AKADEM<İ>KTİSAT

AVRUPA BİRLİĞİ MALÎ YARDIMLARI VE AB’NİN TÜRKİYE’DE DESTEKLEDİĞİ PROGRAMLAR

İÇİNDEKİLER:

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ MALÎ YARDIMLARI HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. A. TEMEL KAVRAMLAR

1. A. 1. Mevcut durum

1. A. 2. AB Müktesebatı

1. A. 3. Sorumlu Kuruluş

1. A. 4. Nihai Hedef

1. A. 5. Gerekli Yardımlar

1. A. 6. Takvim

1. B. AB FON YAPISI

1. B. 1. AB Fonlarının Ayrılışı

1. B. 2. AB Fon ve Yardımlarından Yararlanabilme Koşulları

1. B. 3. Türkiye’ye Açık Topluluk ve Ajans Programları

1. B. 4. AB Malî Yardımlarının Türkiye’de Kullanıldıkları Alanlar (En Çok)

1. B. 5. AB’de Uygulanan Devlet Yardımlarının Değerleri

İKİNCİ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ’NDE UYGULANAN YARDIMLAR

2. A. KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI

2. A. 1. KOBİ’ler İçin Yardıma Esas Alınabilecek Harcamalar

2. A. 2. KOBİ’lere Yönelik Bazı Programlar

2. A. 2. a) İdarî ve Yasal Düzenlemeler Açısından İş Ortamının Basitleştirilmesi ve İyileştirilmesi

2. A. 2. b) BEST (Business Environment Simplification Task Force / İş Ortamının Basitleştirilmesine Yönelik Faaliyet Grubu)

2. A. 2. c) Avrupa Yatırım Bankası

2. A. 2. d) Avrupa Yatırım Fonu

2. A. 2. e) Yapısal Fonlar

2. A. 2. f) Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu

2. A. 2. g) KOBİ’lerin Rekabet Gücünün Artırılması ve Araştırma Eğitim ve Yenilikçi Faaliyetlere Erişimin İyileştirilmesi

2. A. 3. Komisyonun Müdahalelerinden Bazı Örnekler

2. A. 3. a) Yasaklanmış Bir Yardım Programı; Otomotiv Sanayii

2. A. 3. b) Koşullu Olarak Onaylanan Yardımlar; Havayolu Taşımacılığı

2. B. ARAŞTIRMA GELİŞTİRME (AR-GE) YARDIMLARI

2. B. 1. Kapsam

2. B. 2. Kavram

2. B. 3. Uygun Bulunan Yardımlar

2. B. 4. Altıncı Çerçeve Programı

2. B. 5. AR-GE Yardım Programlarından Örnekler

2. B. 5. a) Komisyon Tarafından Uygun Görülmeyen Yardım Programı Örneği

2. B. 5. b) Komisyon Tarafından Uygun Görülen Yardım Programı Örneği

2. B. 6. Türkiye’de AR-GE Yardımları

2. C. EĞİTİM YARDIMLARI

2. C. 1. Sokrates (Socrates)

2. C. 2. Leonardo da Vinci

2. D. İSTİHDAM YARDIMLARI

2. D. 1. Yeni Oluşturulan İstihdam Projesi (Desteği)

2. D. 2. İstihdamın Vasfını Yükseltme Desteği

2. D. 3. En Fazla Yardım Miktarı

2. E. ÇEVRE POLİTİKASI VE ÇEVRE YARDIMLARI

2. F. BÖLGESEL YARDIMLAR

2. F. 1. AB Bölgesel Politika Araçları

2. F. 1. a) Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu (The European Regional Development Fund-ERDF)

2. F. 1. b) Avrupa Sosyal Fonu (The European Social Fund-ESF)

2. F. 1. c) Avrupa Tarımsal Yön Verme ve Garanti Fonu (The European Agricultural Guidence and Guarantee Fund- EAGGF)

2. F. 1. d) Balıkçılık Yönlendirme Malî Aracı (The Financial Instrument for Fisheries Guidence-FIFG)

2. F. 2. Türkiye’de Bölgesel Devlet Yardımları

2. F. 3. 2005 Yılı Programları

2. F. 3. a) Doğu Anadolu Kalkınma Programı-DAKP

2. F. 3. b) TR 82 – TR 83 – TR A1, Düzey II. Kalkınma Programları

2. F. 3. c) TR A2 – TR 72 – TR 52 ve TR B1 Düzey II. Kalkınma Programları

2. G. BÜYÜK PROJELERE YÖNELİK ÇOK SEKTÖRLÜ YENİ BÖLGESEL YARDIMLAR

2. H. KURTARMA (Zor Durumdaki İşletmeler İçin) ve YENİDEN YAPILANDIRMAYA YÖNELİK YARDIMLAR

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TÜRKİYE’DE DESTEKLEDİĞİ PROGRAMLARA ÖRNEKLER

3. A. AB ON-LİNE BİLGİ AĞI: KOBİNET

3. A. 1. Programın Tanımı

3. A. 2. Hedeflenen veya Ulaşılan Sonuçlar

3. A. 3. İlgili Kurumlar

3. B. AKADEMİK ÇEVRE TARAFINDAN DÜZENLENECEK AVRUPA BÜTÜNLEŞMESİ FAALİYETLERİNİN DESTEKLENMESİ

3. B. 1. Programın Tanımı

3. B. 2. Hedeflenen veya Ulaşılan Sonuçlar

3. B. 3. İlgili Kurumlar

3. C. GİYİM SEKTÖRÜNDE MESLEKİ EĞİTİM

3. C. 1. Programın Tanımı

3. C. 2. Hedeflenen veya Ulaşılan Sonuçlar

3. C. 3. İlgili Kurumlar

SONUÇ

BİBLİYOGRAFYA

GİRİŞ

Avrupa Birliği’nde (AB) devlet yardımları, Avrupa Birliği’nin kuruluş antlaşmasının 87.1 sayılı maddesi ile tanımlanmıştır. AB uyguladığı kurallar çerçevesinde üye ülkelerin uygulayacağı devlet yardımlarının hangi şartlarla uygun kabul edilebileceği Anlaşma’nın 92 Maddesi çerçevesinde belirlenmiştir. Ayrıca bir kısım yardımlar ise Komisyon’un değerlendirmelerine bağlı olarak uygun yardımlar olarak kabul edilebilir.

Devlet yardımları, devletlerin direkt olarak bütçelerinden gerçekleştirdikleri, işletmelere verilen hibeler veya ucuz krediler gibi yardımlar ile aynı zamanda, milli, bölgesel veya federal hükümetlerin, belediyelerin, yerel yönetimlerin, devlet bankalarının, vakıfların veya özel yada kamu kuruluşları ve derneklerin kullanımı ile verilen yardımları da kapsar.

AB‘de Devlet yardımlarının tanımlarında değişik yardım çeşitleri de göz önüne alınmıştır, devlet yardımları sadece hibeler veya ucuz krediler değil, aynı zamanda kredilere verilen garantiler, hızlandırılmış amortisman uygulamaları, sermaye katılımı, ve benzeri uygulamalarda bu grupta değerlendirilmiştir. Devlet yardımlarının sonucuna firmaların ekonomik bir çıkar elde etmeleri ana unsurdur.

AB Komisyonu üye devletlerin uyguladığı devlet yardımlarını üye devletler ile işbirliği içinde takip eder ve uygunluklarını gözden geçirir.

AB uygun olarak belirlenen yardımların dışında topluluk üyesi herhangi bir ülke yeni bir yardım veya yardım mekanizması geliştirir veya planlarsa bunu Komisyona önceden bildirmek zorundadır. Komisyon normal şartlar altında, iki aylık bir süre içerisinde bildirilen programı onaylar veya konu hakkında resmi araştırma açılmasını ister, araştırma sonuçlarına göre de üye ülkenin uygulamak istediği yardım programı onaylanabilir veya men edilebilir(program).[i]

Avrupa Birliği üyeliği sürecinde Türkiye’nin topluluğa ekonomik, sosyal, siyasi ve hukuki uyumunun sağlanabilmesi için Avrupa Birliği bütçesinden her yıl belli bir miktardaki destek Türkiye’ye projeler karşılığında verilmektedir.

Avrupa Birliği’nin üye olmayı amaçlayan ülkelere sağladığı bu yardımlardan Türkiye 1980 öncesinde ve sonrasında uzun bir dönem Yunanistan vetosu nedeniyle yararlanamamış, ancak 1999 Helsinki zirvesinin ardından Türkiye’nin “üye adayı” statüsünü kazanması ile birlikte bu konuda da Türkiye için olumlu adımlar atılmıştır.

Türkiye bu yardım programları kapsamında 2002 yılında 126 milyon Euro, 2003 yılında 144 milyon Euro destek almış ve 2002 yılında yapılan Kopenhag Zirvesi’nde bu malî yardımların artırılmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda programlaması bitirilen ve uygulanma süreci başlayan 2004 yılı programının bütçesi ise 250 milyon Euro’dur. Hazırlıkları sürdürülen 2005 ve 2006 yılları programları için ise Avrupa Birliği bütçesinden “katılım öncesi malî yardımlar” çerçevesinde Türkiye’ye yaklaşık 800 milyon Euro’luk kaynak kullandırılması ön görülmüştür.[ii]

Devlet Yardımları sisteminin AB Müktesebatı çerçevesinde incelenmesi ve Topluluk Müktesebatına yakınlaştırılması kavramı, Türk kamu kurumlarının gündemine 1995 yılında imzalanan ve AB ile Türkiye arasında Gümrük Birliğini kuran 1/95 sayılı Ortaklık Konseyi Kararı ile girmiştir. Geniş Kapsamlı olan bu konudaki teknik ve idarî düzenlemelere ilişkin AB Komisyonu ile ortak çalışmalar yapılması gerekliliği açıktır.[iii]

Bu çalışmada, Avrupa Birliği’nin (AB) Türkiye’ye sağladığı malî yardımlar, AB’nin desteklediği programlar konuları üzerinde durulmuştur.

Çalışma sırasında danışmanlığımı üstlenerek değerli tecrübelerinden yararlanma olanağını sağlayan ve bu süre içinde bana sağlamış olduğu yardımlardan dolayı Erciyes Üniversitesi, İktisadî ve İdari Bilimler Fakültesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Hayriye Atik Hocama teşekkürlerimi sunarım.

BİRİNCİ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ MALÎ YARDIMLARI HAKKINDA GENEL BİLGİLER

1. A. TEMEL KAVRAMLAR

1. A. 1. Mevcut durum

Türkiye’de devlet yardımları alanında birbirinden bağımsız olarak faaliyet gösteren bir çok kurum ve kuruluş bulunaktadır. Yatırım yardımları esas itibarıyla Hazine Müsteşarlığı’nca uygulanmaktadır. Yatırımlarda devlet yardımları uygulamaları halen birden çok karar ve tebliğde yer alan usul ve esaslara göre yürütülmektedir.

1. A. 2. AB Müktesebatı

Rekabet ve Devlet yardımları ile ilgili tüm yasal düzenlemeler ve mevcut uygulama kuralları ülkemiz açısından bağlayıcı bulunmaktadır. Söz konusu mevzuat, esas itibarıyla, yardımın Komisyona bildirim prosedürleri, AB’de geliştirilen rekabeti bozmayan yardım türleri, bölgesel yardım eşikleri, özel kurallara tabi hassas sektörler, yardım yoğunlukları gibi konulara ait yasal düzenlemeler ile yatay yardım mevzuatı ile kamu kesiminden KİT ve özel sektöre aktarılan kaynakların sağlandığını sağlamayı amaçlayan düzenlemelerden oluşmaktadır.

1. A. 3. Sorumlu Kuruluş

Devlet Yardımları alanında ana sorumlu kuruluşlar Hazine Müsteşarlığı, Dış Ticaret Müsteşarlığı ve Eximbank’tır. Ayrıca, bu konuda mevzuat gereği görev verilmiş olan bakanlıklar, kurum ve kuruluşlar ile bankalar (iller bankası) da yetkili olabilmektedir.

