AKADEM<İ>KTİSAT

[1] Makaleyi okuyan kişilerin Özel Finans Kurumları (Katılım Bankacığı) hakkında bilgi sahibi oldukları varsayılacaktır.[2]

Makale boyunca sırası ile İhlas Finans Kurumu’nun tasfiyesi sürecine kadar geçen sürede yaşanan Kasım 2000 krizinin üzerinde kısa da olsa durulacaktır. Ardından, topladıkları döviz cinsinden mevduatları yine döviz cinsinden faizsiz bir modelle şirketlere kullandırarak kur / faiz riskine girmeden sanayi kesiminin ihtiyaç duyduğu ucuz ve uzun vadeli finansmanı sağlayan Katılım Bankaları’nın aktif pasif yönetimi ilkeleri incelenecektir.[3] Makalenin ana konusunu teşkil eden kısım ise, tasfiye sürecine kadar, üç ayda bir İMKB’nin sitesinde yayınlanan İhlas Finans Kurumu bilançolarının önemli kalemlerinin tarihsel analizi ve sektörün diğer kurumları ile karşılaştırmasından ibarettir. Sektör lideri İhlas Finans Kurumu’nun tasfiyesiyle birlikte paniğe kapılan fon sahipleri diğer finans kurumlarının şubelerine hücum etmiştir. Bu tahaccüm neticesinde sektörden Şubat-Mayıs 2001 döneminde 700 milyon dolar civarında fon kaçmıştır.[4] Ancak diğer Finans Kurumları bu ciddi sınavı zor da olsa vermişler ve büyük bir risk yönetim tecrübesi edinmişlerdir. Bundan hareketle makalenin son kısmında ise İhlas Finans tecrübesinden büyük dersler alan “yeni isimleri ile” katılım bankalarının yükseliş trendi izlenmiştir.

1. İhlas Finans Kurumu’nun Profili

13 Şubat 1995 tarihinde 1 trilyon Türk Lirası ödenmiş sermaye ile kurulan İhlas Finans Kurumu A.Ş. bankacılık faaliyetini 10 Şubat 2001 tarihine kadar sürdürebilmiştir. Bu tarihte Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu, likidite sorununu çözemeyerek yükümlülüklerini yerine getiremediği, alacaklılarının hukuki takibatları ve hakkında haciz yoluyla takibe ilişkin yargı kararları bulunduğu, faaliyetine devamı cari ve katılma hesabı sahiplerinin hakları bakımından tehlike arz edeceği ve şirket kaynaklarını, yönetim ile denetimini elinde bulunduran ortaklarına “şirketin emin bir şekilde çalışmasını tehlikeye düşürecek biçimde” kullandırdığı gerekçeleriyle İhlas Finans Kurumu A.Ş.’yi, 4389 sayılı Bankalar Kanununun 14üncü maddesinin 3 ve 4 numaralı fıkralarındaki şartların oluştuğunu öne sürerek tasfiye etmiştir.[5] “Yasa gereği, kanunda belirtilen koşulların oluşması dolayısıyla Özel Finans Kurumları’nın faaliyet izinleri kaldırıldığında, bu kurumlar Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na devredilmemekte ve genel hükümlere göre tasfiyeye tabi tutulmaktadır. Bu nedenle, İhlas Finans Kurumu A.Ş. ile kâr ve zarara katılma hesabı yada özel cari hesap şeklinde ilişkiye girmiş olanlar ile diğer alacaklıların alacaklarını genel hükümler çerçevesinde takip etmeleri gerekmektedir. İhlas Finans Kurumu A.Ş. bu tarihten itibaren her ne adla olursa olsun tasarruf sahiplerinden fon toplayamayacak, gerçek ve tüzel kişilere yeni fon kullandırmayacak, borç ve alacaklarını da genel hükümlere göre tasfiye edecektir.” [6] denilerek uzun bir süreç başlatılmış oldu.

Hisselerinin %90’ı İhlas Holding A.Ş.’ye ait olan ve 100 ortağın iştirakiyle kurulan İhlas Finans Kurumu AŞ. bankacılık faaliyetine tam anlamıyla 28 Nisan 1995 yılında başlamıştı. Kurum, 1995 yılı içinde Ege Mosan Motorlu Araçlar A.Ş., Bisiklet Jant Sanayi ve Ticaret A.Ş., Bisanlar Bisiklet San. ve Ticaret A.Ş., Bisiklet Sanayi A.Ş., İhlas Motor A.Ş. ve Özel Finans Kurumları Vakfı olmak üzere 6 adet kuruluşa da iştirak etmişti. 26 Ekim 1995 tarihinde ise İhlas Holding’in yüzde 8 oranında hissesini Türkiye Diyanet Vakfı’na devretmesi ile de yeni bir ortak daha kazandı. Bununla birlikte, İhlas Holding’in hisselerinden yüzde 10 payını 12 Mart 1996 tarihinde İslam Kalkınma Bankası’na devretmesiyle, bu banka ile de ortak oldu. Aynı yılın 1-5 Temmuz tarihleri arasında yine İhlas Holding, kurumdaki yüzde 15 hissesini halka arz etti. İhlas Finans, böylece hisseleri İMKB’de işlem gören ilk özel finans kurumu oldu. Kurum, 1997 yılında Almanya’nın Frankfurt kentinde temsilcilik açarken, yurtiçindeki şube sayısını da 35’e çıkardı. 31 Aralık 1995 tarihinde 257 personele ve 11 şubeye sahipken, 31 Aralık 1999 tarihinde 799 personel ve 35 şube ile sektöründe lider bir konuma ulaşmıştı.

