Bir Mesele (devam)


Plastik Kullanım Reorganizasyonu…
Plastik; ambalaj, yapı-inşaat, ulaşım, sağlık, elektrik-elektronik, tarım, spor-hobi-tasarım gibi birçok alanda kullanılmaktadır (Saydaş Plastik, 2024). Plastiğin sahip olduğu bileşim, çevrede çözünmeye/bozulmaya karşı çok dirençlidir. Bu da plastiğin doğadaki varlığını çevresel bir sorun hâline getirir. Türlerine göre plastikler üç oklu üçgen içinde rakamlarla sembolize edilmektedirler. Sembolleri itibariyle başlıca plastik türleri ve bazı ürünler şöyledir (Renovables Verdes, 2024; Sıfır Atık Projesi, 2024):
1) PET veya PETE (Polyethylene Terephtalate): İçecek-ilaç şişesi, halat, kıyafet ve halı elyafı olarak kullanılır. En çok geri dönüştürülen plastik türüdür.
2) HDPE (High Density Polyethylene): Süt-şampuan-sabun-çamaşır suyu ve deterjan şişesi olarak kullanılır. Çoğunlukla dönüştürülür.
3) PVC (Polyvinyl Chloride): Gıda dışı şişe, boru ve pencere olarak kullanılır. Sağlık ve çevre için en tehlikeli plastik türlerinden biridir. Genellikle dönüştürülür.
4) LDPE (Low Density Polyethylene): Streç film, sandviç kutusu, plastik torba ve sıkılabilir ürün şişesi olarak kullanılır. Genellikle dönüştürülür.
5) PP (Polypropylene): Yoğurt kabı, margarin kutusu, plastik şişe kapağı olarak kullanılır. Nadiren dönüştürülür.
6) PS (Polystyrene): Kağıt bardak, plastik çatal-bıçak ve paketleme köpüğü olarak kullanılır. Nadiren dönüştürülür.
7) Diğer Plastikler: Biberon, kompakt disk ve damacana olarak kullanılır. Nadiren dönüştürülür.

Ayrıca; biyoplastikler, biyobozunur plastikler, termoplastikler, termoset plastikler ve mikroplastikler de vardır. Bunların sonuncusu, günümüzde çevrenin ana kirleticilerinden biri olarak bilinen ve herkesin sağlığı için büyük tehlike oluşturan plastik türüdür. Bunlar, bazı petrol türevlerinden kaynaklanan küçük sentetik parçacıklardır. Boyutları genellikle 5 mm'den küçüktür ve bu yüzden varlığı fark edilemez (Renovables Verdes, 2024).

Plastiğin faydaları şu şekilde sıralanmaktadır (PLASFED, 2024): 1) Tek kullanımlık plastik torbalar su kaynaklarını kurtarmaktadır, 2) Plastik hafif bir malzemedir, 3) Plastik ile enerji tasarrufu yapılmaktadır, 4) Plastik katmanlardan oluşan ampul daha kalitelidir ve verimlidir, 5) İnşaat sektörü için ideal bir malzemedir, 6) Plastik borular, temiz suya erişime ve tarımsal verimliliğe katkıda bulunmaktadır, 7) Enerji verimliliği sağlamaktadır, 8) Yakıt tasarrufu sağlamaktadır, 9) Plastik daha düşük hacimli katı atık oluşturmaktadır, 10) Plastik daha fazla sayıda dönüştürülebilmektedir.

Plastik atıkların özellikle çevreye yönelik başlıca zararları ise şu şekilde sıralanmaktadır (Uludağ AYM, 2024):
1) Üretimi ve kullanımı diğer fosil yakıtlara göre daha kolay olduğu için petrolden poşet üretmek, dolaylı yoldan petrole olan talebi artırmaktadır. Böylece petrolün işlenmesi ve yakılması esnasında doğaya salınan zehirli gazlar çevre kirliliğine neden olmaktadır.
2) Doğada çözülmesi çok uzun yıllar alan plastik atıklar, uzun yok olma sürecinde besin zincirine girerek toprak ve su kirleticileri olarak çevreye verdiği olumsuz etkilerden dolayı ekosistemin dengesini de bozmaktadır.
3) Plastiklerden gelen toksinler güneşle temasa geçtiğinde kanserojen etki yaparak insan sağlığını tehdit edip ciddi sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Mesela naylon poşete sıcak koyulan ekmek, naylon poşetin sıcaklıkla tepkimeye girmesi sonucu insan için zehire dönüşebilmektedir.
4) Okyanuslarda biriken plastik çöpler, denizlerde mekanik erozyon ve kimyasal aşınmayla ciddi çevre sorunlarına neden olmaktadır.
5) Doğaya bırakılan plastik atıklar, rüzgârların etkisiyle denizlere taşınması sonucu, denizlerde yaşayan canlıları ve bu canlılarla beslenen yaban hayvanlarını da olumsuz etkilemektedir.