1. A. 4. Nihai Hedef

Yatırımlarda devlet yatırımları alanında müktesebata uyum sağlamak açısından AB tarafından bu konuda alınan kararların, konuların ve/veya kriterlerin yerli mevzuatın içine yerleştirilmesi diğer bir deyişle bire bir üstlenilmesiyle uyum sorununun çözülmesi mümkün görülmemektedir. Bu sorunların çözümü aşamasında ortaya çıkması muhtemel idarî ve teknik sıkıntıların aşılabilmesi ve sürecin kısaltılabilmesi açısından teknik düzeyde ortak çalışmalar yapılması gerekecektir. Bu manada AB’den ekonomik ve sosyal açıdan oldukça farklı yapıya sahip olan Türkiye’nin devlet yardımları sistemine AB’de kullanılan devlet yardımları enstrümanlarının yerleştirilmesi ve uyarlanabilmesi için teknik düzeyde ortak çalışma imkânları sağlanmalıdır.

1. A. 5. Gerekli Yardımlar

Kurulacak sistemin işler hale getirilmesi ve mevzuata yönelik uyum için gerekli yatırımları iki kategoride ele almak gerekmektedir.

*Fiziki Yatırımlar: Devlet yatırımları ile ilgili oluşturulacak kurum için gerekli fiziki mekan ve donanımı kapsamaktadır.

*Eğitim Amaçlı Yatırımlar: Bu kapsamda istihdam edilen personelin genel uzmanlık eğitimi yanında AB mevzuat ve uygulamaları, DTÖ ve diğer uluslar arası anlaşma hükümleri ile ilgili bilgilendirme çalışmaları yapılmaktadır.

1. A. 6. Takvim

Kısa vadede, mevzuat alanında yapılacak değişikliklerin alt yapısını oluşturacak çalışmalar ile kurumsal yapıda yapılması gereken değişikliklerin yasal prosedürleri ortaya konulmalıdır., Buna göre, AB rekabet ve devlet yardımı uygulamalarının mesnedini teşkil eden politikalar ile hedef ve amaçları ele alınmalı ve bu konuda AB ile teknik işbirliği oluşturulmalıdır.[iv]

1. B. AB FON YAPISI

1. B. 1. AB Fonlarının Ayrılışı

Aday ülke için belli bir yıl boyunca ne kadar fon ayrılacağı kararlaştırıldıktan sonra, Avrupa Komisyonu ve Türkiye yetkilileri (sözgelimi bakanlık çalışanları), söz konusu yılın başlamasından önce (Eylül ayı civarında) ne tür projelerin destekleneceğine karar vermek üzere bir araya geliyor. Bu programlama toplantılarına, Türk tarafında, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği başkanlık ediyor. Bir program yada projenin AB tarafından desteklenmesi için, şu koşullara uyması gerekir.

a) Proje, AB katılım stratejisinin uygulamasına katkıda bulunmalı.

b) Türkiye tarafından hazırlanan, Ulusal Programda belirtilen alanları destekleyici nitelikte olmalı yada bu alanlarla ilgili olmalı.

c) Türkiye’deki yasaların, AB müktesebatına katkıda bulunmalı.

Bu ilkeler çerçevesinde sunulan program önerileri hakkındaki son kararı Avrupa Birliği Genel Sekreterliği ve Avrupa komisyonu veriyor. Bu karar ayrıca, AB üyelerinin de onayından geçiyor.

1. B. 2. AB Fon ve Yardımlarından Yararlanabilme Koşulları

Avrupa Komisyonu’na doğrudan doğruya sunulan projelerin desteklenmesi mümkün değildir. Bir proje sahibinin AB fonlarından yararlanabilmesi için, söz konusu projenin konusunun, Türkiye ile Avrupa Komisyonu arasında yapılan yıllık programlama toplantılarında öncelikler arasına alınmış olması gerekir. Herhangi bir proje konusunun, yıllık programlamaya dahil edilmesi için ise, bu toplantılara katılan Avrupa Birliği Genel Sekreterliği’ne yada ilgili bakanlıklara iletilmiş olması gerekiyor. Proje sahipleri, ancak kendi alanlarında teklif çağrısı yapıldığında yada ihale açıldığında fon almak için başvuruda bulunabilirler.

1. B. 3. Türkiye’ye Açık Topluluk ve Ajans Programları

Türkiye için belirlenen alanlarda yapılan teklif çağrılarına yanıt vermenin yanı sıra, Türkiye’nin dahil olduğu Avrupa topluluğu Programları’na da katılmak mümkündür. Türkiye’de gerekli koşullara uyan kuruluşlarda, fon almak için bu programlara başvurabilir; bu kuruluşlar , AB’deki kuruluşlarla bu Topluluk Programları çerçevesinde eşit haklara sahiptir.

Topluluk Ajans ve programlarına dahil olabilmek için, Türkiye’nin, her katılımcı ülke gibi, yıllık aidat ödemesi gerekiyor.

Türk kuruluşların katılabileceği Topluluk Programları şunlardır:

1. Araştırma alanında:

- Altıncı Çerçeve Programı(2002-2006)

2. Sağlık Alanında:

- Yeni Halk Sağlığı Programı

- Avrupa Uyuşturucu ve Uyuşturucu Bağımlılığı İzleme Merkezi

3. İstihdam ve Sosyal İşler Alanında:

- Ayrımcılıkla Mücadele-EQUAL (2001-2006)

- Kadın Erkek Eşitliği (2001-2005)

- Toplumsal Dışlanmayla Mücadele

- İstihdam Alanında Teşvik Edici Önlemler (2001-2005)

3. Teknik İşbirliği Alanında:

- IDA 2-İdareler Arasında Veri Değişimi Programı

4. Eğitim alanında:

- Leonardo Da Vinci-Meslek İçi Eğitim (2000-2006)

- Socrates-Eğitim (2000-2006)

- Youth-Gençlere Yönelik Etkinlikler (2000-2006)

5. Çevre Alanında:

- Avrupa Çevre Ajansı

6. Girişimcilik Alanında:

- İşletmeler ve Girişimcilik (2001-2003)

7. Bilgi Toplumu Alanında:

- E-İçerik – Avrupa Bilgi Toplumunda Dijital İçerik ve Dil Çeşitliliğinin Desteklenmesi (2001-2005)

8. Gümrük Alanında:

- Gümrükler 2007

1. B. 4. AB Malî Yardımlarının Türkiye’de Kullanıldıkları Alanlar (En Çok)

AB malî yardımları, müktesebatın uygulanması amacıyla AB tarafından hazırlanan Katılım Ortaklığı Belgesi dikkate alınarak, Türkiye tarafından hazırlanan Ulusal Programdaki önceliklere göre planlanıyor. Üyelikten kaynaklanan yükümlülükleri üstlenebilme yeteneği olarak ifade edilen Kopenhag kriterlerini detaylı olarak kapsayan Ulusal Program, ekonomiden, sağlık ve tarıma kadar çok geniş bir alanı kapsıyor.

Malî yardım programı, Katılım Ortaklığı Belgesi’nde ifade edilen öncelikler çerçevesinde, Türkiye’nin AB üyeliğine yönelik çabalarına destek veriyor. Katılım Ortaklığı Belgesi ve Ulusal Program belli dönemlerde gözden geçiriliyor.

Şu anda, katılım öncesi yardım programı, kurumsal yapılanma ve yatırıma destek olarak iki temel alanda yoğunlaşıyor.

Kurumsal Yapılanma, Türkiye’nin müktesebatı uygulamasına yönelik faaliyetlerine destek veriyor; aynı zamanda, ekonomik ve sosyal uyum gibi alanlarda AB politikalarına uyumlu hale gelmesini destekliyor. Bu alandaki malî destek, merkezi, bölgesel ve yerel düzeyde kamu kurumlarının kullanımına açıktır. Sendikalar, Ticaret Odaları, vb. katılıma hazırlık ve müktesebatın uygulanmasında önemli rol oynayan kurumlara da bu çerçevede destek veriliyor. Demokratik uygulamaların daha fazla geliştirilmesi, hukukun üstünlüğü, insan hakları, kadın-erkek eşitliği ve azınlıkların korunmasına katkıda bulunmak için STK’nın faaliyetleri de destekleniyor.

Yatırımlar başlığı altında iki alanda destek veriliyor. Bunlardan ilki, müktesebata uyum çerçevesinde, düzenleyici alt yapının kurulması ve güçlendirilmesi için yapılan yatırımlar... İkinci kısım ise, ekonomik ve sosyal uyuma yönelik yatırımlara ayrılıyor.[v]

1. B. 5. AB’de Uygulanan Devlet Yardımlarının Değerleri

AB’de Devlet Yardımlarının Uygulama Alanları;

a) İmalât sanayiinde

b) Tarımda

c) Balıkçılıkta

d) Kömür madenciliğinde

e) Ulaşımda

f) Finansal servislerde

g) Turizm

h) Basın ve Kültür Hizmetlerinde

ı) İstihdamda

i) Eğitimde

j) Diğer servislerde

Tablo 1: AB’de 1994-1996 ve 1996-1998 Yılları Arasında Gerçekleştirilen Devlet Yardımları

	Yıllık Ortalama Yardım Miktarı (Milyon EURO)	Yıllık Ortalama Yardım Miktarı (Milyon EURO)
	1994-1996 Dönemi	1996-1998 Dönemi
Toplam Devlet Yardımları	104.215	93.127
İmalât Sanayii	38,531	32.639
Tarım	14.515	13.339
Balıkçılık	294	*260
Kömür Madenciliği	9.079	*7.227
Ulaşım	36.666	**32.193
Finansal Hizmetler	1.959	3.283
Turizm	316	229
Basın ve Kültür Hizmetleri	636	748
İstihdam	1.104	1.416
Eğitim	844	900
Diğer Hizmetler	272	892

* 1998 toplamı kısmen tahmini

**1997 ve 1998 dönemlerinde Fransa’nın kömür madenciliğine verdiği destekleri kapsamaz

Tablonun incelenmesi ile; en yüksek devlet yardımlarının İmalat Sanayi ve Ulaşım sektöründe gerçekleştirdiği, Tarım ve Madenciliğe verilen açık desteğinde önemli oranda devam ettiği görülmektedir.

Tablo 2: AB’de Değişik Ülkelerde Uygulanan Devlet Yardımlarının Miktarları (1996-1998 Ortalaması)

Ülkeler	Nüfus (Milyon)	Devlet Yardımlarının Miktarı (Tarım Sektörüne yönelik yardımlar hariç)		İmalât Sanayiine Yönelik Devlet yardımları
Ülkeler	Nüfus (Milyon)	(Milyon EUR)	Kişi Başına (EUR)	(Milyon EUR)	Kişi Başına (EUR)
Avusturya	8,07	1,186	147	495	61
Belçika	10,17	2,532	249	732	72
Danimarka	5,27	1,356	257	712	135
Almanya	81,96	26,808	327	11,463	140
Yunanistan	10,49	1,306	125	616	59
İspanya	39,30	4,709	120	1,800	46
Finlandiya	5,13	500	97	391	76
Fransa	58,49	13,887	237	4,481	77
İrlanda	3,66	688	188	416	114
İtalya	57,45	15,853	276	8,864	154
Lüksemburg	0,42	78	188	48	114
Hollanda	15,57	1,963	126	629	40
Portekiz	9,94	1,471	148	195	20
İsveç	8,84	1,570	178	344	39
İngiltere	58,90	5,881	100	1,454	25

Tablonun incelenmesi ile AB devlet yardımlarını en yüksek miktarlarda gerçekleştirilen ilk beş ülkenin sırası ile; Almanya, İtalya, Fransa, İspanya ve İngiltere gibi milli ekonomileri en güçlü ülkeler oldukları görülmektedir. Bu ülkelerden en dikkati çekenin Almanya olduğu ve Almanya’nın uyguladığı Devlet Yardımlarının, AB üyesi 12 ülkeden sırasıyla; Lüksemburg, Portekiz, İsveç, Finlandiya Avusturya, Yunanistan, İrlanda, Hollanda, Danimarka, Belçika, İngiltere ve İspanyanın uyguladığı devlet yardımlarının toplamından daha fazla değerdedir.[vi]

İKİNCİ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ’NDE UYGULANAN YARDIMLAR

2. A. KOBİ’LERE YÖNELİK DEVLET YARDIMLARI

Günümüzde işletmelerin büyük çoğunluğunu küçük ve orta boy firmalar (KOBİ) oluşturmaktadır. Büyük firmalara göre daha dinamik bir yapıya ve esnek karar alma mekanizmasına sahip olan KOBİ'ler, bu özellikleriyle istihdam oluşturma potansiyelini en iyi değerlendirebilecek işletmeler olarak tanımlanmaktadır.

