TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2021 YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2021 yılında meydana gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri (Harcama yöntemiyle, Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık 2.3 |
Yıllık 5 |
Yıllık 5 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık %0.9 I.çeyrek -2.5 II.çeyrek -1.6 III.çeyrek 1.0 IV.çeyrek 6.0 |
Yıllık %1.9 I.çeyrek 4.4 II.çeyrek -10.3 III.çeyrek 6.5 IV.çeyrek 6.4 |
Yıllık %11.4 I.çeyrek 7.5 II.çeyrek 22.2 III.çeyrek 7.9 IV.çeyrek 9.6 |
|
GSYH Meblağı (cari fiyatlarla) |
760,355 |
717,092 |
807,106 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılındaki %0.9 ve 2020 yılındaki %1.9 oranlarının ardından 2021 yılında meydana gelen büyüme oranı çok yüksek seviyededir. 2021 yılı büyüme hedefi %5 olmakla beraber, gerçekleşen oran bunun iki katından fazla olup %11.4’tür. En fazla büyüme %22.2 oranı ile ikinci çeyrekte meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 1).
Üretim yöntemine göre cari fiyatlarla GSYH, 2021 yılında bir önceki yıla göre %43.6 artarak 7 trilyon 248 milyar 789 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar; %66.7 ile İmalât, %57 ile Hizmetler ve %43.9 ile Bilgi ve iletişim faaliyetleri ile sağlanmıştır.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2021 itibariyle Türkiye nüfusu 84,680,273 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.1’ini (42,428,101 kişi) erkekler, %49.9’unu (42,252,172 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı 2020’de %05.5 iken, 2021’de %012.7 olarak gerçekleşmiştir.
GSYİH, USD cinsinden 2021 öncesindeki üç yıl boyunca gerilemiştir. Buna paralel olarak kişi başına GSYH (KBGSYH) meblağları da düşmüştür. Nitekim, Cari fiyatlarla KBGSYH; 2018 yılında 9,792 $ iken, 2019 yılında 9,213 $’a gerilemiş, 2020’de ise 8,574 $ olarak gerçekleşmiştir. 2021 KBGSYİH’si ise yine GSYİH’deki artışa paralel biçimde 9,531 $’a yükselmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2020 |
2021 |
21/20 |
|
TOPLAM SANAYİ |
128.8 |
144.9 |
12.5 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı |
128.3 |
127.3 |
-0.8 |
|
İmalât Sanayii |
129.3 |
147.4 |
14.0 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
120.6 |
127.9 |
6.1 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2020 yılı ile kıyaslandığında, 2021 yılında sanayi üretiminde artış meydana gelmiştir. Bu üretim artışı ise Madencilik ve Taş Ocakçılığı hariç olmak üzere tüm alt sektörlerde gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 2).
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsimsellikten arındırılmış) (%)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
74.3 |
75.8 |
75.6 |
|
Şubat |
74.1 |
76.6 |
75.5 |
|
Mart |
74.7 |
76.2 |
75.6 |
|
Nisan |
75.0 |
61.9 |
76.2 |
|
Mayıs |
76.1 |
62.7 |
75.2 |
|
Haziran |
76.6 |
65.8 |
76.3 |
|
Temmuz |
75.9 |
70.7 |
76.4 |
|
Ağustos |
76.2 |
73.0 |
76.8 |
|
Eylül |
76.0 |
74.3 |
77.8 |
|
Ekim |
76.0 |
74.9 |
77.5 |
|
Kasım |
76.7 |
75.3 |
77.6 |
|
Aralık |
76.9 |
75.4 |
78.4 |
Kaynak: TCMB
2021 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) genel bir artış eğilimi görülmüştür. 2020 yılı ortalama KKO %71.9 seviyesinde iken 2021’de %76.6 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
Açılan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
133,830 |
138,678 |
3.62 |
|
Tasfiyedeki şirket ve kooperatif |
14,701 |
18,266 |
24.25 |
|
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
40,085 |
38,355 |
-4.32 |
Kaynak: TOBB
2020 yılına göre 2021 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme açılışlarında ufak da olsa bir artış meydana gelmiş olup oran %3.6’dır. Öte yandan kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme sayısında da az da olsa azalış meydana gelmiş olup oran %4.3’tür. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı ise belirgin bir biçimde artmış olup oran %24.2’dir (Bkz. Tablo 4).