1.1. Şekil

Kaynak: http://www.ntv.com.tr/news/63106.asp

Sonuçta sektöre çok hızlı bir şekilde giren İhlas Finans Kurumu A.Ş. bu büyümesini Kasım 2000 krizine kadar sürdürebilmiştir. Krizden sonra bunalım başlamış ve ilk paragrafta açıklanan uyarı geldiğinde ise İhlas Finans Kurumu’nun, 10 Şubat 2001’den itibaren fon toplaması ile gerçek - tüzel kişilere yeni fon kullandırması yasaklanmış ve Türk Ticaret Kanunu’nun 434-2 maddesi uygulanmış böylece İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin tasfiyesi zorunlu olmuştur. Neticede Türk Ticaret Kanunu’nun 441. maddesi gereğince bir Tasfiye Kurulu oluşturulmuş, tasfiye ile ilgili kararlar ticaret siciline tescil ve ilan edilmiş[7], Tasfiye Kurulu tarafından kurumun topladığı fonlar, borçlar ve envanter acilen çıkarılmıştır. BDDK ise kurumun bütün şubelerinin kapatılmasına, tasfiye için zorunlu elemanların dışındaki bütün personelin iş akdinin sona erdirilmesine aracılık etmiştir.

2. Kasım 2000 – Şubat 2001

Tarihler Kasım 2000’i gösterdiğinde piyasalarda “döviz alımı yönünde” büyük bir hareket başladı. Bunu engellemek için ciddi miktarda döviz rezervi eritildi, faizler yukarı fırladı ve Uluslararası Para Fonu’ndan 7,5 milyar US$ kredi alındı. Kriz atlatılmış gibi gözükse de, yaşanacak ikinci bir dalga için merkez bankasının elinde ne kaldığı belirsizleşti. Tarihler 19 Şubat 2001’i gösterdiğinde siyaseten başlayan kriz ikinci dalganın sebebini teşkil edecekti. İki gün sonra interbank para piyasasında gecelik faizin %6.200’e kadar çıkması ve ortalama %4.018 seviyelerinde seyretmesi daha önce adı geçen belirsizliği somut bir hale sokacaktı. Bu ikinci dalgada, Merkez Bankası’nın döviz rezervi bir hafta içinde 5,5 milyar US$ eridi. Kasım 2000 krizinde dövize karşı yaşanan hareket yabancılarla sınırlı iken Şubat 2001 krizinde bilhassa Türk bankalarının “bir önceki krizde, el konulan bankalardan alınan kur riski dersi ile” bu harekete katıldığı görüldü. İkinci dalga etkili olmuş, Merkez Bankası bu yükü kaldıramayacağını 21 Şubat tarihinde deklare edince de bir hafta içinde kur %40 yukarıya fırlamıştır.[8]

Her iki krize de bankacılık penceresinden bakacak olursak tarihi Eylül 2000’den başlatabiliriz. Bu tarihte Bayındırbank’ın Romanya’daki bankası BTR (Banco Romana Turco) batma sürecine girmişti. Banka tahaccümüne uğrayan BTR’ye destek çok manidar bir şekilde Bayındırbank yerine bir devlet bankası olan Vakıfbank’tan gelmişti.[9] Ekim 2000’de ise o tarihlerde yeni özelleştirilen Etibank TMSF bünyesine alındı.[10] Yaşanan en olumsuz gelişme ise Aralık 2000 tarihinde Demirbank’a el konulması oldu. 2000 yılı içinde ihraç edilen Devlet İç Borçlanma Senetleri’nin yaklaşık %15’ini alan Demirbank’ın portföyünde toplam senet miktarı ise büyük yer teşkil etmekteydi. Vadeleri değişken olan bu senetleri almak için kısa vadeli yerli/yabancı kaynaklı borçlanmalar gerçekleştiren banka yüksek oranda kur riskine de girmekteydi. Neticede TMSF bünyesine geçmeden önce Demirbank’a 1 milyar US$ üzerinde teklif veren HSBC, bankayı 350 milyon US$ (530 milyon YTL) gibi bir meblağa satın aldı.

3. Katılım Bankacılığı’nda Aktif Pasif Yönetimi

Yaşanan bu iki kriz dalgasının ortasında kalan İhlas Finans Kurumu, ilk dalgayı atlatmış gibi gözükse de ikinci dalgayı görecek kadar varlığını sürdürememiştir. İki krizde de piyasada çok büyük olumsuzluklar yaşanmış ve “yukarıda adı geçenler gibi” birçok bankaya el konulmuştur. Ancak bankalara el konulma sebeplerine bakıldığında temelde iki nokta göze çarpmaktadır. Vade uyumsuzluğu ve kur riski. İhlas Finans Kurumu ile el konulan bankaların “bilanço riskleri bağlamında” bir takım farklılıklar gösterdiği ortadadır. Özellikle Kasım 2000 krizine kadar Devlet İç Borçlanma Senetleri, bankaların portföy sepetlerinde büyük yer teşkil etmekteydi. Bankalar için bu “garanti” devlet kağıtlarının riski düşük, getirisi ise yüksekti. Birçok banka için hazine güdümlü bankacılık ön plandaydı. Bankaların hazine birimleri gözde birimlerdi. Çoğu banka, kredi pazarlamasından ziyade menkul kıymetler cüzdanını zenginleştirmekteydi. Sermayesi “çok” güçlü olmayan bankacılık sektörü, yaşanabilecek “özellikle Merkez Bankası’nın elini kolunu bağlayabilecek” krizlere karşı kırılgandı. Bu arada krizde ve kriz ertesinde el konulan bankaların kredilendirme süreçlerinde birtakım ahlaki problemlerin olduğu (dolaylı, teminatı eksik/olmayan krediler vs.) öne sürülmekle birlikte, makalede bu konu üzerinde durulmayacaktır. Neticede el konulan bankaların portföy sepetlerini çeşitlendirmedikleri ve varlıklarını, menkul değerler lehine bozdukları görülmektedir. 31 Temmuz 2001 tarihi itibariyle TMSF bünyesindeki bankaların konsolide bilançosuna bakılacak olursa, menkul değerler cüzdanının diğer varlık kalemlerine göre nerede olduğu ortadadır:

Tablo 3.1. TMSF Bankalarının Konsolide Bilançosu (Milyon YTL)

	30.04.2001 (1)(4)	31.07.2001 (2)(4) (a)	Devralınan son beş banka (3) (b)	31.07.2001 Genel Toplam (a+b)
Toplam Aktifler	12.800	21.577	2.625	24.202
*-Menkul Değerler Cüzdanı*	3.234	8.054	280	8.334
*-Krediler*	2.244	1.705	764	2.469
-Takipteki Alacaklar (net)	432	304	130	434
-Teminatsız Alacaklar	667	1.618	58	1.676
-Teminatlı Alacaklar	1.676	1.208	137	1.345
-Karşılıklar	1.911	2.522	64	2.586
-Bağlı Menkul Değerler (net)	4.336	7.097	134	7.231
-Faiz ve Gelir Tahak.& Rees.	856	2.840	518	3.358
-Diğer Aktifler	1.698	1.577	799	2.376
Toplam Yükümlülükler	17.909	18.198	2.773	20.971
-Mevduat	13.020	13.594	2.466	16.060
-Bankalararası Para Piyasası	1.568	2.340	79	2.419
-Alınan Krediler	1.198	797	71	868
-Diğer Yükümlülükler	2.123	1.467	157	1.624
Öz kaynaklar	-5.109	3.379	-148	3.231
-Ödenmiş Sermaye	723	723	232	955
-Yedek Akçeler	5.919	14.599	122	14.721
-Zarar	-12.029	-12.172	-569	-12.741
-Diğer	278	229	67	296

· (1) 30 Haziran 2001 tarihinde satılan Bank Ekspres karşılaştırmaya imkan vermek açısından dahil edilmemiştir. (2) 9 Temmuz 2001 tarihinde Fona devredilen son beş banka karşılaştırmaya imkan vermek amacıyla dahil edilmemiştir. (3) 9 Temmuz 2001 tarihinde Fona devredilen beş bankayı kapsamakta olup, geçici rakamlardır. (4) Tasfiye sürecinde olan T. Ticaret Bankası dahildir.

· Kaynak: Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Kapsamındaki Bankalar: Performans ve Gelişme Raporu (24/08/2001)

31 Temmuz 2001 tarihi itibarı ile yukarıdaki bilançonun (Genel Toplam kısmı) menkul değerler cüzdanı ile krediler kısmını, toplam aktifler içindeki yeri ile karşılaştırdığımızda aşağıdaki sonuca ulaşıyoruz:

Şekil 3.1. Menkul Değerler / Krediler

Kaynak: Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Kapsamındaki Bankalar: Performans ve Gelişme Raporu (24/08/2001)

Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere, o tarihlerde el konulan bankaların portföylerinde ciddi anlamda Devlet İç Borçlanma Senedi bulunmaktaydı. Oysaki İhlas Finans Kurumu yukarıdaki tablodan tamamen uzaktı. İhlas Finans Kurumu’nun varlıklarının zorunlu karşılıklar dışında kalan kısmının ne kadarının kredi olarak kullandırıldığını görmek için İMKB’de yayınlanan son bilançosuna bakmak yeterlidir:

Tablo 3.2. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin Kapanış Bilançosu (10 Şubat 2001, Milyon YTL)

TOPLAM AKTİFLER	809	TOPLAM PASİFLER	809
Kullandırılan Fonlar	759	Mevduat (Cari ve Katılma Hesapları)	678
Kısa Vadeli	742	Tasarruf Mevduatı	678
Orta ve Uzun Vadeli	17	Diğer	-91,5
Takipteki Alacaklar (Net)	0	Öz kaynaklar	39,5
Tahsil İmkanı Sınırlı Krediler ve Diğer Alacaklar [Net]	0	Ödenmiş Sermaye	10
- Brüt Alacak Bakiyesi	1,5	Kanuni Yedek Akçeler	1,2
- Ayrılan Özel Karşılık ( - )	1,5	İhtiyari Yedek Akçeler	13,3
Tahsili Şüpheli Krediler ve Diğer Alacaklar [ Net ]	0	Yeniden Değerleme Fonları	20
- Brüt Alacak Bakiyesi	4	Zarar	5
- Ayrılan Özel Karşılık ( - )	4	- Dönem Zararı	5
Zarar Niteliğindeki Krediler ve Diğer Alacaklar [ Net ]	0
- Brüt Alacak Bakiyesi	1,5
- Ayrılan Karşılık ( - )	1,5
Diğer	50