Özellikle küreselleşme süreci ile giderek yoğunlaşan ve bilgi ekonomisine dayalı bir kavram haline gelen rekabet, ekonomide ağırlıklı bir yere sahip olan KOBİ'lerin yapısal özelliklerinin daha iyi algılanmasını sağlayarak, KOBİ'lerin rekabet güçlerinin artırılmasına yönelik politikaların izlenmesi gereğini ortaya koymuştur.

AB'de izlenilen KOBİ politikası ve uygulanan mekanizmaların ana hatlarıyla ele alındığı çalışmamız bu düşünceden hareketle hazırlanmış ve Türkiye KOBİ'lerinin rekabet edebilirliklerinin artırılmasına yönelik politikaların değerlendirilmesinde bir zemin oluşturması hedeflenmiştir.

Çok Yıllı Program ve Bütünleştirilmiş Program çerçevesinde uygulanan AB'nin KOBİ'lere yönelik işletme politikası, 1980'li yıllarda şekillenmeye başlamış; 1989 yılında Komisyon bünyesinde işletme politikasından sorumlu yeni bir Genel Müdürlüğün oluşturulmasıyla kurumsal bir nitelik kazanmıştır.[vii]

KOBİ Tanımı:

3 Nisan 1996 tarihli Komisyon Tavsiye Metni’nde (Commission Recommendation 96/280/EC of 3 April 1996) küçük ve orta büyüklükteki işletmelerle ile ilgili tanımlar yapılmıştır. Buna göre;

Bir işletmenin orta büyüklükteki işletme olarak nitelendirilebilmesi için aşağıdaki kriterlerin tamamını karşılaması gerekir.

1. 250 kişiden daha az istihdam,

2. Yıllık 40 milyon Euro’dan daha az ciro veya 27 milyon Euro’yu aşmayan bilanço büyüklüğü

3. Bağımsız olma.

Bir işletmenin küçük işletme olarak nitelendirilebilmesi için aşağıdaki kriterlerin karşılaması gerekir:

1. 50 kişiden daha az istihdam,

1. Yıllık 7 milyon Euro’dan daha az ciro veya 5 milyon Euro’yu aşmayan bilanço büyüklüğü,

3. Bağımsız olma.

Bu kriterlerin, bir işletmenin tüm unsurlarının bir bütün olarak kabul edilerek uygulanması gerekir. Yani, Avrupa birliğine üye ülkelerde veya Avrupa Birliği dışında yerleşik şubeleri, yardımdan yararlanan işletmenin %25 ve daha fazla sermayeye veya oy hakkına sahip olduğu tüm işletmeler de yardımdan yararlanan işletme kapsamında düşünülmelidir.

Bağımsız işletmeler, KOBİ tanımı dışında kalan başka bir veya birleşik olarak birkaç firmanın %25’ten fazla sermaye katılımı veya oy hakkı olmadığı işletmelerdir.

Küçük ve orta büyüklükteki işletmeyi mikro işletmeden ayırmak gerektiğinde, mikro işletmeyi 10 kişiden daha az işçi çalıştıran işletme olarak kabul etmek gerekir.

2. A. 1. KOBİ’ler İçin Yardıma Esas Alınabilecek Harcamalar

Aşağıdaki harcama kategorilerine yardım sağlanabilir:

a) Maddi varlığı olan aktiflere yönelik yatırımlar (arsa, bina, fabrika, makine) ve maddi varlığı olmayan aktiflere yönelik yatırımlar. (teknoloji transferi ile ilişkili harcamalar) Taşımacılık sektöründe, taşıma araç ve ekipmanları yardım kapsamında kabul edilebilen harcamalar niteliğinde değildir.

b) Şirket dışı danışmanlardan sağlanan hizmet giderleri ve şirketin ilk kez bir fuara veya sergiye katılımına yönelik giderler.

Şirket dışı danışmanlardan sağlanan hizmetlere yönelik harcamalar için yapılacak yardım, bu harcamaların en fazla %50’si olabilir. Söz konusu hizmetler, işletmenin sürekli veya periyodik olarak faydalandığı hizmetleri ve işletmenin olağan işletme giderlerinden olan rutin vergi danışmanlığı, hukuki danışmanlık, reklam danışmanlığı gibi hizmetleri kapsamaz.

Fuarlara veya sergilere ilk kez katılım için yapılan giderlere yönelik yardımlar, fuardaki standın kiralanması, kurulması, çalıştırılması için gerekli giderlerin en fazla %50’si olabilir.

Maddi varlığı olan aktifler, yeni bir işletmenin kurulması, mevcut işletmenin büyütülmesi, mevcut işletmede temel bir değişikliğe gidilmesi, mevcut bir işletmedeki üründe veya üretimde değişiklik yapılması ile bağlantılı sabit fiziksel varlıklardır. Kapanmış bir işletmenin veya kapanacak bir işletmenin devralınması için yapılan harcamalar da bu kapsamda değerlendirilir.

Maddi varlığı olmayan aktifler, patent hakları, lisanslar, know-how gibi sınai varlıklar ile patentsiz teknik bilgi edinilmesi yoluyla teknoloji transferine yönelik varlıklardır.

Azami yardım, Komisyon’un yerleşik uygulamalarına göre ve yardımın yapılacak harcamalarla orantılı ve gerekli miktarla sınırlı olmasını sağlamak için yardımın azami tutarı, rakamsal olarak değil, yardıma esas harcamalarla bağlantılı yardım oranları ile ifade edilmektedir. Yani, yardım yoğunluğu ile anlatılmak istenen yardıma esas harcamaya verilebilecek yardımın azami oranıdır.

Brüt yardım yoğunluğu, projenin yardıma esas harcamalarının belli bir yüzdesini ifade eder. Bu tutar, yardım tutarının doğrudan vergiler düşülmeden önceki tutarıdır. Eğer yardım nakitten başka bir şekilde verilirse, yardım tutarı yardımın nakit eşdeğeri ile ifade edilmelidir.

Net yardım yoğunluğu, yardım tutarının vergiler düşüldükten sonra kalanını ifade eder.

(Brüt)

Yatırım

Küçük Firmalar

Orta Ölçekli Firmalar

%15,0

%7,5

Bölgesel Yardım Tavanı

İlave %15

Bölgesel Yardım Tavanı

İlave %10

Şirket dışı danışmanlardan sağlanan hizmet giderleri ve fuarlara katılım

En fazla

%50’ye

kadar

En fazla %50‘ye Kadar

En fazla %50’ye kadar

Yatırıma yapılan yardımın maksimum birikimi 87/3-c kapsamındaki bölgelerde net %75’i aşamaz.

Tabloda belirtildiği üzere, küçük işletmeler için yardım yoğunluğu %15’tir. Orta büyüklükteki işletmeler için yardım yoğunluğu %7,5’tir.[viii]

1998 AB’de KOBİ Yardımlarının toplamı 2611 Milyon Euro

KOBİ Yardımları Milyon Euro

Şekil 1: AB’de 1998 Yılında KOBİ’lere Uygulanan Devlet Yardımları[ix]

Türkiye’de, Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler bileşeni kapsamında Doğu Anadolu bölgesinde yer alan KOBİ’lerin finansman imkânlarının iyileşmesi, etkinliğinin artırılması, yeni işletmelerin kurulması, istihdamın artması, yerel danışmanlık ve eğitim hizmetlerinin iyileştirilmesi, bölgenin piyasadaki imajının iyileştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçlar dâhilinde KOBİ’ler tarafından sunulan kar amaçlı projelere hibe sağlanması planlanmıştır.

Doğu Anadolu Kalkınma Programı KOBİ bileşenine ayrılan pay 8,5 milyon Euro olarak belirlenmiş ve KOBİ’lerin sunmuş oldukları projelere %50 eş finansman sistemi ile 10.000 ile 100.000 Euro arasında hibe verilmesi öngörülmüştür.

Bir KOBİ bu hibe programı kapsamında birden fazla proje başvurusu yapabilmekte ancak maksimum hibe tutarı 100.000 Euro’yu aşamamaktadır. KOBİ’ler hibe başvurusu için standart başvuru formlarının dışında bir de bu hibe ile birlikte işletmedeki üç yıllık değişimi ön görecekleri bir “iş planı” sunmak zorundadır. İş planı formatı proje başvuru dokümanları ile birlikte Avrupa Komisyonu Türkiye Temsilciliği’nden temin edilebilmektedir.

Bu programın en önemli özelliği imalât sektörünün yanı sıra hizmetler sektöründe faaliyet gösteren işletmelere de destek olmasıdır. Bu kapsamda destek alabilen sektörler ve konular:

Aşağıda belirtilenler dışındaki tüm ekonomik sektörler uygundur:

a) Birincil Tarımsal Üretim Faaliyetleri;

b) Ormancılık;

c) Elektrik ve gaz üretimi ve dağıtımı;

d) Çelik ve Kömür Sanayii;

e) Savaş araç ve gereçleri ve hizmetleri imalâtı ve ticareti;

f) Tütün ve tütün ürünleri üretimi;

g) Alkol ihtiva eden içeceklerin üretimi,

h) Perakende ve toptan ticaret,

ı) Kumarhane veya kumar sektörüne dâhil olan herhangi bir şirketin işletmesi,

i) Bankacılık, sigortacılık, malî hizmetler,

j) Döviz spekülasyonu ve malî spekülasyonlar içeren faaliyetler; borsa yatırımları;

k) Emlak yatırımları ve emlakçılık.

“KOBİ” bileşeni kapsamında yer alan projeler için Avrupa Birliği Komisyonu tarafından belirlenen son tarih 18 Temmuz 2005 olarak açıklanmıştır.[x]

2. A. 2. KOBİ’lere Yönelik Bazı Programlar

2. A. 2. a) İdarî ve Yasal Düzenlemeler Açısından İş Ortamının Basitleştirilmesi ve İyileştirilmesi

İdarî ve yasal düzenlemeler açısından KOBİ'ler için iş ortamının basitleştirilmesi ve iyileştirilmesine yönelik çalışmalar, yasal önerilerin değerlendirilmesinde ve özellikle rekabet, Tek Pazar, vergi, sosyal politika ve çevre politikası gibi KOBİ'leri etkileyebilecek politika alanlarında KOBİ'lerin ihtiyaçları ve karşılaştıkları zorluklar üzerinde yoğunlaşmaktadır.

2. A. 2. b) BEST (Business Environment Simplification Task Force / İş Ortamının Basitleştirilmesine Yönelik Faaliyet Grubu)

BEST faaliyet grubu, AB işletmelerinin özellikle KOBİ'lerin gelişimini engelleyen sorunların ortadan kaldırılması ve mevzuat kalitesinin iyileştirilmesini teminen Komisyon ve üye devletlerce alınacak somut önlemler konusunda öneriler geliştirilmesi amacıyla oluşturulmuştur.