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2020 ve 2021 yıllarındaki temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2020 |
2021 |
|
AKTİF NÜFUS |
62,579 |
63,704 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
30,735 |
32,716 |
|
İstihdam Edilen |
26,695 |
28,797 |
|
İşsiz |
4,040 |
3,919 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE DAHİL OLMAYANLAR |
31,844 |
30,989 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
49.1 |
51.4 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
42.7 |
45.2 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
13.1 |
12.0 |
|
Genç Nüfusta (15-24 yaş arası) İşsizlik Oranı |
24.9 |
22.6 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2020 yılında istihdam edilen kişi sayısı 26,695,000 iken, 2021’de bu sayı 28,797,000 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2020 yılına göre 2021 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki artış 2,102,000’dir. 2021 yılında işsiz sayısı 3,919,000 olup 2020 yılına göre meydana gelen azalış 121,000 kişidir. 2021 yılında istihdam oranı %45.2, işsizlik oranı ise %12’dir. Öte yandan, genç nüfustaki işsizlik oranı %22.6’dır (Bkz. Tablo 5).
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
0.45 |
1.84 |
2.66 |
|
1.06 |
1.35 |
1.68 |
|
Şubat |
0.09 |
0.48 |
1.22 |
|
0.16 |
0.35 |
0.91 |
|
Mart |
1.58 |
0.87 |
4.13 |
|
1.03 |
0.57 |
1.08 |
|
Nisan |
2.98 |
1.28 |
4.34 |
|
1.69 |
0.85 |
1.68 |
|
Mayıs |
2.67 |
1.54 |
3.92 |
|
0.95 |
1.36 |
0.89 |
|
Haziran |
0.09 |
0.69 |
4.01 |
|
0.03 |
1.13 |
1.94 |
|
Temmuz |
-0.99 |
1.02 |
2.46 |
|
1.36 |
0.58 |
1.80 |
|
Ağustos |
-0.59 |
2.35 |
2.77 |
|
0.86 |
0.86 |
1.12 |
|
Eylül |
0.13 |
2.65 |
1.55 |
|
0.99 |
0.97 |
1.25 |
|
Ekim |
0.17 |
3.55 |
5.24 |
|
2.00 |
2.13 |
2.39 |
|
Kasım |
-0.08 |
4.08 |
9.99 |
|
0.38 |
2.30 |
3.51 |
|
Aralık |
0.69 |
2.36 |
19.08 |
|
0.74 |
1.25 |
13.58 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından Yurtiçi ÜFE’de, önceki yıllarda olduğu gibi, 2021 yılında dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar söz konusudur (Bkz. Tablo 6).
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
32.93 |
8.84 |
26.16 |
|
20.35 |
12.15 |
14.97 |
|
Şubat |
29.59 |
9.26 |
27.09 |
|
19.67 |
12.37 |
15.61 |
|
Mart |
29.64 |
8.50 |
31.20 |
|
19.71 |
11.86 |
16.19 |
|
Nisan |
30.12 |
6.71 |
35.17 |
|
19.50 |
10.94 |
17.14 |
|
Mayıs |
28.71 |
5.53 |
38.33 |
|
18.71 |
11.39 |
16.59 |
|
Haziran |
25.04 |
6.17 |
42.89 |
|
15.72 |
12.62 |
17.53 |
|
Temmuz |
21.66 |
8.33 |
44.92 |
|
16.65 |
11.76 |
18.95 |
|
Ağustos |
13.45 |
11.53 |
45.52 |
|
15.01 |
11.77 |
19.25 |
|
Eylül |
2.45 |
14.33 |
43.96 |
|
9.26 |
11.75 |
19.58 |
|
Ekim |
1.70 |
18.20 |
46.31 |
|
8.55 |
11.89 |
19.89 |
|
Kasım |
4.26 |
23.11 |
54.62 |
|
10.56 |
14.03 |
21.31 |
|
Aralık |
7.36 |
25.15 |
79.89 |
|
11.84 |
14.60 |
36.08 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2021 Yurtiçi ÜFE’sinde ve TÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Merkez Bankası, 2021 yılı enflasyon hedefini %5 olarak ilan etmesine rağmen gerçekleşen oranlar sırasıyla %79.89 (Yurtiçi ÜFE) ve %36.08 (TÜFE) olmuştur (Bkz. Tablo 7). Yani hedeflerin ikisi de realize edilemediği gibi on yıllardır yaşanmayan yüksek oranlarda enflasyonist bir ortama girilmiştir. Merkez Bankası’nın 2022-23 dönemi enflasyon hedefi yine %5 olmakla beraber bunun realizasyonu hususunda ciddi şüpheler mevcuttur.