Kaynak: İMKB

Yukarıdaki tablo, kurumun yükümlülüklerinin ve öz kaynaklarının büyük bir kısmı ile fon kullandırımı yaptığını ortaya koymaktadır. Döviz havuzlarından döviz, TL havuzlarından ise TL kullandıran bu sebeple kur riskine girmeyen Katılım Bankaları, daha önce adı geçtiği üzere devlet kağıdı alımı da yapmamaktadır.[11] Kuruldukları ilk günden bugüne fon kullanan müşterilerine sabit ödeme tablosu sunan Katılım Bankaları, yükümlülüklerinin önemli bir kısmını teşkil eden fon kaynağı müşterilerine de belirli bir faiz kazancı vaat etmemektedir. Katılım Bankaları aktiflerinde büyük yer teşkil eden “kullandırdıkları” kredilerden dolayı iki önemli riski üzerlerinde taşımaktadırlar. Bunlar kredi riski ve sermaye yeterlilik riski olarak sınıflandırılabilir. Geleneksel bankacılık yukarıdaki iki riskin dışında bunlara ek olarak faiz riski ve kur riskini de üzerinde taşımaktadır. Yukarıda adı geçen krizlerde birçok bankanın kur riskini ve faiz riskini iyi yönetemediği görülmüştür. Kriz sonrasında ise bankaların kredi pazarlamasına daha çok eğildiği ve bunu yaparken de “kredi riskini azaltmak için” müşterilerini çeşitli gruplara ayrıştırdıkları bir döneme girilmiştir.[12] Katılım Bankaları’nın üzerlerinde yer alan kredi riski ise direkt piyasa riski ile ilişkilidir. Sözgelimi piyasalarda “kriz dönemlerindeki gibi” faiz/kur riskinden kaynaklanan bir kriz yaşandığında piyasalar altüst olmakta ve piyasada ciddi anlamda bir likidite krizi baş göstermektedir. İhlas Finans krizinde de bu yaşanmış ve Türk Lirası’nın değeri düştükçe, insanlar ellerinde ne varsa “spekülasyon saiki ile hareket eden piyasaların yönlendirmesi ile” dövize alım yönünde bir saldırı başlatmışlardır. Hiçbir banka, mevduat müşterileri paralarını talep ettiği zaman bunun hepsini karşılayabilecek durumda değildir.[13] Görüldüğü üzere faiz ve kur riskine hiçbir şekilde bulaşmayan Katılım Bankaları, bu iki riskin piyasayı karıştırması neticesinde kredi riskine ve likidite riskine maruz kalmaktadır. Bunun sebebi ise risklerin bulaşıcı özelliğidir. Kredilerinin büyük kısmını kısa vadeli fonlarla karşılayan bankalar ve o tarihteki finans kurumları büyük bir likidite riski içine girmiştir. El konulmayan bankalar bunu “mevduatlar üzerindeki devlet güvencesi ile” kısa sürede atlatmış. Ancak o sırada topladıkları fonlar üzerinde devlet güvencesine sahip olmayan finans kurumları büyük bir tahaccüme uğramıştır.[14] Konu ile ilgili konjonktürel spekülasyonların yapılması bu tahaccümü körüklemiş ve bu kriz İhlas Finans’ın tasfiye edilmesine kadar devam etmiştir.

Sonuç olarak banka bilançoları ile asimetrik özellikler gösteren katılım bankaları bilançoları için riskleri, sermaye yeterliliği riski ve kredi riski olarak iki temel başlıkta toplayabiliriz.[15] İlerleyen sayfalarda İhlas Finans’ın malî tabloları o tarihlerde faaliyet gösteren diğer Finans Kurumları’nın konsolide malî tabloları ile karşılaştırılacak ve İhlas Finans Kurumu’nun risklerini son iki yılda çok ciddi bir biçimde arttırdığı görülecektir.

4. Malî Tablolar Işığında İhlas Finans

Faaliyette bulunduğu kısa süre içerisinde çok hızlı bir gelişim göstererek sektöründe lider olan İhlas Finans Kurumu’nun malî tablolarına tarihsel ve sektörel olarak bakılması gerekmektedir. Bu bölümde 1996 ve 2001 yılları arasında İhlas Finans Kurumu’nun bilanço kalemlerinin gelişimini inceleyeceğiz. Kurumun, yükselişinden kırılmayı yaşadığı sürece kadar sektöründe nerelerde olduğunu göreceğiz.

4.1. 1996 – 2001 Yılları Arası İhlas Finans Kurumu “Varlıkları ve Yükümlülükleri”

Şekil 4.1. İhlas Finans Kurumu A.Ş. Bilanço Serisi

Kaynak: İMKB

Tablodan görüleceği gibi kurumun, özellikle 1998 yılında büyük bir take off aşamasına geçtiği görülmektedir. Bu trend 2000 yılına kadar sürmüş ve bu tarihten sonra da kırılma başlamıştır. 1998 yılı ile 2000 yılı arasındaki hızlı büyümeyi aşağıdaki tablo yardımı ile de görecek olursak:

Tablo 4.1. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin Aktif Artış Hızı

Bin YTL	1998 (A)	1999 (B)	2000 (C)	(B-A) / A	(C-B) / B	(C-A) / A
Aktif Büyüklüğü	258.560	642.435	836.906	%148	%30	%224

Kaynak: İMKB

1998 yılında 258 milyon YTL olan aktiflerini %148 arttırarak 642 milyon YTL seviyesine getiren İhlas Finans Kurumu, 1999 ile 2000 yılı arasında ise sadece %30 büyüyebilmiştir. Kurumun 2000 yılında ise 1998 yılına göre %224 gibi bir oranda büyüdüğü görülmektedir. Bu büyümenin “ileride de görüleceği üzere” varlıklar kısmında kullandırılan krediler, yükümlülükler kısmında ise toplanan fonlar üzerinde gerçekleşmesi ise risklerin tek bir sepette toplanması anlamına geliyordu. Hızlı büyümenin birçok riske davetiye çıkarmasıyla sadece sektörde büyük bir paya sahip olan İhlas Finans Kurumu’nun değil tüm sektörün kırılganlığı artmaktaydı.