Bünyesinde üye devletlerin iş adamlarının, kamu görevlilerinin ve akademisyenlerinin yer aldığı BEST, AB KOBİ'lerinin rekabet gücünün iyileştirilmesi ve sürdürülebilir istihdam imkânlarının oluşturulması ihtiyacı üzerinde yoğunlaşan bir rapor hazırlamış ve bu raporda kamu idaresi; eğitim ve öğrenimde yeni yaklaşımlar; istihdam ve çalışma koşulları; finansman ve yeni teknolojilere erişim ile yenilikçi faaliyetlerin teşviki alanlarında 19 temel öneri sunmuştur. Komisyon BEST faaliyet grubunun raporu çerçevesinde bir Eylem Planı hazırlamış; bu planda yer alan önlemlerin takibi konusunda ise, Komisyon'un Konsey'e rapor hazırlaması öngörülmüştür.

KOBİ'lerin malî kaynaklara erişimlerinin kolaylaştırılması amacıyla AB'de mevcut finansman mekanizmaları çerçevesinde çeşitli girişimler uygulamaya koyulmaktadır.

Avrupa Yatırım Bankası, Avrupa Yatırım Fonu ve Yapısal Fonlar, AB'deki temel finansman mekanizmalarını oluşturmaktadır.

2. A. 2. c) Avrupa Yatırım Bankası

Avrupa Birliği'nde dengeli kalkınmayı ve Avrupa entegrasyonunu teşvik edici yatırımlara fon sağlamayı kolaylaştırmak amacıyla 1958 yılında kurulan Avrupa Yatırım Bankası (AYB), ulusal, bölgesel veya yerel malî aracı kurumlar aracılığıyla finansman sağlamaktadır. Bu çerçevede AYB'nin 1990'dan bu yana sanayi ve hizmet sektörlerine sağladığı kredilerin yaklaşık %45'inden KOBİ'ler yararlanmıştır. AB'nin istihdam oluşturmaya ve yenilikçi faaliyetlere verdiği özel önem karşısında AYB, KOBİ'lere sağladığı yatırım finansmanını artırmış; 1999 yılında 11.500 KOBİ için verilen kredi 2.8 milyar Euro'ya yükselmiştir.

AYB ayrıca Amsterdam Zirvesi'nde alınan büyüme ve istihdama ilişkin tavsiye kararının desteklenmesi çerçevesinde "Amsterdam Özel Eylem Programı"nı oluşturarak, KOBİ risk sermayesi girişimini başlatmış; 2000'li yıllarda KOBİ'lerin ve girişimciliğin geliştirilmesi amacıyla "Yenilikçi Faaliyetler 2000 Girişimi" çerçevesinde finansman sağlamayı öngörmüştür.

2. A. 2. d) Avrupa Yatırım Fonu

Avrupa Yatırım Fonu, Avrupa ekonomisinin kalkınmasında iki temel alan olarak kabul edilen Trans Avrupa ağları (TENs) ve KOBİ'lerle ilgili olarak, orta ve uzun vadeli yatırımların teşvik edilmesi yoluyla AB düzeyindeki entegrasyonun desteklenmesini hedeflemektedir. Bu çerçevede Avrupa Yatırım Fonu, KOBİ'lere finansman sağlayan bankalar, leasing şirketleri, garanti kurumları, karşılıklı garanti fonları ve diğer malî kurumlar için portföy garantisi sağlamakta; yenilikçi ve gelişiminin henüz ilk aşamalarında bulunan küçük işletmelerin desteklenmesinde büyük önem taşıyan risk sermayesi fonlarına yatırım yapmaktadır.

2. A. 2. e) Yapısal Fonlar

Yapısal fonlar AB'de bölgeler veya sosyal gruplar arasındaki eşitsizliklerin azaltılmasına yönelik faaliyetlere malî destek sağlayarak, ekonomik ve sosyal uyumun teşvik edilmesini hedeflemektedir. Yapısal Fonlar, Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu ile Balıkçılık için malî aracı içermektedir. Yapılan çalışmanın KOBİ'leri kapsaması sebebiyle sektörel düzeydeki fonlar ele alınmayarak Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu ve Avrupa Sosyal Fonu hakkında bilgi verilmiştir.

2. A. 2. f) Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu

Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu, bölgesel sosyoekonomik dengesizliklerin azaltılması hedefi çerçevesinde KOBİ'lerin desteklenmesi, verimli yatırımların teşvik edilmesi, alt yapının iyileştirilmesi ve yerel kalkınmanın geliştirilmesine malî destek sağlamaktadır.

2. A. 2. g) KOBİ’lerin Rekabet Gücünün Artırılması ve Araştırma Eğitim ve Yenilikçi Faaliyetlere Erişimin İyileştirilmesi

KOBİ'lerin rekabet gücünün artırılması araştırma ve teknolojik gelişme alanında da bazı düzenlemeleri gerekli kılmakta; ancak KOBİ'lerin araştırma ve yeni teknolojiler konusundaki gelişmelerden haberdar olmalarını, teknik kapasitelerini güçlendirmelerini ve yenilikçi faaliyetlere yönelmelerini sağlayacak bir ortamın oluşturulması tek başına yeterli olmamaktadır. Bu gelişmelerden somut sonuç alınabilmesi ancak gerekli bilgi, beceri ve deneyime sahip yetişmiş insan gücü ile mümkün olabilmektedir. Bu çerçevede AB'de meslekî eğitim konusuna da ayrı bir önem verilmekte ve bu bağlamda Birlik çeşitli program ve faaliyetler ile meslekî eğitim konusuna destek sağlamaktadır.

Sonuç olarak, AB KOBİ’lere; özellikle küreselleşme süreci ile giderek yoğunlaşan ve bilgiye dayalı ekonominin getirdiği yeni koşullar çerçevesinde daha farklı bir boyuta taşınan rekabet ortamı, yeni rekabet koşulları ile mücadele edilmesini sağlayacak stratejilerin belirlenmesinde dikkatlerin ekonomide ağırlıkla bir yere sahip olan KOBİ'ler üzerinde yoğunlaşmasına yol açmıştır.

Dinamik yapıları ve esnek karar alma mekanizmaları ile yeniliklere, talep değişikliklerine ve çeşitliliklerine daha kolay uyum sağlayabilen; daha düşük yatırım maliyetleriyle istihdam imkânı oluşturan ve ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenen KOBİ'ler, istikrarlı ve sürdürülebilir bir büyüme hedefinin gerçekleştirilmesinde temel unsur olarak görülmektedir.

Ancak KOBİ'lerin yapısal özelliklerini ekonomiye etkin bir şekilde yansıtabilmeleri sadece idarî, yasal ve malî ortamın basitleştirilmesi ve iyileştirilmesini değil, meslekî eğitim dahil olmak üzere teknik alanda da çeşitli düzenlemeleri kaçınılmaz kılmaktadır.

Bu çerçevede KOBİ'leri tüm yönleriyle ele alarak uygulanacak mekanizmaları aynı çatı altında toplayacak bir işletme politikasının gereği ön plana çıkmaktadır.

Faaliyette bulunan işletmelerin ihtiyaçları ve karşılaştıkları sorunları dikkate alarak, hızla değişen dünyada yeni koşullara uyum sağlanmasını ve mücadele edilmesini sağlayacak bir işletme politikasının başarılı olacağı açıktır.

Dünyada en rekabetçi ve en dinamik ekonomiye sahip olmayı hedefleyen AB'de, KOBİ'lerin ekonomiye ve buna paralel olarak makroekonomik hedeflerin gerçekleştirilmesine sağladığı katkı tüm üye devletlerce kabul edilmektedir.

AB'de işletme politikası temelde çok yıllı dönemi içeren programlar dahilinde gerçekleştirilmekte; bu uygulama daha önceki programların değerlendirilmesini sağlayarak eksikliklerin tamamlanmasını ve yeni hedefler doğrultusunda gerekli değişikliklerin ve düzenlemelerin yapılmasına imkân sağlamaktadır.

Bir başka deyişle, izlenen bu işletme politikası, işletmelerin performansının artırılmasına ve üretken girişimci faaliyetlerin teşvik edilmesine yönelik faaliyetler için bir çerçeve oluşturmaktadır.

Bu bağlamda, AB'nin makroekonomik hedefleri doğrultusunda mevcut finansman mekanizmaları kullanılarak KOBİ'lere yönelik girişimler değerlendirilmekte ve çeşitli programlar uygulamaya koyulmaktadır.

AB'de KOBİ'ler için gerçekleştirilen faaliyetlere bakıldığında özellikle malî kaynaklara erişim konusu üzerinde ağırlıklı olarak durulduğu ve araştırmaya-geliştirmeye de ayrı bir önem verildiği görülmektedir.

Bunun yanı sıra işletmelerin dış pazarlara açılmaları, potansiyel işbirliği alternatiflerini değerlendirmeleri ve bu çerçevede bilgilendirilmeleri de işletme politikası kapsamında yer almakta; KOBİ'lerin idarî, malî ve yasal alanda karşılaştıkları zorluklar ve ihtiyaçlarının belirlenmesini hedefleyen çalışmalar da yürütülmektedir. KOBİ'lerle ilgili çalışmalar çerçevesinde AB'de üzerinde durulan bir diğer önemli konu ise KOBİ'ler arasında en iyi uygulamaların paylaşımının sağlanmasıdır.

AB'nin KOBİ'lere yönelik 1997-2000 yıllarını içeren üçüncü çok yıllı programı Aralık 2000'de sona ermektedir. 2001-2005 yıllarını kapsayacak olan dördüncü çok yıllı program ile ilgili çalışmalar ise tamamlanmış ve program önerisi sunulmuştur.

Yeni çok yıllı program, AB'nin yeni ekonomik ortamda ve özellikle genişleme süreci içerisinde KOBİ'ler için saptayacağı hedefler ve buna paralel olarak gerçekleştireceği eylemler açısından büyük önem taşımaktadır.

Komisyon önerisinde 2001-2005 yıllarını kapsayacak bu yeni çok yıllı programın Türkiye'nin katılımına da açık olacağının belirtilmesi, özellikle Türk KOBİ'leri açısından AB ile adaylık sürecinde önemli bir fırsat oluşturacaktır.

Bu bağlamda AB'nin KOBİ'lere yönelik olarak uygulamaya koyduğu mekanizmaların ve programların incelenerek faydalanma imkânlarının değerlendirilmesi Türk KOBİ’lerinin rekabet güçlerinin artırılmasında yapıcı bir katkı sağlayacaktır.[xi]

2. A. 3. Komisyonun Müdahalelerinden Bazı Örnekler

2. A. 3. a) Yasaklanmış Bir Yardım Programı; Otomotiv Sanayii

Alman yetkililer, Wolksvagen’a, Almanya’daki iki üretim merkezinde yatırım yapabilmek için 398 milyon Euro tutarında yardımda bulunmayı istiyorlardı. Bu, Komisyon’un daha önce onaylamış olduğu bir başka yardıma ek bir yardımdı. Komisyon, ek yardımın bir bölümünün, kamu yararı ile ters düştüğü ölçüde Topluluk içindeki rekabeti bozduğuna karar verdi. Bu nedenle, 123 milyon Euro’luk tutar için kısmen negatif karar aldı. Komisyon, her zaman için, bütün Avrupa’da otomotiv sanayiindeki faaliyet koşullarının adil olmasını sağlamaya çalışmıştır. Almanya’nın doğu bölgelerinin ekonomik yardım fazlasının bu yardımı alamayan diğer firmalara zarar vermemesi için çok dikkatli davranmaktadır. Bu dengeli politika, ortak pazarın her yerinde, otomotiv sanayinde çalışanlar lehine, istihdamın ve rekabetin korunmasını sağlamıştır. Komisyon ayrıca, kamu yetkililerini sistemli yardımdan vazgeçirerek, kamu harcamalarının, dolayısıyla da genel vergi yükünün azaltılmasına katkıda bulunmuştur.