2-b) Parasal Göstergeler
2021 sonu ve 2022 başı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Parasal Göstergeler (milyon TL)
|
|
25 Aralık 2020 |
14 Ocak 2022 |
Değişim (21/20) (%) |
|
Dolaşımdaki Para |
178,960 |
221,244 |
23.6 |
|
Vadesiz TL Mevduat |
301,691 |
429,102 |
42.2 |
|
Vadesiz YP Mevduat |
757,035 |
1,465,310 |
93.6 |
|
* M1 |
1,237,686 |
2,115,656 |
70.9 |
|
Vadeli TL Mevduat |
1,112,065 |
1,401,600 |
26.0 |
|
Vadeli YP Mevduat |
1,025,119 |
1,688,963 |
64.8 |
|
** M2 |
3,374,870 |
5,206,218 |
54.3 |
|
Repo |
20,293 |
13,360 |
-34.2 |
|
B Tipi Likit Fonlar |
27,287 |
38,902 |
42.6 |
|
İhraç Edilen Menkul Kıymetler |
47,271 |
48,272 |
2.1 |
|
*** M3 |
3,469,721 |
5,306,753 |
52.9 |
|
Toplam TL Krediler |
2,352,726 |
2,856,245 |
21.4 |
|
Bireysel TL Krediler |
872,720 |
1,083,345 |
24.1 |
|
Ticarî TL Krediler |
1,480,006 |
1,772,899 |
19.8 |
|
Dolarizasyon (YP/M3) (%) |
55.8 |
63.3 |
13.5 |
Kaynak: TCMB
2020 sonu itibariyle 179 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2022 başında 221 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %23.6’dır. Vadesiz-vadeli hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır. Dövizde meydana gelen artış eğilimi, iktisadî aktörleri dövize yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon oranını %63.3 seviyesine kadar çıkarmıştır (Bkz. Tablo 8).
2020 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 2,353 milyar TL civarında idi. Bu meblağ, 2022 başında önemli ölçüde artmış olup 2,856 milyar TL civarına yükselmiştir (Bkz. Tablo 8).
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2021 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık 2021)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
-11.29 |
6.71 |
|
Borsa Endeksi (BIST 100) |
-7.41 |
11.37 |
|
|
Euro |
-9.54 |
8.80 |
|
|
ABD Doları |
-12.21 |
5.60 |
|
|
Mevduat Faizi (Brüt) |
-19.48 |
-3.14 |
|
|
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) |
-27.96 |
-13.34 |
|
Kaynak: TÜİK
2021 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık ortalamalar itibariyle tüm enstrümanlarda zarar meydana gelmiş olup en yüksek oran %27.96 ile DİBS’tedir. TÜFE ile indirgendiğinde ise DİBS hariç tüm enstrümanlar kâr sağlamıştır. Bu kapsamda en yüksek getiri borsa ile elde edilmişken, en fazla zarar yine DİBS’te gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 9).
2-d) Finansal Kuruluşlar
2021 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2019 |
2020 |
2021 |
|
Kalkınma ve Yatırım Bankaları |
14 |
15 |
16 |
|
Mevduat Bankaları |
32 |
32 |
32 |
|
TMSF Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
3 |
|
Katılım Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
6 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
41 |
40 |
41 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
22 |
22 |
21 |
|
Factoring Kuruluşları |
56 |
54 |
50 |
|
Tüketici Finansman Kuruluşları |
15 |
15 |
20 |
|
Varlık Yönetim Şirketleri |
18 |
20 |
23 |
|
Finansal Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
--- |
Kaynak: BDDK
2021 yılı sonunda toplam yerli banka sayısı 57, Temsilciliği bulunan yabancı banka sayısı 41, Leasing kuruluşları 21, Factoring kuruluşları ise 50’dir. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı 20, Varlık yönetim şirketleri ise 23 adettir (Bkz. Tablo 10).