Kurum 1998 yılında büyük bir atağa geçmiş ve bu hızlı büyümeyi 2000 yılına kadar sürdürebilmişti. 2000 yılında İMKB’de yayınlanan 4 çeyrek dönemin bilançolarına bakıldığında, kurumun aktif yükselişinin Eylül 2000 tarihinde durmuş olduğu ve bu tarihten sonra da grafiğin aşağıya doğru seyrettiği görülecektir. Aşağıda 4.2. numaralı şekilde görüleceği üzere Eylül 2000 tarihinde kurumun varlıkları 900 milyon YTL ile en yüksek seviyesine çıkmış; ancak Aralık 2000 tarihine gelindiğinde varlıkları 837 milyon YTL seviyesine düşmüştür. Varlıklarının içinde önemli bir kalemi teşkil eden kullandırdığı fonlar ise yükseliş trendini sürdürmüş ve Aralık 2000 tarihinde 780 milyon YTL seviyesine gelmiştir. Oysaki aynı tarihte toplanan fonlar %7,5 küçülerek 694 milyon YTL’ye gerilemiştir. Sonuçta İhlas Finans Kurumu için “malî tablolar bağlamında” sıkıntının başladığı tarihi Eylül 2000 olarak alabiliriz.

Şekil 4.2. İhlas Finans Kurumu A.Ş. 2000 Yılı Devre Bilançoları[16]

Kaynak: İMKB

4.2. 1996 – 2001 Yılları Arasında İhlas Finans Kurumu’nca Gerçekleştirilen “Fon Toplama ve Kullandırma”

Katılım bankaları için varlıklarının en önemli kalemini kullandırdıkları fonlar teşkil eder. Daha önce de anlatıldığı üzere fon kullandırdıkları müşterilerine sabit bir ödeme planı sunmaları, kullandırılan bu fonların geri dönüşlerinde çok önemli riskleri beraberinde getirmektedir. Bu riskler geç ödeme riski, erken ödeme riski veya fonun tahsilatının yapılamaması yani basit anlatımı ile batması olarak isimlendirilebilir. Kredi riski süreçlerinde bankalar için de aynı riskler mevcut olmakla birlikte, bankaların aktiflerini sözgelimi menkul kıymetler gibi sepetlere bölebilmesi “genel anlamda” risklerini dağıtmalarını sağlamaktadır. Sonuçta katılım bankaları için “aktiflerinin büyük kısmında kredileri barındırdıkları için” kredi riski en önemli risk çeşididir. Bununla birlikte özel oran verdikleri fonların büyük kısmını öz kaynaklarından sağlamaları ise güçlü bir sermaye yapısına sahip olmalarını zorunlu kılmaktadır.

Katılım Bankaları’nın taşıdığı “yukarıda anlatılan” risklerin hepsine İhlas Finans’ta sahipti. Aşağıda tablo 4.2.’de kurumun 1996 yılından itibaren tüm kaynaklarını dolu dolu kullandırdığı görülmektedir. Kullandırım oranı 1999 yılında %94 seviyesinde iken ilerleyen yılda bu oranın %106 seviyesine çıktığı görülmüştür.[17]

Tablo 4.2. İhlas Finans Kurumu A.Ş. Tarafından Kullandırılan / Toplanan Fonlar

Milyon YTL	1996	1997	1998	1999	2000	2001/2*
Kullandırılan Fonlar	36	103	219	533	780	759
Toplanan Fonlar	35	104	211	537	694	678
Öz kaynaklar	1	3	16	29	45	39
Kullandırılan Fonlar / (Toplanan Fonlar+Öz kaynaklar)	100%	96%	96%	94%	106%	106%

Kaynak: İMKB

(İhlas Finans'ın 10/02/2001 tarihinde çıkan son bilançosudur. Okuyucuya fikir vermek için koyulmuştur.)

Özellikle kırılmanın yaşandığı 2000 yılında ciddi anlamda bir fon kullandırımı olmuş ve kullandırılan fonlar en yüksek seviyeye çıkmıştır. Bunu daha rahat görebilmek için şekil 3.3.’e bakmak yeterlidir. Şekilden de görüleceği üzere 2000 yılında hem toplanan fonlar (+öz kaynaklar) hem de kullandırılan fonlar ciddi anlamda bir artış göstermiştir.

Şekil 4.3. İhlas Finans Kurumu A.Ş. Tarafından Kullandırılan / Toplanan Fonlar

Kaynak: İMKB

(İhlas Finans'ın 10/02/2001 tarihinde çıkan son bilançosudur. Okuyucuya fikir vermek için konulmuştur.)