2. A. 3. b) Koşullu Olarak Onaylanan Yardımlar; Havayolu Taşımacılığı

Ulusal havayollarının çoğu, Avrupa’da havayolu taşımacılığının özelleştirilmesi karşısında, rekabet güçlerini artırmak için yeniden yapılandırma ve yeniden kapitalizasyon planları geliştirdiler. Komisyon, 1997 yılında, Alitalia’ya 1400 milyon Euro tutarında yardım için koşullu onay verdi. Komisyon’un değerlendirmesi, İnteralia olarak yeniden yapılandırma planının uygulanabildiğine, İtalyan yetkililerin taahhütlerine (örneğin şirket piyasanın ticari koşularına göre yönetilecekti), İtalia’nın lehine herhangi bir ayrımcılık olmayışına ve fiyatlar üzerinde hakim bir etkinin bulunmayışına dayanıyordu. Komisyon, yardımın, kamu yararı ile çelişmediği ölçüde, üye ülkeler arasındaki ticareti olumsuz yönde etkilemeksizin, Avrupa’da havayolu taşımacılığının gelişmesine katkıda bulunabileceğine karar verdi. Rekabeti bozmadan, bir şirkete havayolu taşımacılığı piyasasında yeniden işlerlik kazandırmayı hedefleyen bu yardımın iki hedefi vardı: müşteriler hem Alitalia’nın hizmetlerinden, hem de rakiplerininkilerden yararlanacaklardı.

[12]

2. B. ARAŞTIRMA GELİŞTİRME (AR-GE) YARDIMLARI

AR-GE faaliyetleri ekonomiyi canlandırmak, istihdamı artırmak ve Avrupa Endüstrisine rekabet gücü kazandırmak rolü göz önünde bulundurularak Topluluk ve üye ülke bazında araştırma ve teknolojik gelişmeyi destekleyici önlemler alınması gerekmektedir. AR-GE yardımlarına ilişkin çerçeve kararı bu hedefin (gereksinimin) gerçekleştirilmesine katkıda bulunurken, rekabet kurallarının da uygulanmasını sağlamayı amaçlamaktadır.

AB’de AR-GE yardımları 17.02.1996 tarih ve C/45 sayılı Topluluk Resmi Gazetesinde yayımlanan “AR-GE Yardımlarına İlişkin Çerçeve Kararı” ile düzenlenmektedir. Bu kararın geçerliliği 31 Aralık 2005 tarihinde sona erecektir.

Çerçeve kararının halen yürürlükte olan revize edilmiş versiyonu geçmiş yıllarda kazanılmış deneyimler ve daha önceki yıllarda meydana gelen gelişmeler göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Bu gelişmelerden birisi de GATT 1994 Anlaşmasının altındaki “Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Tedbirler Anlaşması”dır. Bu anlaşma araştırma yardımlarının özel niteliklerini göz önünde bulundurmaktadır. Anlaşmanın 8. maddesinde “belirli şartları taşımak kaydıyla firmalar tarafından veya yüksek öğretim veya araştırma kuruluşları tarafından firmalarla sözleşme esasına göre yürütülen araştırma faaliyetleri için verilen yardımlar dava edilemezler” denilmektedir.[13]

2. B. 1. Kapsam

a) İşletmelerin araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile ilgili giderlerine sağlanacak destekleri belirler,

b) Kamu kuruluşu niteliğindeki Yüksek öğrenim kurumları veya araştırma merkezlerinin kamu kaynaklarından desteklenerek gerçekleştirdikleri Araştırma ve Geliştirme faaliyetlerini bu kapsamda değerlendirmez.

c) Hassas sektörlerde (Demir-çelik, gemi imalâtı, taşıt araçları), uygulanabilecek devlet yardımları için özel kurallar vardır. Her bir uygulama içinde önceden komisyona bilgi verme zorunluluğu bulunmaktadır.

2. B. 2. Kavram

a) Temel Araştırma ve Geliştirmeler; Endüstriyel veya ticari araştırmalar dışında temel bilgi birikimini geliştirmek amacıyla gerçekleştirilen araştırmalar.

b) Endüstriyel Araştırmalar ve Geliştirmeler; Yeni üretim yöntemi, ürün veya hizmet geliştirmeyi hedefleyen, veya mevcutlarda önemli oranda geliştirme veya iyileştirme sağlayan, sanayide bilgi birikimini güçlendiren araştırmalar.

c) Rekabet Öncesi Araştırmalar ve Geliştirmeler; Endüstriyel gelişimi planlayan, yeni veya mevcut olan bir ürün veya yöntemi değiştirecek tasarım veya yeni yöntemlerin, araştırılması (Ürünlerin prototiplerinin geliştirilmesi, imalât öncesi tasarım giderleri)

2. B. 3. Uygun Bulunan Yardımlar

a) Araştırmada çalışan personelin ücretleri,

b) Araştırmada kullanılacak alet, edevat ve cihazların satın alınma veya kullanımı ile ilgili giderler,

c) Araştırma için, dışarıdan sağlanan Danışmanlık veya bilgi tedarikinin giderleri,

d) Araştırma süresince oluşan ve direkt araştırma ile ilgili giderler,

e) Araştırma süresince oluşan diğer işletme giderleri.

En fazla yardım miktarı ise Temel araştırmalar ve geliştirmeler, Endüstriyel araştırmalar ve geliştirmeler, Rekabet öncesi araştırmalara ve geliştirmelere sağlanmaktadır.[14]

Şekil 2: AB’de 1998 Yılında AR-GE İçin Uygulanan Devlet Yardımları

2. B. 4. Altıncı Çerçeve Programı

AB bilimsel araştırma ve teknoloji geliştirme kapasitesini güçlendirmek ve bu yolla sosyal ve ekonomik kalkınmayı sağlamak amacıyla 1984 yılından bu yana beş yıllık dönemlerle çerçeve programları uygulamaktadır. Çerçeve programları AB’nin araştırmaları finanse etmek için kullandığı temel enstrümandır.

Çerçeve Programları, kapsadığı yıllar ve bütçeleri:

ÇERÇEVE1 1984-1987 3,750 mEuro

ÇERÇEVE2 1987-1991 5,396 mEuro

ÇERÇEVE3 1990-1994 6,600 mEuro

ÇERÇEVE4 1994-1998 13,200 mEuro

ÇERÇEVE5 1998-2002 14,960 mEuro

ÇERÇEVE6 2002-2006 17,500 mEuro

2002-2006 yıllarını kapsayan Altıncı Çerçeve Programı’nın temel hedefi:

Bilim ve teknoloji alanında, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya’nın gerisinde kalan Avrupa Birliği, araştırmaya dahil tüm taraflarla birlikte, bilimsel mükemmeliyeti yakalamak ve rekabet edebilirliği sağlamak, Avrupa’yı, 2010 yılında dünyanın en dinamik ve rekabet gücü en yüksek bilgi ekonomisi haline getirilmek amacı ile “Avrupa Araştırma Alanı” oluşturmayı hedeflemiştir.

Altıncı Araştırma ve Teknoloji Geliştirme Çerçeve Programı 1 Ocak 2003 tarihinde başlayacak olup, 17,5 milyar Euro’luk bir bütçeye sahiptir. Program kapsamında öncelikli yedi temel alan belirlenmiş olup, toplam kaynağın 12,5 milyar Euro’luk bir kısmı bu alanlar için ayrılmıştır. Bu alanlar şunlardır: genetik ve bioteknoloji, bilgi teknolojileri, nano teknoloji, hava ve uzay bilimi, gıda güvenliği, sürdürülebilir kalkınma ile ekonomik ve sosyal bilimler.

Fonların dağıtımında herhangi bir ülke kotası bulunmamakta olup dağıtım aşağıdaki prensiplere göre yapılmaktadır:

Yalnızca birden fazla ülkeden katılımcının yer aldığı projelere finansman sağlanmaktadır.

Fonlar, Komisyon tarafından düzenli bir şekilde yayınlanan “teklif çağrıları” ertesinde rekabetçi bir şekilde dağıtılmaktadır.

Kapsamı ve amaçları “teklif çağrıları”nda belirtilen önceliklere uygun olan projeler seçilmektedir.

Teklif edilen her bir proje, bağımsız uzmanlar grubunca teknik yönlerden değerlendirilmektedir.

2. B. 5. AR-GE Yardım Programlarından Örnekler

2. B. 5. a) Komisyon Tarafından Uygun Görülmeyen Yardım Programı Örneği

Fiat Grubunun bir yan kuruluşu olan IVECO hafif ticari araçlar, kamyonet, otobüs ve dizel motorlar üreten bir firmadır. İtalyan yetkilileri 1999 yılı Kasım ayında Komisyona IVECO’nun hafif ticari araçlar serisinin yenilenmesi ve geliştirilmesi projesi için 16 milyon Euro tutarında AR-GE yardımı yapmayı planladıklarını bildirmişlerdir.

Komisyon yaptığı inceleme sonucunda yardımın uygun olmadığına karar vermiştir. Komisyon genellikle AR-GE yardımlarına karşı olumlu bir yaklaşıma sahiptir. Ancak, AR-GE yardımlarına ilişkin çerçeve kararında, bu tür yardımların firmaları normal günlük operasyonlarına ek olarak araştırma faaliyetlerinde bulunmaya teşvik edici olması gerektiği belirtilmektedir. IVECO’nun projesi bir önceki modele göre daha gelişmiş bir ürün meydana getirmeyi amaçlamaktadır. Bu tür programlar IVECO ve benzer otomotiv firmalarında normal aktivitelerin bir parçası olarak periyodik bir şekilde yürütülmektedir. Komisyon yeni bir model geliştirmenin araştırma faaliyeti sayılamayacağını, aksi halde tüm otomotiv firmalarının piyasaya sürecekleri her yeni model için yardım talep edebileceklerini, bunun da AR-GE yardımı değil, işletme yardımı kapsamına gireceğini ifade etmiştir.

2. B. 5. b) Komisyon Tarafından Uygun Görülen Yardım Programı Örneği

Baskı ve kopyalama sistemleri alanında faaliyet gösteren Océ firması 21.000 kişinin üzerinde çalışanı ve 3 milyar Euro’nun üzerindeki yıllık cirosu ile alanında dünyanın önde gelen kuruluşlarından birisidir. Hollanda yetkilileri, firmanın yeni bir tür geniş formatlı renkli printer geliştirmek amacıyla hazırladığı projeye 22.7 milyon Euro tutarında yardım verme kararını Komisyona bildirmişlerdir.

Komisyon yardımı değerlendirirken, özellikle Océ’nin bu alanda daha önce yaptığı araştırmaları, projenin maliyet yapısını ve bu alanda piyasada mevcut en yeni teknolojileri incelemiştir. İnceleme neticesinde, teknik güçlüklerinden dolayı araştırmanın en azından “rekabet öncesi geliştirme aktiviteleri” sınıfına girmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Komisyon, yardımın firma üzerinde araştırmayı teşvik edici bir etki yapıp yapmayacağı konusunu da değerlendirmiştir. Bu proje ile birlikte Océ’nin AR-GE harcamalarında ve AR-GE personeli sayısında ciddi ölçüde artış olacağı ve projenin içerdiği yüksek teknik risklerle firmanın çabalarının sektör için normal kabul edilen seviyenin üzerine çıkacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Komisyon yardım yoğunluğunu hesaplamak için baz alınacak proje masraflarını 95.1 milyon Euro olarak tespit etmiş, yardım yoğunluğunu da %24 olarak hesaplamıştır. Bu oran AR-GE çerçeve kararında rekabet öncesi geliştirme aktiviteleri için belirlenen maksimum oran olan %25’in altındadır. Tüm bu incelemelerin sonucunda yardım, çerçeve kararındaki hükümlere uygun bulunmuş ve Komisyonca onaylanmıştır.

2. B. 6. Türkiye’de AR-GE Yardımları

Yatırımlarda Devlet Yardımları Mevzuatı çerçevesinde, AR-GE yatırımlarına, öncelikli teknoloji alanlarında yapılacak yatırımlara ve teknoloji geliştirme bölgelerinde yapılacak yatırımlara diğer yatırımların da yararlandığı vergisel desteklerin yanı sıra bütçe kaynaklarından kredi tahsisi yapılabilmektedir. Teknoloji geliştirme bölgelerinde yapılacak yatırımlarda Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Uygulama Yönetmeliğinde tanımlanan yönetici şirketin, öncelikli teknoloji alanlarında yapılacak yatırımlarda Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu veya Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)’nun, AR-GE yatırımlarında TÜBİTAK’ın görüşü doğrultusunda işlem yapılmaktadır.