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2020-21 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
GELİRLER |
1,028,445,527 |
1,407,398,713 |
36.8 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
999,146,756 |
1,369,503,450 |
37.1 |
|
Vergi Gelirleri |
833,250,502 |
1,164,808,943 |
39.8 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
60,216,247 |
55,511,179 |
-7.8 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
8,346,154 |
17,874,044 |
114.2 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
88,629,733 |
121,226,649 |
36.8 |
|
Sermaye Gelirleri |
7,535,094 |
8,814,608 |
17.0 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
1,169,026 |
1,268,027 |
8.5 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
21,536,369 |
28,924,724 |
34.3 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
7,762,402 |
8,970,539 |
15.6 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
1,203,737,135 |
1,599,642,395 |
32.9 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
1,069,774,826 |
1,418,790,125 |
32.6 |
|
Personel Giderleri |
287,784,715 |
346,258,237 |
20.3 |
|
Sos. Güv. Kur. Devlet Primleri |
48,293,803 |
57,368,431 |
18.8 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
96,971,299 |
130,103,715 |
34.2 |
|
Cari Transferler |
498,062,711 |
626,663,751 |
25.8 |
|
Sermaye Giderleri |
93,741,919 |
130,926,312 |
39.7 |
|
Sermaye Transferleri |
15,170,591 |
25,491,996 |
68.0 |
|
Borç Verme |
29,749,788 |
101,977,683 |
242.8 |
|
Faiz Harcamaları |
133,962,309 |
180,852,270 |
35.0 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-175,291,608 |
-192,243,682 |
9.7 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
-41,329,299 |
-11,391,412 |
-72.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılında elde edilen gelir meblağı 1,407,399 milyon TL’dir. 2020’ye göre artış meydana gelmiş olup oran %36.8’dir. Aynı yıldaki harcama meblağı 1,599,642 milyon TL olup 2020’ye göre artış oranı %32.9’dur (Bkz. Tablo 11).
2021 yılı faiz harcamaları meblağı 180,852 milyon TL olup 2020’ye göre %35 oranında artış gerçekleşmiştir. Faiz dışı dengede ise belirgin bir azalış meydana gelmiştir. Nitekim, 2020 yılında 41,329 milyon TL olan faiz dışı açık, 2021’de 11,391 milyon TL’ye düşmüştür. 2020 yılına göre 2021’de meydana gelen azalış oranı %72.4’tür (Bkz. Tablo 11).
Bütçe dengesinde ise aleyhte gelişmeler mevcuttur. Nitekim, 2020 yılında 175,292 milyon TL olan bütçe açığı, 2021’de artış sergileyerek 192,244 milyon TL’ye çıkmıştır. 2020 yılına göre 2021’de meydana gelen artış %10 civarındadır (Bkz. Tablo 11).
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu) Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
TOPLAM |
1,450,000 |
1,957,700 |
2,997,700 |
|
İç Borç Stoku |
846,100 |
1,158,400 |
1,493,100 |
|
Dış Borç Stoku |
603,900 |
797,300 |
1,504,600 |
|
VADE (yıl) |
5.5 |
5.1 |
5.4 |
|
Kamu Net Borç Stoku / GSYH (%) |
16.2 |
19.2 |
20.5 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 2,997,700 milyon TL’dir. 2020 yılına göre meydana gelen artış 1,040,000 milyon TL’dir. Toplam borç stokunda iç ve dış borç meblağları birbirine yakındır. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise biraz artmıştır. Nitekim, 2020 sonunda 5.1 yıl olan borç stokunun ortalama vadesi, 2021 sonunda 5.4 yıl olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 12).
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
TOPLAM |
416,413 |
433,099 |
442,492 |
|
*Kısa Vadeli |
96,733 |
114,273 |
121,726 |
|
*Uzun Vadeli |
319,680 |
318,826 |
320,766 |
|
Borç stoku / GSYH |
54.8 |
60.4 |
55.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılı sonunda 416 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2020 yılında 433 milyar Dolar’a, 2021 yılında ise 442 milyar Dolar’a yükselmiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2021 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı %72 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %55.1’dir (Bkz. Tablo 13).
Tablo 14: Borçlular İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
Toplamdaki Payı (2021) |
|
Kamu Sektörü |
145,222 |
176,254 |
179,713 |
40.6 |
|
TCMB |
6,397 |
21,382 |
26,052 |
5.9 |
|
Özel Sektör |
266,418 |
235,463 |
236,728 |
53.5 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2021 yılı brüt dış borcunda özel sektörün payı %53 seviyesinde iken kamunun payı %40 civarındadır (Bkz. Tablo 14).
Tablo 15: Dış Borç Döviz Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2019 |
2020 |
2021 |
|
Dolar |
56.6 |
57.1 |
58.7 |
|
Euro |
30.8 |
31.3 |
28.9 |
|
SDR |
2.2 |
2.3 |
5.9 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
2.7 |
|
TL |
5.3 |
5.3 |
3.2 |
|
Diğer |
2.4 |
5.1 |
0.6 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılında dış borcun %59 kadarı ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro, SDR, Yen, TL ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir (Bkz. Tablo 15).