Plastik atıkların yakılmasıyla ortaya çıkan yüksek kirlilik, deniz/akarsu kenarlarındaki atık kümeleri, deniz canlılarının (mesela kaplumbağalar) bu atıklar arasında yüzmeye çalışması ve yine bu canlıların (mesela foklar/balıklar) boğazına/vücuduna dolanan atıkların bunların hayatını tehlikeye sokması, atık alanlarında hayatını kazanmak amacıyla bunları toplayan insanların içinde bulunduğu zor şartlar ile ilgili fotoğraflar konuya ilişkin çok çarpıcı görüntüler sunmaktadır. Dolayısıyla, plastik atıkların doğaya bırakılmalarının önüne geçilmesi ve olabildiğince geri dönüşüme tâbi tutulması gerekmektedir.

Tüm bu bilgilerden sonra soru şudur: Acaba günümüzde gerçekten plastikler geri dönüşüm sürecine dahil edilebilmekte ve böylece sebep oldukları çevresel olumsuzluklar minimize edilebilmekte midir? Zira, plastik türleri kısmında da görüldüğü üzere; PET/PETE önemli ölçüde, HDPE çoğunlukla, PVC ve LDPE genellikle, PP-PS ve diğer plastikler ise nadiren dönüştürülebilmektedir.

OECD'nin "Küresel Plastik Görünümü" isimli raporuna göre, geri dönüşüm sırasındaki kayıpların hesaba katılması sonrası plastik atıkların sadece %9'u uygun biçimde geri dönüştürülebilmektedir. Yine aynı raporda; dünya çapında plastik atıkların %19'unun yakıldığı, %50'si civarındaki kısmının düzenli çöp depolama alanlarına gittiği, kalan %22'sinin ise kontrolsüz çöp sahalarına veya çevreye atıldığı belirtilmektedir. Böylece, plastiklerin 2019'da küresel sera gazı emisyonunun %3.4'ünden sorumlu olduğu ifade edilmektedir. Tüm bu bilgiler ışığında OECD, plastik atıkların azaltılabilmesi için "koordinasyonlu küresel çözüm" önerisinde bulunmaktadır (Anadolu Ajansı, 2022), (OECD, 2022, 14).

Dünyanın selameti açısından OECD'nin ve benzeri kurumların çağrılarına kulak vermek gerekmektedir. Bu çerçevede, ikili bir yol izlenmesi mümkündür: ya küresel bir mutabakatla bütün plastik türlerinin tamamı geri dönüşüm sürecine dahil edilmeli ya da önemli ölçüde dönüştürülebilen PET/PETE ve HDPE türleri dışında kalan PVC, LDPE, PP, PS ve diğer plastiklerin üretimleri sınırlandırılmalıdır/durdurulmalıdır.

Biz bunu yapmazsak zaten birgün doğal yollardan bu zorunlu biçimde gerçekleşecektir. Doğrusu, o gün gelmeden gerekli tedbirleri almak daha makul görünmektedir.

Kaynaklar
* Anadolu Ajansı (2022). Dünya genelinde plastik atıkların sadece yüzde 9'u geri dönüştürülebiliyor. https://www.aa.com.tr/tr/cevre/dunya-genelinde-plastik-atiklarin-sadece-yuzde-9u-geri-donusturulebiliyor/2510128, E.T.: 03.01.2024.
* OECD (2022), Global Plastic Outlook: Economic Drivers, Environmental Impacts, and Policy Options. https://www.oecd-ilibrary.org/environment/global-plastics-outlook_de747aef-en, https://doi.org/10.1787/de747aef-en, E.T. 25.03.2024.
* Plastik Sanayicileri Federasyonu (PLASFED) (2024). Plastik ile İlgili Doğrular. https://www.plasfed.org.tr/tr/yayinlar/plastik-ile-ilgili-dogrular, E.T.: 13.01.2024.
* Renovables Verdes (Yenilenebilir Yeşil) (2024). Plastik Türleri. https://www.renovablesverdes.com/tr/tipos-de-plasticos/, E.T.: 15.03.2024.
* Saydaş Plastik (2024). Plastik Türleri ve Kullanım Alanları. https://saydasplastik.com.tr/plastik-turleri-ve-kullanim-alanlari/, E.T.: 24.04.2024.
* Uludağ Üniversitesi Atık Yönetim Merkezi (Uludağ AYM) (2024). Plastik Atıkların Çevreye Zararları. https://uludag.edu.tr/atikyonetimi/haber/view?id=13456&title=plastik-atiklarin-cevreye-zararlari, E.T.: 28.05.2024.