Bu yatırımlara 400 Bin YTL’yi aşmamak kaydıyla, gerekli makine ve teçhizat ile yazılım giderlerinin %50’sine kadar kredi sağlanabilmektedir. Krediler 1 yıl ödemesiz toplam 5 yıl vadeli olup, ödemesiz dönemin bitiminden başlamak üzere altışar aylık eşit taksitler halinde geri alınmaktadır. Kullandırılan kredilerin faiz oranı %20’dir.

AR-GE alanında düzenlenen yatırım teşvik belgesi sayısı 2001 yılında 12, 2002 yılında 5 olmuştur. Toplam yatırım tutarı ise 2001 yılı için 14,9 Milyon YTL, 2002 yılı için 11,2 Milyon YTL’dir. Bu yıllarda AR-GE yatırımlarına hiç kredi tahsisi yapılmamıştır.

Dış Ticaret Müsteşarlığı da AR-GE projeleri yürüten firmalara destek sağlamaktadır. Ancak, Hazine Müsteşarlığından farklı olarak destek, projenin yatırım döneminde değil işletme döneminde 26 verilmektedir. AR-GE faaliyetinde bulunan kuruluşların bu alandaki harcamaları temel oran olarak en fazla %50, ilave desteklerle beraber en fazla %60’a kadar desteklenmektedir. Hibe veya uygun koşullu kredi şeklinde sağlanan desteğin süresi proje bazında en çok 3 yıldır.

TÜBİTAK tarafından proje bazında yapılan değerlendirmeler sonucu, AR-GE harcamalarına uygulanacak “destekleme oranı” ile bu oran üzerinden hesaplanan “toplam destek tutarı” belirlenerek Dış Ticaret Müsteşarlığı’na bildirilmektedir.[15]

2. C. EĞİTİM YARDIMLARI

İş gücü piyasalarının fonksiyonlarının işlerlik kazanması ve iş gücü kalitesinin belirli bir seviyeye getirilebilmesi için üye devletlerin, firmaların, bireylerin, üretici ve tüketicilerin etkin yaklaşımı gerekmektedir. Komisyon topluluk doğası ile çatışmayacak eğitim faaliyetlerini bizzat kendisi başlatmış, devlet yardımları kararlarının iş gücü piyasaları ile ilgili politikaların önünde engel teşkil etmemesini sağlamıştır.[16]

İstihdam arayışı Avrupa'da gittikçe daha zorlu bir mücadele haline geliyor. İşverenler çok titiz davranıyorlar ve uygun niteliklere ve sağlam deneyime sahip elemanlar arıyorlar. Sorunun kesinlikle farkında olan Avrupa Birliği, size becerilerinizi geliştirecek, özgeçmişinize yeni öğeler katacak ve iş gücü piyasası için daha iyi donatılmanızı sağlayacak eğitim ve öğretim programları sunuyor.

Avrupa Kurumları başlangıçtan beri insanlara öğretim ve eğitim alanında yardımcı olmaya çalışmıştır. 1951'deki AKÇT Anlaşması'ndan başlayarak ve daha sonra 1957'de Roma Antlaşması ve 1992'deki Maastricht Antlaşması'nda (Madde 126 ve 127), bu konu hep ön planda yer almıştır. Avrupa Komisyonu'nun 1993'te yayımladığı büyüme, istihdam ve rekabet gücüne ilişkin Beyaz Kitap'ta, 21. yüzyıla girilirken göğüslenmesi gereken sorunlar ve izlenecek yollar özetlenmiş öğretim ve eğitimin ekonomik büyümeyi istihdama dönüştürme gereği vurgulanmıştır.

Komisyon bu hedefe erişilmesine daha fazla katkıda bulunabilmek için bu alandaki programlarını bir süre önce yeniden düzenledi. Erasmus, Lingua ve diğer Comett programları yeniden biçimlendirildi. Bunların yerine Sokrates ve Leonardo Da Vinci programları uygulamaya kondu.

2. C. 1. Sokrates (Socrates)

1995'te başlatılan bu program bugün Avrupa Birliği'ne üye 15 devletin yanı sıra Norveç, İzlanda ve Liechtenstein'ı kapsıyor. Sokrates nedir?

Bu yeni programla Erasmus programı kapsamındaki yüksek öğretim öğrencileri mübadeleleri ve Lingua programı kapsamındaki dil öğrenimi çalışmaları sürdürüldüğü gibi öğretimin her düzeyinde yeni etkinlikler gerçekleştirilmektedir.

Sokrates programının önemli bir kısmı (Bölüm I) öğrencilerin hareketliliğine ayrılmıştır. Sokrates, yurt dışında öğrenim görme ve Birliğin diğer ülkelerindeki yaşam hakkında bilgi edinme olanağı sunar. Öğrencilerin başka ülkelerde girdikleri sınavlar kendi üniversiteleri tarafından geçerli sayılır ve bazı durumlarda burs verilmesi mümkündür. Hareketlilik öğrencilerle sınırlı değildir. Öğretim üyeleri de bu olanaktan yararlanabilir. Ayrıca, programın I. Bölümü, üniversiteleri öğrenci mübadelesine doğrudan katılmayan öğrencilere verilen derslere bir Avrupa boyutu katmaya özendirmek için daha da önemli bir yardım verilmesini sağlar. Bu bağlamda, programların uluslar-ötesi tanımlanmasına ve ortak ilgi alanına giren konularda işbirliğine yeni bir vurgu getirir.

2. C. 2. Leonardo da Vinci

6 Aralık 1994'te başlatılan Leonardo Programı Antlaşmanın 127. maddesine dayanır. Avrupa Birliği'ne üye bütün Devletlerin yanı sıra Norveç, İzlanda ve Liechtenstein'ı kapsar. Program, Doğu ve Orta Avrupa'daki bağlantılı ülkeler ile Kıbrıs ve Malta'nın katılımına da açılacaktır.

Leonardo da Vinci nedir? FORCE (sürekli eğitim), PETRA (temel eğitim), Comett (üniversite-iş dünyası işbirliği), Eurotecnet (teknolojik yeniliklerle ilişkili niteliklerin yükseltilmesi) ve Lingua (dil öğrenimi) gibi Topluluk ölçeğinde yürütülen eski programlar daha fazla tutarlılık sağlanması amacıyla Leonardo da Vinci programı kapsamında birleştirilmiştir.

Programın başlıca amacı, meslekî eğitim düzeyinin yükseltilerek teknoloji ve sanayideki gelişmelerden yararlanmanızı sağlamaktır. Programlar, değişimin tahmin edilmesi ve çalışma hayatına katılım için yeni yöntemler bulunması yoluyla sizi geleceğin mesleklerine hazırlayacaktır.

Program, ulusal sistemlere değer katarak ve her sistemin en iyi özelliklerini destekleyerek Avrupa'daki meslekî eğitimin kalitesini yükseltecek ve yenilikleri artıracaktır. Temel düşünce, yaşam boyu öğrenimin özendirilmesi ve bu yolla insanların iş gücü piyasasındaki değişimin getirdiği sorunları göğüslemelerine yardımcı olunmasıdır.

Staj yeri bulma ve mübadele uygulamaları yoluyla, meslekî eğitim gören veya üniversiteye giden gençlere, eğitimlerini tamamlamak için bir başka Üye Devlet'teki bir firmada staj yapmaları sağlanır. Mübadele uygulamalarına eğitimciler ve diğer uzmanlar da katılabilir.

Leonardo da Vinci'den önce uygulanan önlemlerle, Manş Tüneli'nde çalışan Eurostar treninin makinistlerinin eğitimi ve çeşitli Üye devletlerdeki gençler ve çıraklar arasındaki mübadeleler gibi uygulamalar desteklenmiştir.

Leonardo programı, ortak eğitim modüllerine ilişkin uluslar-ötesi pilot projelerin ve eğitimcilerin ihtiyaçlarının ve eğitimin uyarlanmasını amaçlar. Son olarak, bu alandaki bilgiyi geliştirmek üzere Topluluk düzeyinde etütler ve karşılaştırmalı analizler yapılmıştır.[17]

Şekil 3: 1998 Yılında AB Üyesi Ülkelere Uygulanan Eğitim Yardımları[18]

2. D. İSTİHDAM YARDIMLARI

İşletmelerin yeniden oluşturdukları veya vasfını yükselttikleri istihdam için uygulanır. Bu yardımdan faydalanacak işletmenin, aynı zamanda bölgesel yardımlar kapsamında işletmelerin kullandığı yardımlardan faydalanmaması gerekmektedir.

İstihdam yardımının amaçları şunlarıdır:

a) İstihdam durumunu iyileştirmek için yardımları iyi kullanmak,

b) İşsizliği iyileştirici sonuçlar almak,

c) Rekabet artırıcı, olumlu sonuçlar almak.

Olumlu görülmeyen (AT antlaşmasının 87-1 maddesi kapsamına girmeyen )bazı istihdam örnekleri:

a) Belirli kişileri veya belirli malların üretimini kayırmadan kişilere yardım oluşturan önlemler. (Örnek: işsizlere rehberlik ve danışma, genel yardım ve eğitim sağlamaya yönelik destekler)

b) Genel Önlemler. (Örnek: iş hukukunu iyileştirmeye veya eğitim sistemini uygun hale getirmeye yönelik destekler)

İstihdam Yardımı Yönetmeliğinin Kapsamına işletmelerin yeniden oluşturdukları veya vasfını yükselttikleri istihdam girmektedir. Tarım ürünleri, Balıkçılık, Ulaştırma, Çelik, Gemi Yapımı, Sentetik fiber ve Motorlu Araçlar gibi hassas sektörler için özel kurallar uygulanmaktadır.

2. D. 1. Yeni Oluşturulan İstihdam Projesi (Desteği)

Belirli bir zaman diliminde işletmenin ortalama istihdam değerlerinin üzerinde oluşturulan net ek istihdam için verilen Devlet desteklerini içermektedir. Temel özellikleri şunlardır:

a) Hiç iş sahibi olmamış veya daha önceki işini kaybetmiş işçiler için oluşturulan yeni işler ile ilgili giderlere yönelik,

b) Belirli bir zaman diliminde işletmenin ortalama istihdam değerlerinin üzerinde oluşturulan veya mevcut istihdamı gerçekleştiren işlerin paylaştırılması ile oluşan net ek istihdam için hesaplanır,

c) Komisyon öncelikle KOBİ’lerin veya geri kalmış bölgelerde yer alan işletmelerin mevcut işlerin paylaştırılması ile ortaya çıkacak ek iş kapasitesinden, özellikle dezavantajlı işçileri (Azınlıklar veya özürlüler) istihdam etmelerini teşvik eder.

2. D. 2. İstihdamın Vasfını Yükseltme Desteği

İşletmede istihdam edilen işçilerin vasfını yükseltmek için gerçekleştirilen giderlere yönelik Devlet desteklerini kapsar.[19]

2. D. 3. En Fazla Yardım Miktarı

İstihdam desteği için verilecek hibelere yönelik üst sınır oluşturulması genel kurallarla düzenlenmemiş, bunu yerine;

a) Yardımın sürekli olarak uygulanması,

b) İstihdam başına uygulanan yardımın belirlenmesinde üye ülkelerin belirli bir bölgeleme sistemi uygulamaları,

c) Yeni oluşturulan veya vasfı yükseltilen istihdam için oluşan giderleri geçmeyecek şekilde,

d) Firmanın toplam üretim maliyetinin en yüksek oranını geçmeyecek şekilde verilmesine özel önem verilir.