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
5,315 |
-35,537 |
-13,590 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-16,751 |
-37,863 |
-29,287 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
34.084 |
11,538 |
26,672 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım Geliri) |
-12,843 |
-9,392 |
-12,032 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri, Diğer Sektör Transferleri) |
825 |
180 |
1,057 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
|
|
|
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar) |
34 |
-36 |
-64 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
5,212 |
-39,480 |
-6,519 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
-137 |
-3,907 |
7,135 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2019’da 5.3 milyar Dolar civarında fazla vermişken 2020’de 35.5 milyar Dolar civarında açık vermiştir. 2021’de cari açıkta düşüş olmakla beraber yine 13,6 milyar Dolar civarında açık verilmiştir (Bkz. Tablo 16).
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup, bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi (milyon $)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
169,638 |
225,291 |
32.8 |
|
İTHALÂT (CIF) |
219,517 |
271,424 |
23.6 |
|
DIŞ TİCARET DENGESİ |
-49,879 |
-46,133 |
-7.5 |
|
İHRACAT / İTHALÂT (%) |
77.3 |
83.0 |
7.4 |
Kaynak: TÜİK
2021 yılı ihracatı 225 milyar Dolar, ithalâtı ise 271 milyar Dolar civarındadır. 2020 yılına göre ihracatta %32.8, ithalâtta ise %23.6 oranında artış meydana gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında azalış meydana gelmiş olup oran %7.5’tir. 2021 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2020’ye göre artmış olup %83 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak %7.5’lik artışa tekabül etmektedir (Bkz. Tablo 17).
Tablo 18: Geniş Ekonomik Gruplar Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
19,777,862 |
24,848,518 |
25.6 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
80,344,476 |
115,224, 423 |
43.4 |
|
Tüketim Malları |
68,300,564 |
83,872,756 |
22.8 |
|
Diğer |
1,214,854 |
1,345,689 |
10.8 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
31,817,025 |
35,946,776 |
13.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
163,014,731 |
210,148,368 |
28.9 |
|
Tüketim Malları |
24,117,886 |
24,941,486 |
3.4 |
|
Diğer |
567,165 |
387,844 |
-31.6 |
Kaynak: TÜİK
2020 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar. Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar (Bkz. Tablo 18).
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
34,084 |
11,538 |
26,672 |
|
1) Gelir |
62,741 |
35,429 |
57,511 |
|
2) Gider |
28,657 |
23,891 |
30,839 |
|
1) İşlem Gören Mallar (Başkasına ait Fizikî Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
288 |
208 |
98 |
|
2) Tamir ve Bakım |
467 |
559 |
853 |
|
3) Taşımacılık |
13,821 |
8,224 |
12,775 |
|
3.1) Yolcu |
10,332 |
3,007 |
7,237 |
|
3.2) Navlun |
2,331 |
3,398 |
4,007 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
1,158 |
1,819 |
1,531 |
|
4) Turizm |
25,719 |
9,180 |
19,177 |
|
5) İnşaat |
305 |
305 |
526 |
|
6) Sigorta ve Emeklilik |
-585 |
-1,054 |
-304 |
|
7) Finans |
-7 |
-224 |
-666 |
|
8) Fikrî Mülkiyet Hakları Kullanım |
-1,986 |
-2,079 |
-2,420 |
|
9) Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-1,211 |
-1,004 |
-318 |
|
10) Diğer İş Hizmetleri |
-2,314 |
-1,908 |
-2,589 |
|
11) Kişisel, Kültürel ve Eğlence |
-7 |
-80 |
245 |
|
12) Resmî |
-406 |
-589 |
-705 |
Kaynak: TCMB
2020 yılına kıyasla, 2021 yılında hizmet ticaretinde artışlar meydana gelmiştir. 2021 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve tamir-bakımdır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 26.7 milyar Dolar civarındadır. 2020’ye göre bu meblağda %131 oranında artış meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 19).
TÜİK istatistiklerine göre, 2021 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 29,357,463’tür. Bu sayı 2020’de 15,826,266 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 2,734,340’tır. Bu sayı 2020’de 2,242,864 idi.
Elde edilen gelirde de ziyaretçi sayısındaki artışla paralel biçimde yükseliş meydana gelmiştir. Nitekim, 2020 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) 12,059,320 $ iken, 2021 yılında 24,482,332 $’a yükselmiştir. 2020 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 1,104,545,000 $ iken, 2021 yılında 1,851,922 $ olarak gerçekleşmiştir.
Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
TOBB/TEPAV, Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK, Turkish Bank.