” içeriklerine göre yapılan sınıflandırma çerçevesinde
ülkemizle ilgili şu tespitlerde bulunulabilir:
a) “Bilgiye dayalı hizmetler” kapsamında şu sektörlerde
mukayeseli üstünlüklere sahip olduğumuz belirtilebilir: Mimarlık-Mühendislik,
Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri; Bilgi-İşlem ve Ofis Arkası
Hizmetleri.
b) “Geleneksel hizmetler” kapsamında ise şu sektörlerde
mukayeseli üstünlüklere sahip olduğumuz belirtilebilir: Ulaştırma Hizmetleri;
Turizm Hizmetleri.
Ülkemiz,
sahip olduğu avantajlardan hareketle, bu hizmet alt sektörlerinde uzmanlaşarak
uluslararası hizmet ticaretindeki payını artırabilecektir. Bunun için en başta
yapılması gerekenler, söz konusu hizmet alt sektörlerine yönelik kurumsal
yaklaşımlar sergilenmesi ve bu çerçevede, uygun zeminlerde faaliyette
bulunmalarına imkân sağlayacak ortam(lar)ın hazırlanmasıdır.
* Dr. Mehmet Behzat Ekinci.
** TOBB, Forum, “Ülkelerin Hizmet Ticaretindeki Yeri ve
Türkiye”, Ankara, Kasım 2005, ss.68-69
KAYNAKLAR
DİE: İstatistikler, http://www.die.gov.tr/Istatistikler,
13.10.2004.
EC: GATS
2000, European Commission, Directorate-General I, External Relations,
Luxembourg, 2000.
Ekinci, Mehmet
Behzat: “Uluslararası Hizmet
Ticaretindeki Kurumsal Liberalizasyon Süreci ve Türkiye”, Basılmamış Doktora
Tezi, İstanbul, İstanbul Üniv., Sosyal Bilimler Enst., İktisat ABD., 2004.
Kırval, Levent: Uluslararası Hizmet Ticareti ve Kamu
Alımları Piyasaları:Türkiye ile AB Arasında Hizmet Ticaretinin ve Kamu Alımları
Piyasalarının Karşılıklı Olarak Serbestleştirilmesi, İstanbul, İKV
Yayınları, No:165, 2001.
Kirmani,
Naheed: "Issues in the Design and
Implementation of Trade Reforms-Experience in Developing and Transition
Economics", Trade Policy Issues,
Papers Presented at the Seminar on Trade Policy Issues, March 6-10, 1995, Ed.
by Chorng-Huey Wong, Naheed Kirmani, Washington, IMF, 1997, pp.20-48.
Ongun, M. Tuba: “Hizmet Ticareti Genel Anlaşması ve Olası
Sonuçları” Türk-İş Yıllığı, 1990’ların Bilançosu-Değerlendirme Yazıları,
2.cilt, TİSK-Türk-İş Araştırma Merkezi, 1997, s.350-366.
Seyidoğlu, Halil: Uluslararası İktisat-Teori, Politika ve
Uygulama, 15.baskı, İstanbul, Güzem Yayınları, 2003.
TCMB: Ödemeler Dengesi İstatistikleri, http://tcmbf40.tcmb.gov.tr/cbt.html,
10.10.2004.
WTO: “Doha Development Agenda:Services
Negotiations”, Press Release,
Press/300, http://www.wto.org,
28 June 2002, (02-3693)
WTO: Statistics, http://www.wto.org/english/res_e/statis_e,
15 Oct. 2004.