2. E. ÇEVRE POLİTİKASI VE ÇEVRE YARDIMLARI

AB’nin çevre konusundaki genel mantığı kirletenin zararı karşılamasıdır, yani kirletenin ödemesidir. Roma Antlaşmasında çevre konusunda bir hüküm bulunmamaktadır. O zamanlar çevre kirliliği önemli bir sorun olarak görülmemekteydi. 1972 Paris zirvesinde topluluk için bir çevre politikası belirlendi ve belirli Eylem Politikaları benimsendi.

Çevre yardımları, işletmelerin çevreyi koruma konusunda yürütecekleri faaliyetler için gerekli giderleri belirler. Ulaşım, motorlu araçlar gibi sektörler için özel kurallar uygulanmaktadır. Çevre korumayla ilgili araştırmaların giderleri bu kapsama girmez.

Bazı çevre yardımları;

a) Çevre standartlarını karşılamak için arsa, bina ekipman vs. ek yatırımlar,

b) Daha önce zarar verilen çevrenin temizlenmesi için yapılacak yardımlar,

c) Danışmanlık hizmetleri, eğitim gibi yardımlar dolaylı destekler kapsamına girmektedir.

2. F. BÖLGESEL YARDIMLAR

Avrupa Birliği (AB), farklı kültürler, diller, tarihler ve geleneklerden oluşan bir mozaiktir. Sadece üye ülkeler arasında değil, değişik bölgeler arasında da farklar vardır.

AB bölgeler arasındaki farlılıkları, gerek ekonomik gerekse sosyal açıdan, azaltmak amacıyla değişik yardımlar sunmaktadır. Yardım konuları, az gelişmiş bölgelerde yer alacak yeni yatırımlara yatırım ve işletme aşamasında verilecek desteklerdir.

2. F. 1. AB Bölgesel Politika Araçları

2. F. 1. a) Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu (The European Regional Development Fund-ERDF)

AB’nin ekonomik ve sosyal gelişmişlik düzeyi düşük olan bölgelerinin kalkınmasına katkı sağlamak amacıyla, bu bölgelerdeki alt yapı yatırımları, istihdam oluşturmaya yönelik yatırımlar, yerel kalkınmanın hızlandırılması ve KOBİ’lerin desteklenmesine yönelik yatırım projelerine destek sağlar.

2. F. 1. b) Avrupa Sosyal Fonu (The European Social Fund-ESF)

İşsizlikle mücadele, çalışma koşullarının iyileştirilmesi, çalışanlara meslekî eğitim sağlanması gibi istihdama yönelik projelere destek sağlar.

2. F. 1. c) Avrupa Tarımsal Yön Verme ve Garanti Fonu (The European Agricultural Guidence and Guarantee Fund- EAGGF)

Topluluğun ortak tarım politikası çerçevesinde kırsal kalkınmaya yönelik finansman desteği sağlar.

2. F. 1. d) Balıkçılık Yönlendirme Malî Aracı (The Financial Instrument for Fisheries Guidence-FIFG)

Sürdürülebilir dengenin korunması şartıyla, balıkçılık ve su ürünleri sanayiinde rekabet gücünün arttırılmasına yönelik girişimlere finansman desteği sağlar.[20]

Yardımlarla ilgili üç hedef:

a) Yapısal sorunu olan bölgelerin sosyo-ekonomik dönüşümünü desteklemek,

b) Gelişmişlik düzeyi düşük bölgelerin kalkınmasına destek olmak,

c) Ve istihdamın teşvikini sağlamaktır.

Birinci hedef kapsamına giren gelişmişlik düzeyi düşük olan bölgeler aşağıdaki kriterler çerçevesinde tanımlanmaktadır:

a) Kişi başına GSYİH’si Topluluk ortalamasının %75’inin altında kalan bölgeler,

b) Nüfus yoğunluğu oldukça düşük olan bölgeler.

2. F. 2. Türkiye’de Bölgesel Devlet Yardımları

Türkiye’deki “Yatırımlarda Devlet Yardımları” sistemini üç ana başlık altında inceleyebiliriz:

a. Genel Teşvik Programı (2002/4367 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar),

b. KOBİ Teşvik Programı (2000/1822 sayılı KOBİ’lerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar),

c. Sadece Belirli Bölgeleri Kapsayan Programlar.

İlk iki program ülke bazında uygulanan genel nitelikli destek sistemleridir. Bu sistemlerde bölgesel farklılıklar sadece desteklerin yoğunluğunu etkilemektedir

Üçüncü kategoriye giren uygulamalar ise, sadece belirli bölgeleri kapsayan programlardan oluşmaktadır. Bu kapsama giren Bölgesel Amaçlı Programlardan bazıları şunlardır:

Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Bayburt,Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkari, Hatay, Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Ordu, Siirt, Sivas, Şanlıurfa, Sımak, Tunceli, Van ve Yozgat illerinde imalât Sanayi (çırçır ve paketleme yatırımları hariç), tarımsal sanayi, sağlık ve eğitim alanlarındaki tamamlanamamış ya da tamamlanmış olup da işletme sermayesi temin edememiş işletmelerin bir an önce ekonomiye kazandırılması ve bölgede ekonomik canlılık sağlanması amacıyla yatırım ve/veya işletme kredisi tahsis edilmektedir.

Olağanüstü Hal Bölgesinde faaliyet gösteren yatırım teşvik belgesi sahibi firmalara yatırım süresince elektrik enerjisinin %50 indirimli kullandırılması imkânı sağlanmaktadır.

Yatırım teşvik belgeli işletmelere, yatırım tamamlandıktan sonra üç yıl süre ile birinci yıl yüzde 50, ikinci yıl yüzde 40, üçüncü yıl yüzde 25 oranında indirimli enerji verilmesi amaçlanmaktadır. Söz konusu Kararnameye göre, Adıyaman, Ağrı, Ardahan, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Gümüşhane, Hakkari, Hatay Iğdır, Kars, Mardin, Muş, Ordu, Siirt, Sivas, Şanlıurfa, Sımak, Tunceli, Van ve Yozgat illerinde faaliyet gösteren firmalar kapsam dahilinde bulunmaktadır.[21]

2. F. 3. 2005 Yılı Programları

2. F. 3. a) Doğu Anadolu Kalkınma Programı-DAKP

Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DAKP) sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak için mevcut kapasitenin geliştirilmesini hedefleyen bir bölgesel kalkınma programıdır. Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van illerini kapsayan program üç yıl sürecektir. 45 Milyon Euro tutarında bütçeye sahip olan program, “Tarım ve Kırsal Kalkınma”, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler”, “Turizm ve Çevre” ve “Sosyal Kalkınma Bileşenleri” kapsamında hibe programlarının uygulanması da dâhil olmak üzere çeşitli faaliyetleri gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.

Doğu Anadolu Programı 4 alt bileşenden oluşmakta ve bu alt bileşen kapsamında kar amacı gütmeyen kurumlara, yerel yönetimlere ve KOBİ’lere hibe niteliğinde destek sağlamaktadır.

2. F. 3. b) TR 82 – TR 83 – TR A1, Düzey II. Kalkınma Programları

Düzey 2 Bölgeleri, Türkiye’de Samsun (Samsun, Tokat, Amasya, Çorum), Kastamonu (Kastamonu, Sinop, Çankırı) ve Erzurum (Erzurum, Erzincan, Bayburt) illerini kapsayan ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak ve bu bölgelerdeki gelişmişlik farklarını azaltmak için kapasite oluşturmayı hedefleyen bir bölgesel kalkınma programıdır. 49,33 Milyon Euro tutarında bir bütçeye sahip olan program, “Yerel Kalkınma Girişimleri”, “Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler” ve “Küçük Ölçekli Alt yapı” bileşenleri çerçevesinde hibe programları gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.

Düzey II Kalkınma Programı yukarıda bahsi geçen 3 alt bileşenden oluşmakta ve bu alt bileşen kapsamında kar amacı gütmeyen kurumlara, yerel yönetimlere ve KOBİ’lere hibe niteliğinde destek sağlamaktadır.

2. F. 3. c) TR A2 – TR 72 – TR 52 ve TR B1 Düzey II. Kalkınma Programları

Bir başka Düzey II Kalkınma Programı olan ve Kayseri (Kayseri, Yozgat, Sivas), Konya(Konya, Karaman), Ağrı(Ağrı, Ardahan, Kars, Iğdır), Malatya(Malatya, Tunceli, Elazığ) illerini kapsayan TRA2, TR72,TRB1 Kalkınma programı bu bölgeler arasında gelişmişlik farklarını gidermeyi ve bölgede ekonomik ve sosyal hayatı canlandırmayı hedeflemektedir.

Toplam bütçesi 90,67 milyon Euro olan program “Tarım ve Hayvancılık”, “Yerel Kalkınma İnisiyatifleri”, “KOBİ'lere Destek” ve “Küçük Ölçekli Alt yapı Projelerinin Desteklenmesi” olmak üzere 4 alt bileşenden oluşmakta ve bu alt bileşenler kapsamında kar amacı gütmeyen kurumlara, yerel yönetimlere ve KOBİ’lere hibe niteliğinde destek sağlamaktadır.

Program ile ilgili detaylı bilgileri veren “Proje Başvuru Rehberleri” kitapçık hazırlandığında henüz yayınlanmamıştı, ancak program bileşenlerindeki hibe koşullarının TR82, TR83 ve TRA1 Kalkınma Programı ile paralellik göstereceği tahmin edilmektedir. Program ile ilgili teklif çağrılarının 2005 yılının ikinci yarısında duyurulması beklenmektedir.[22]

2. G. BÜYÜK PROJELERE YÖNELİK ÇOK SEKTÖRLÜ YENİ BÖLGESELYARDIMLAR

Büyük yatırım projelerine verilen bölgesel yardımlara sistematik bir kontrol sağlanması gerektiği uzun yıllardır biliniyordu. Tek Pazar olması, pazarın açık ve entegre bir yapıda olması büyük projelere verilen devlet desteklerinin rekabeti bozucu etkilerini daha da artırarak, pazardaki rekabetin bozulmasına, ekonomik ve sosyal etkileşim ile endüstriyel rekabetin bozulmasına yol açmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu projelere verilen devlet yardımlarının sıkı kontrol edilmesi gerekmektedir.

Yatırımcılar çoğu zaman büyük yatırım projeleri için alternatif yatırım yerleri aramaktadırlar. Üye devletler ise büyük yatırımları çekebilmek için yatırımcılara cömert bir şekilde ilave destekler sunar. Zengin üye ülkeler, bütçeleri daha fazla olduğu için rekabette avantajlı durumdadırlar. Hazırlanan düzenleme ile temel olarak büyük yatırım projelerini çekmek için yapılan bölgeler arası devlet yardımı yarışını sınırlandırmak amaçlanmıştır. Düzenleme, Topluluğun tüm bölgelerinde geçerlidir ve büyük projelere yönelik yardım miktarları arasındaki farkın yol açacağı etkileri sınırlandıracak şekilde tasarlanmıştır.

“Büyük Yatırım Projeleri”, toplam yatırım maliyeti 50 Milyon Euro‘nun üstünde olan ve toplam yardım yoğunluğu uygulanabilir bölgesel yardım tavanının yarısından yüksek olan projeler veya toplam yardım miktarı en az 50 milyon Euro olan projelerdir.[23]

2. H. KURTARMA (Zor Durumdaki İşletmeler İçin) VE YENİDEN YAPILANDIRMAYA YÖNELİK YARDIMLARI

AB zor durumda olan firmaları kurtarmaya yönelik yardımlarda bulunmaktadır. Kamu otoritelerinin dışarıdan müdahalesi olmaksızın; kendi kaynakları ile veya ortaklardan veya diğer kredi kaynaklarından temin edilecek fonlarla kayıplarını engellemeyerek kısa veya orta vadede faaliyetlerine son vermek zorunda kalacak firmalar Zor Durumdaki Firmalar olarak adlandırılır. Kurtarma Yardımı ise batmak üzere olan bir firmanın, yeniden yapılandırılması veya tasfiyesi süresince ayakta tutulmasını hedeflemektedir.