4.3. 1999 – 2000 Yılları Arasında İhlas Finans Kurumu ve Diğer Finans Kurumları

Bir önceki bölümde İhlas Finans Kurumu’nun yıllar itibarı ile topladığı ve kullandırdığı fonlar arasında bir karşılaştırma yapılsa da sektörde nerede olduğuna bakılması gerekmektedir. Kurumun pazarda ciddi bir paya ulaştığı 1999 yılı ile kırılmanın başladığı 2000 yıllarını baz alarak sektörün diğer finans kurumlarının konsolide bilançoları ile bir karşılaştırmaya gidecek olursak aşağıdaki tablo karşımıza çıkar.

Tablo 4.3. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin ve Diğer Finans Kurumlarının Karşılaştırılması

	İhlas Finans			Diğer*
Milyon YTL	1999 (A)	2000 (B)	(B-A)/A	1999 (A)	2000 (B)	(B-A)/A
Kullandırılan Fonlar	533	780	46%	727	946	30%
Toplanan Fonlar	537	694	29%	883	1.169	32%
Öz kaynaklar	29	45	55%	73	116	59%
Kullandırılan Fonlar / (Toplanan Fonlar + Öz kaynaklar)	94%	106%	12%	76%	74%	-3%

Kaynak: İMKB

(*Albaraka Türk, Asya Finans Kurumu, Anadolu Finans Kurumu, Kuveyt Türk , Faysal Finans konsolide bilançosu)

Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere 1999 yılı ile 2000 yılı arasında bir karşılaştırma yapıldığında: İhlas Finans Kurumu kullandırdığı fonları %46 oranında arttırırken topladığı fonları %29 arttırabilmiştir. Oysaki aynı tarihlerde diğer finans kurumlarının konsolide bilançosuna baktığımızda kullandırılan fonların %30 kadar arttığını, toplanan fonların ise %32 oranında yükseldiğini görmekteyiz. Sonuçta İhlas Finans Kurumu’nun kullandırdığı fonların topladığı fonlar ile öz kaynaklarının toplamına oranı, 2000 yılında bir önceki yıla göre %12 oranında artış göstermiştir. Aynı süreçte diğer finans kurumları konsolide bilançosunda bu oranın %3 oranında düştüğü görülmektedir. Aşağıdaki şekilden ulaşacağımız sonuç ile 2000 yılında aynı sektörün içinde yer almalarına rağmen İhlas Finans Kurumu ile diğer finans kurumlarının farklı kredi politikaları ve özellikle farklı risk yönetimi teknikleri uyguladıklarını söyleyebiliriz.

Şekil 4.4. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin ve Diğer Finans Kurumlarının Karşılaştırılması

Kaynak: İMKB

(*Albaraka Türk, Asya Finans Kurumu, Anadolu Finans Kurumu, Kuveyt Türk , Faisal Finans konsolide bilançosu)

Yukarıdaki şekilden ulaşacağımız bir diğer sonuç, İhlas Finans Kurumu’nun yükümlüklerinin en önemli kalemini teşkil eden toplanan fonlar (vadesi kısa / maliyeti yüksek olanların ağırlıkta olduğu) ve öz kaynaklar toplamının, 2000 yılında kullandırdığı fonların altında kalmasıdır. Aynı koşullar altında diğer finans kurumlarına baktığımızda ise kullandırdıkları ile topladıkları fonlar (+öz kaynaklar) arasındaki marjı açtıkları görülmektedir.[18] Bu kurumların risklerini kriz şartlarına göre ayarladıkları ve kredilendirme süreçlerinde daha dikkatli davrandıkları ortadadır. Bu durum ise finansal analiz bakımından çeşitli soru işaretleri doğurmaktadır. Soru işaretlerini, kurumun kullandırdığı fonların içerisindeki donuk kredilerinin çoğaldığı ya da dağıtılacak kâr paylarından dahi kullandırım yaptığı şeklinde sıralayabiliriz. Bir diğer sorun ise kullandırılan fonların “azımsanmayacak” bir kısmının grup şirketlerine kullandırılması ihtimalidir. İşler yolunda gittiğinde bir sorun teşkil etmeyen bu grup şirketi kredileri, Kasım 2000 krizinde piyasaların altüst olması ile bumerang etkisi yaratmış ve çok yazık ki kurumun da dahil olduğu bütün holdingi bir kısırdöngü içine sokmuştur.

4.4. 1996 – 2001 Yılları Arasında İhlas Finans Kurumu’nun “Kısa ve Uzun Vadeli Fonları”

Katılım Bankaları eski adı ile Özel Finans Kurumları için fon kaynağı oldukça önemli bir yer teşkil etmektedir. Kullandırım yaptıkları kredilerin öz kaynaklar dışındaki tek kaynağı toplanan fonlardan ibarettir. Ticari ve yatırım bankalarının, yurtdışı lider banka önderliğinde libor + spread ile sendikasyon kredisi sağlamaları uzun vadeli (özellikle son zamanlarda on yıllarla ifade edilen krediler verebilmeleri) kredi verebilmelerini sağlamaktadır. Sendikasyon kredilerinin faiz odaklı olması sebebi ile katılım bankacılığının ruhuna aykırı olması bu kurumların hareket alanını “uzun vadeli krediler bağlamında” sınırlandırmaktadır. Katılım bankalarının mudilerini oluşturan kâr/zarar hesabı müşterilerinin “tıpkı bankalardaki istatistiklerde olduğu gibi”, ortalama üç aylık sürelerle tasarruflarını değerlendirmeleri ise katılım bankalarının kısa vadeli fon kullandırmalarını teşvik etmektedir.

Şekil 4.5. İhlas Finans Kurumu A.Ş. Tarafından Kullandırılan “Kısa Vadeli” Fonlar

Kaynak: İMKB

(* İhlas Finans'ın 10/02/2001 tarihinde çıkan son bilançosudur.)