Yeniden yapılandırma yardımı ise, uzun vadeli bir restorasyon için detaylı bir çalışma ve planlamayı gerektirmektedir. Yeniden yapılandırma planı;

a) Firma faaliyetlerinin yeniden organize edilmesi ile rasyonelleşmeyi,

b) Zarar edilen faaliyet alanlarından uzaklaşmayı,

c) Mevcut alanda rekabete dayanabilir hale gelmeyi ve

d) Yeni faaliyet alanlarına yönelmeyi ihtiva etmektedir.

Finansal yapılanma, fiziki yapılanma ile birlikte uygulanmalıdır.

Kurtarma yardımlarının Komisyondan onay alabilmesi aşağıdaki şartlarla mümkündür:

a) Yardım, kredi veya kredi garantisi şeklinde likidite desteği olmalıdır. Her iki durumda da kredi faizleri, en azından sağlıklı firmaların kullandığı kredi faizleriyle kıyaslanabilmelidir.

b) Kredi, son diliminin firmaya ödenmesini müteakip en geç 1 yıl içerisinde geri dönecek şekilde verilmelidir. Geri ödeme, Komisyon onayından sonra yeniden yapılandırma yardımı kapsamında mümkün olacaktır.

c) Önemli ölçüde sosyal problemlerin meydana geldiği durumlarda yardım, diğer üye ülkeleri olumsuz yönde etkilemeyecek şekilde verilmelidir.

d) Kurtarma yardımının onaylanmasını müteakip en geç 6 ay içerisinde yeniden yapılandırma veya tasfiye planlarının sunulacağı veya kredinin tamamen geri alınacağı ya da garantinin bu süre içerisinde kaldırılacağına dair bilgiler üye ülke tarafından Komisyona bildirilmelidir.

e) Kurtarma yardımı, Komisyon onayı alınıncaya kadar firmayı ayakta tutacak miktarla sınırlı olmalıdır (maaş, ücret ve sabit giderler gibi)

Kurtarma yardımı başlangıçta maksimum 6 aylık bir süre için onaylanır. Ancak istisnai durumlarda ilgili ülkenin talebi üzerine bu süre uzatılabilir. Kurtarma yardımı, ilgili firmanın geleceğinin planlanacağı süre içerisinde bir defada yapılan bir yardımdır. Tekrarlanması durumunda yalnızca felaket geciktirilmiş olacağından buna izin verilmez. Kurtarma yardımının Komisyon tarafından onaylanması, akabinde yeniden yapılandırma yardımının da mutlaka onaylanacağı anlamına gelmez. Yeniden yapılandırma yardımı kendi kriterleri içerisinde ayrıca değerlendirilir.[24]

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: AVRUPA BİRLİĞİ’NİN TÜRKİYEDE DESTEKLEDİĞİ PROGRAMLARA ÖRNEKLER

3. A. AB ON-LINE BİLGİ AĞI: KOBİNET

3. A. 1. Programın Tanımı

Programla, internet ortamında bilgi ağı olan KOBINET’in güncelleştirilmesi amaçlanıyor. KOBINET’in KOBI’ler tarafından kullanılmak üzere hazırlanmış bir web sitesi (piyasa ve piyasalara ilişkin konu başlıkları, istatistikler, veri tabanları, firma profilleri, yeni mevzuat, yasal sınırlamalar, vs.) ve e-ticaret hizmetleri (e-posta hizmetleri, web hosting vs.) bulunmaktadır. Merkezi Ankara’da KOSGEB Avrupa Bilgi Merkezi’nde bulunan KOBINET’in “bilgi sağlayan” ve KOBI’ler arasında bilgi dağıtımını yapan 20 adet irtibat ofisi (ticari federasyonlar, sanayi odaları, bakanlıklar, vs..) bulunmaktadır.

Programı üstlenen tarafından sağlanan hizmetler arasında teknik desteğin sağlanması, toplantı ve ziyaretlerin düzenlenmesi, yerel personelin seçimi, malzeme (donanım ve yazılım) alımı için teknik destek, KOBINET hizmetlerinin genişletilmesi (özellikle e-ticaret hizmetleri) ve KOBINET’in sürdürülebilirliğini temin edecek bir yöntemin geliştirilmesi bulunmaktadır.

3. A. 2. Hedeflenen veya Ulaşılan Sonuçlar

Program›n özelde amacı aşağıdaki yöntemleri kullanarak KOBINET’in kapsamını genişletmek ve işleyişini geliştirmektir:

a) KOBI-NET ekipmanının modernleştirilmesi,

b) Hem Türkiye’deki işletmeler arasında, hem de Türk KOBI’leriyle AB işletmeleri arasındaki ticarette kullanılacak bir e-ticaret sisteminin devreye sokulması,

c) İngilizce, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve İspanyolca hazırlanmış ek bilgilerin konulması yoluyla, KOBI-NET’in web sitesinin uluslararası erişime açılmasının sağlanması,

d) Türkiye’de ve AB’de KOBI-NET hakkındaki duyarlılığın arttırılması için politika önerilmesi,

e) KOBI-NET ağının proje bitiminden sonra da kendi kendini idame ettirebilir olmasını sağlamak için strateji geliştirilmesi.

3. A. 3. İlgili Kurumlar

Yararlanan kurum: KOSGEB-Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı

Programı üstlenen : BIC Friuli-Venezia Giulia S.P.A

Programın Yeri

Başlangıç Tarihi

Süre

Bütçe

Türkiye

Mayıs 2002

30 Ay

Avrupa Komisyonu’nun Katkısı: 773.000 Euro

Türkiye’nin Katkısı: 305.000 Euro

Toplam Bütçe: 1.078.000 Euro

3. B. AKADEMİK ÇEVRE TARAFINDAN DÜZENLENECEK AVRUPA BÜTÜNLEŞMESİ FAALİYETLERİNİN DESTEKLENMESİ

3. B. 1. Programın Tanımı

Program›n amacI Avrupa vatandaşlığı fikrini güçlendirmek ve vatandaşların Avrupa bütünleşmesi sürecinde aktif olarak yer almalarına katkı sağlamak, Avrupa bütünleşmesi ve vatandaşlığıyla ilgili bilgi, öğretim ve araştırmaya katkı yapmayı hedefleyen projelere destek vermektir. Genişleme, AB’nin geleceği, Avrupa yönetişimi, Avrupa Konvansiyonu’nun geleceği, Avrupa Kurumları’nda reform, Euro ile ilgili ekonomi politikası, AB ve diğer dünya ülkeleri ve sürdürülebilir kalkınma konularında olan projelere öncelik verilecektir.

3. B. 2. Hedeflenen veya Ulaşılan Sonuçlar

a) Üniversiteler, araştırma merkezleri ve üniversite öğretim üyelerinin Avrupa bütünleşmesi ile ilgili kurdukları topluluklar arasında uluslararası işbirliğini güçlendirmek,

b) Avrupa bütünleşmesi ile ilgili bilgi dağıtımını gerçekleştirmek.

3. B. 3. İlgili Kurumlar

Programı Avrupa Komisyonu yönetmektedir.

Yararlanan kurum: Akademik çevreler, enstitüler, çalışma ve araştırma merkezleri, öğretim üyelerinin kurduğu dernek ve örgütler, araştırmacı ya da öğrenciler. Ancak aşağıdaki koşullara uymaları gerekiyor:

a) Kar amacı gütmeyen dernek, örgüt ya da merkez olmak,

b) Öngörülen faaliyetler konusunda deneyim sahibi olmak.

Etkinliği arttırıcı seferberlik ve iletişim kapasitesine sahip olunduğunu kanıtlamak. Bu bağlamda, ulusal ya da uluslar arası ağlar kurma kapasitesine sahip olmak.

Her program için sağlanabilecek sübvansiyonun azami miktarı 50.000 Euro 'dur. Genel olarak sübvansiyonlar toplam maliyetin %50'sini geçemez. Programın eş finansmanı yararlanan tarafça yapılacak ayni katkılarla (kendi insan kaynaklar, başvuru sahibinin tesisleri, kaynakları vs.) da gerçekleştirilebilir. Eğer program fonlarının %20'si AB bütçesi dışındaki kaynaklardan sağlanmışsa bazı özel durumlarda daha yüksek bir sübvansiyon sağlanması söz konusu olabilir.

Harcama kategorilerinin uygunluğuyla ilgili koşullar "Avrupa Toplulukları Hibe Anlaşmaları'nın tabi olduğu genel hüküm ve flartlar" rehberinde belirtilmektedir. Bu belgeler EUROPA'nın http://europa.eu.int/comm/education/integration/home.html adresinden temin edilebilir.

3. C. GİYİM SEKTÖRÜNDE MESLEKÎ EĞİTİM

3. C. 1. Programın Tanımı

Bu programın genel amacı Türkiye’de giyim sektöründeki KOBİ’lerde çalışan işçilerin yeterliliklerinin ve becerilerinin arttırılmasıdır. Sektördeki meslekî eğitim ve öğretimin, özellikle de bu sektördeki iş gücünün büyük kısmını oluşturan kadın işçilere yönelik olarak iyileştirilmesi hedeflenmektedir. Bu iyileştirme, KOSGEB’in İstanbul’daki eğitim merkezinin modernleştirilmesiyle sağlanacaktır.

3. C. 2. Hedeflenen Veya Ulaşılan Sonuçlar

a) Giyim sektörü için kalıcı bir meslekî eğitim merkezinin oluşturulması ve donatılması,

b) Yerel eğiticilerin eğitilmesi,

c) Yerel eğiticilerin bu sektördeki küçük ve orta ölçekli işletmelerin çalışanlarını eğitmesi,

d) Yabancı ve yerel eğiticilerin küçük ve orta ölçekli işletmeler için yönetim, maliye ve pazarlama alanlarında kurslar düzenlemesi,

e) En son teknoloji ve yenilikler hakkındaki bilgilerin yayılması.

3. C. 3. İlgili Kurumlar

Program, Avrupa Komisyonu’nun da temsil edildiği bir proje yürütme komitesi aracılığıyla, KOSGEB, Türkiye Giyim imalâtçıları Birliği ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından işbirliği içinde uygulanıyor.[25]

Programın Yeri

Başlangıç Tarihi

Süre

Bütçe

İstanbul

Nisan 2002

3 Yıl

Avrupa Komisyonu’nun Katkısı: 1.490.000 Euro

Türkiye’nin Katkısı: 945.750 Euro

Toplam Bütçe: 2.435.750 Euro

SONUÇ

Avrupa Birliği gerek üye ülkelere gerekse aday ülkelere yönelik farklı alanlarda malî yardımda bulunmaktadır. Türkiye ile AB ilişkileri 1999 yılında gerçekleştirilen Helsinki Zirvesi’nde alınan karar uyarınca hazırlanan Katılım Ortaklığı Belgesi ile ivme kazanmıştır. Helsinki Zirvesiyle kazanılan ivme 3 Ekim 2005 tarihinde yeni bir boyut kazanmıştır.

AB farklı kültürler, diller, tarihler ve geleneklerden oluşmaktadır. Bölgeleri arasında sosyal ve ekonomik olarak büyük farklılıklar bulunmaktadır. Yardımlar, özellikle üye ve/veya aday ülkelerin bölgeleri arasındaki sosyal-ekonomik farklılıkları ortadan kaldırmak, sosyal refahı gerçekleştirmek için sağlanmaktadır. Yardımlar, işletmelerin rekabet gücünü artırmak, AB’ne entegrasyonunu sağlamak aşamasında önemli bir kaynaktır. Yardımlar, işletmeler için itici bir güç olarak görülmektedir.

Sonuç olarak; AB Malî Yardımları bölgeler arasındaki farklılıkları azaltmada, KOBİ’lere rekabet avantajı sağlamada, STK’ların faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinde, önemli unsur olarak görülmektedir.

* Kenan Yavuz,

Erciyes, İktisat, Lisans Programı,

kenanyavuz@akademiktisat.net

http://www.akademiktisat.net