Toplanan fonların vadesi kısa, kullandırılan fonların ise vadelerinin uzun olması “bankacılığın genel bir kuralı olarak” bir banka için risklerin en büyüğünü teşkil eder. 1970’li yıllardan sonra Aktif Pasif yönetiminin kuralları içerisinde bir çok analiz yöntemi geliştirilmiştir. İlk geliştirilen yöntem GAP (boşluk) analizleridir. Daha sonra ise durasyon analizleri ön plana çıkmıştır.[19] Bu analiz yöntemlerine bakıldığında temelde aktif ve pasif arasındaki vade uyumsuzluğunu tahlil ettikleri görülür. Eski adı ile finans kurumlarında aktif pasif arasındaki vade uyumsuzluğunun ölçümü bankalara nispetle daha anlaşılır olmaktadır. Bankaların vadesi uzun Devlet İç Borçlanma Senetleri’ne yönelik alımlarını, kısa vadeli iç/dış borçlar veya kısa vadeli mevduatlarla yapmaları neticesinde “Demirbank örneğinde olduğu gibi” çok ciddi sıkıntılara girdikleri görülmüştür. Özet olarak, topladıkları fonlardan kanuni karşılıklar çıkarıldığında, kalan kısım ile fon kullandıran Katılım Bankaları için, vade uyumsuzluğu riski, uzun vadeli fon kullandırımlarını kısa vadeli kaynaklarla sağlama durumunda ortaya çıkar. Yukarıdaki tabloda görüleceği gibi İhlas Finans Kurumu’nun kısa vadeli kredilerinde trend yukarıya doğrudur. Kurumun kısa vadeli kredilere ağırlık vermesi kredi riski bağlamında olumlu bir örnektir. Ayrıca, İhlas Finans Kurumu’nun kısa vadeli fonlarının, uzun vadeli fonlarından da oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bu durumu daha yakından görmek için aşağıdaki tabloya bakmak yeterlidir;

Şekil 4.6. İhlas Finans Kurumu A.Ş. Tarafından Kullandırılan Kısa ve Orta/Uzun Vadeli Fonlar ile Toplam Kullandırılan Fonların Karşılaştırılması

Kaynak: İMKB

(* İhlas Finans'ın 10/02/2001 tarihinde çıkan son bilançosudur.)

İhlas Finans Kurumu’nun fon kullandırım sürecinde belirli kriterlere göre davrandığını söylemek yanlış olmayacaktır.[20] Topladığı “çoğunluğu kısa vadelerden oluşan” fonun çok büyük çoğunluğunu kısa vadeli olarak kullandırması risk yönetimi açısından olumlu olsa da, sonuç kitaplarda yazdığı gibi olmamış ve bu kredilerin çok büyük bir kısmı bir yıl içerisinde geri dönmemiştir.

4.5. 1996 – 2001 Yılları Arası İhlas Finans Kurumu “Kâr Payı Gelirleri ve Giderleri”

Katılım Bankaları temelde kâra ve zarara katılma prensibi üzerine inşa edilmiştir. Kuruldukları ilk günden bu yana müşterilerine belirli bir getiri vaat etmemişlerdir. 5411 sayılı yeni bankacılık kanunun da katılım hesabı olarak isimlendirdiği kâr/zarar hesabı içinde bir risk primini barındırdığı için faiz olarak kabul edilmemektedir. Kâr ve zarara katılma hesapları eski adıyla özel finans kurumlarının bilançolarında pasif tarafta bulunmaktadır. Bankanın yükümlülüklerinden oluşan bu kısımda yer alan katılım hesapları Katılım Bankaları için en önemli kalemdir.[21] Basit bir anlatımla, bilançolarının varlıklar kısmındaki “teminatı kuvvetli ve istihbaratı sağlam” kredilerin taksitleri ödendikçe, anaparanın dışındaki kâr payının en az %80’i “bilançonun yükümlülükler kısmında yer alan” dağıtılacak kâr payları kısmına atılır. Neticede katılım bankalarının gelir tablosunda (kâr/zarar tablosu) özellikle iki kalem göze çarpmaktadır. Bunlar kâr payı gelirleri ve kâr payı giderleridir. Bu ikisi Katılım Bankaları’nın “ilk kuruldukları günden beri” gelir tablolarının ilk iki kalemini oluşturmaktadır. Makalenin ana konusunu teşkil eden İhlas Finans Kurumu’nun yıllar itibarı ile kâr payı geliri ve kâr payı gideri ise aşağıdaki şekilde verilmiştir.

Şekil 4.7. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin Kâr Payı Geliri ve Kâr Payı Giderlerinin Kârşılaştırılması

Kaynak: İMKB

Kurumun özellikle 1999 yılında kâr payı gelirlerini arttırdığı görülmektedir. Bu durum ise kâr payı giderlerinin de artması ile eş anlamlıdır. Şekil 4.7.’den de görüleceği üzere kırılma 1999 yılında başlamıştır. 1998 yılından 1999 yılına gelindiğinde kâr payı gelirleri %170 artmış, kâr payı giderleri ise %227 oranında artmıştır. Artış 2000 yılında bir önceki yıla göre eski şiddetinde olmamış (kâr payı gelirleri %28; kâr payı giderleri %34) ancak 1998 yılı ile kıyaslandığında (kâr payı gelirleri %245; kâr payı giderleri %338) geri dönüşü olmayan bir büyüklüğe ulaşmıştır.

İhlas Finans Kurumu’nun kâr payı gelirleri ve kâr payı giderlerini tek başına incelemek yeterli olmayacaktır. Bunun için kırılmanın başladığı 1999 yılı ile tasfiyeye doğru gidişin başladığı 2000 yılında diğer finans kurumlarının nerede olduğu oldukça önemlidir.

Tablo 4.4. İhlas Finans Kurumu A.Ş. ve Diğer Finans Kurumlarının Oransal Olarak Karşılaştırılması

	İhlas Finans			Diğer*
Milyon YTL	1999 (A)	2000 (B)	(B-A)/A	1999 (A)	2000 (B)	(B-A)/A
Kâr Payı Gelirleri	119	152	28%	140	216	54%
Kar Payı Giderleri	85	114	34%	84	105	25%
Net Kâr Payı Geliri	34	38	12%	56	111	98%

Kaynak: İMKB

(*Albaraka Türk, Asya Finans Kurumu, Anadolu Finans Kurumu, Kuveyt Türk , Faysal Finans konsolide bilançosu)

Yukarıdaki tablodan ve aşağıdaki şekilden görüleceği üzere “tıpkı daha önceki bölümlerde kanıtlandığı üzere” İhlas Finans Kurumu risklerini büyütmekte, diğer finans kurumları ise daha emin adımlarla ilerlemektedir.

Şekil 4.8. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin ve Diğer Finans Kurumlarının Kâr Payı Gelir/Gider Karşılaştırılması

Kaynak: İMKB

(*Albaraka Türk, Asya Finans Kurumu, Anadolu Finans Kurumu, Kuveyt Türk , Faysal Finans konsolide bilançosu)

Söz gelimi 1999 yılı 2000 yılı arası İhlas Finans Kurumu net kâr payı gelirini %12 arttırırken diğer finans kurumlarının “konsolide olarak” %98 oranında arttırdığı görülmektedir.

Şekil 4.9. İhlas Finans Kurumu A.Ş.’nin ve Diğer Finans Kurumlarının Net Kâr Payı Geliri Karşılaştırması

Kaynak: İMKB

(*Albaraka Türk, Asya Finans Kurumu, Anadolu Finans Kurumu, Kuveyt Türk , Faysal Finans konsolide bilançosu)

Daha önceki bölümlerde geçtiği üzere İhlas Finans Kurumu’nun topladığı fonları bu dönemde ciddi anlamda arttırdığı görülmektedir. Bu artışın gerçek sebebi net kâr payı gelirleri ve kâr payı geliri/gideri oranlarına bakıldığında daha net anlaşılmaktadır. Neticede “yüksek kâr paylarına dair” yoğun reklam kampanyalarının yayınlanması, tasarruf sahipleri üzerinde etkili olmuş ve kâr / zarara katılma hesaplarının ruhundan uzaklaşılmıştır. İhlas Finans Kurumu kısa vadede yükseliş trendini sürdürüyor gözükse de, bu ilerleme sağlam temeller üzerine oturmamıştır.

5. Risk Yönetimi ve Tecrübeler Işığında Katılım Bankacılığı

Makalenin ana konusunu teşkil eden İhlas Finans Kurumu, altı yıla yakın bir süre bankacılık sektöründe yer aldı. Kendisinden 10 yıl önce piyasaya giren ve faizsiz bankacılık modelini kamuoyuna her yönüyle anlatmaya çalışan diğer finans kurumları, bu süre içerisinde belirli bir risk yönetimi kültürü “özellikle fon toplama ve fon kullandırma ayaklarında” edinmişlerdi. Oysa oldukça kısa sayılabilecek bir süre sektörde kalan ve istatistiklerini daha önce verdiğimiz gibi, sektöründe lider bir konuma yükselen İhlas Finans Kurumu’nun herhangi bir risk yönetimi kültürüne sahip olmadığı yaşadığı olumsuz tecrübe ile ortaya çıktı. Kriz anı geldiğinde, oluşan kelebek etkisi zaten dar olan finans kurumları sektörü için oldukça sarsıcı oldu. İhlas Finans Kurumu ise bankacılığın sadece fon toplamaktan ve bu fonları kullandırmaktan ibaret olmadığını gördüğünde yapabileceği bir şey kalmamıştı.

Kriz dönemini çok büyük fon kayıpları ile atlatan Özel Finans Kurumları 4389 sayılı bankalar kanununa eklenen Güvence Fonu ve Özel Finans Kurumları Birliği Dönemi ile yeni bir döneme girmiş oldu. Bankalara verilen devlet güvencesinin bir benzerinin özel finans kurumlarına da verildiği bu yeni dönem ile “özellikle pazarlama faaliyetlerinde” İhlas Finans Krizi ile ilgili olumsuz havanın dağılması, ikinci bir yükseliş dalgasını da beraberinde getirdi.

Tablo 5.1. Katılım Bankalarınca Kullandırılan Fonlar / Toplanan Fonlar + Öz kaynaklar

Milyon YTL	1995	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005
Kullandırılan Fonlar	63	727	946	1.073	2.101	3.001	4.894	7.407
Toplanan Fonlar	67	883	1.163	1.917	3.206	4.004	5.992	8.369
Öz kaynaklar	4	73	112	203	400	670	892	951
Kullandırılan Fonlar / (Top. F. + Öz kaynaklar)	89%	76%	74%	51%	58%	64%	71%	79%

Kaynak: TKBB ve BDDK