TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2021 YILINA
İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2021 yılında meydana
gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel
analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri
(Harcama yöntemiyle, Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Hedef GSYH
Oranı |
Yıllık 2.3 |
Yıllık 5 |
Yıllık 5 |
|
Gerçekleşen
GSYH Oranı |
Yıllık %0.9 I.çeyrek -2.5 II.çeyrek -1.6 III.çeyrek 1.0 IV.çeyrek 6.0 |
Yıllık %1.9 I.çeyrek 4.4 II.çeyrek -10.3 III.çeyrek 6.5 IV.çeyrek 6.4 |
Yıllık %11.4 I.çeyrek 7.5 II.çeyrek 22.2 III.çeyrek 7.9 IV.çeyrek 9.6 |
|
GSYH Meblağı
(cari fiyatlarla) |
760,355 |
717,092 |
807,106 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılındaki %0.9 ve 2020
yılındaki %1.9 oranlarının ardından 2021 yılında meydana gelen büyüme oranı çok
yüksek seviyededir. 2021 yılı büyüme hedefi %5 olmakla beraber, gerçekleşen
oran bunun iki katından fazla olup %11.4’tür. En fazla büyüme %22.2 oranı ile
ikinci çeyrekte meydana gelmiştir (Bkz. Tablo 1).
Üretim yöntemine göre cari
fiyatlarla GSYH, 2021 yılında bir önceki yıla göre %43.6 artarak 7 trilyon 248
milyar 789 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar; %66.7 ile İmalât,
%57 ile Hizmetler ve %43.9 ile Bilgi ve iletişim faaliyetleri ile sağlanmıştır.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2021 itibariyle Türkiye
nüfusu 84,680,273 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.1’ini (42,428,101 kişi)
erkekler, %49.9’unu (42,252,172 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık
nüfus artış hızı 2020’de %05.5 iken, 2021’de %012.7 olarak gerçekleşmiştir.
GSYİH, USD cinsinden 2021
öncesindeki üç yıl boyunca gerilemiştir. Buna paralel olarak kişi başına GSYH
(KBGSYH) meblağları da düşmüştür. Nitekim, Cari fiyatlarla KBGSYH; 2018 yılında
9,792 $ iken, 2019 yılında 9,213 $’a gerilemiş, 2020’de ise 8,574 $ olarak
gerçekleşmiştir. 2021 KBGSYİH’si ise yine GSYİH’deki artışa paralel biçimde 9,531 $’a yükselmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo
2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2020 |
2021 |
21/20 |
|
TOPLAM SANAYİ |
128.8 |
144.9 |
12.5 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı |
128.3 |
127.3 |
-0.8 |
|
İmalât Sanayii |
129.3 |
147.4 |
14.0 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve
İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
120.6 |
127.9 |
6.1 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2020 yılı ile kıyaslandığında,
2021 yılında sanayi üretiminde artış meydana gelmiştir. Bu üretim artışı ise
Madencilik ve Taş Ocakçılığı hariç olmak üzere tüm alt sektörlerde
gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 2).
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (Mevsimsellikten arındırılmış) (%)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
74.3 |
75.8 |
75.6 |
|
Şubat |
74.1 |
76.6 |
75.5 |
|
Mart |
74.7 |
76.2 |
75.6 |
|
Nisan |
75.0 |
61.9 |
76.2 |
|
Mayıs |
76.1 |
62.7 |
75.2 |
|
Haziran |
76.6 |
65.8 |
76.3 |
|
Temmuz |
75.9 |
70.7 |
76.4 |
|
Ağustos |
76.2 |
73.0 |
76.8 |
|
Eylül |
76.0 |
74.3 |
77.8 |
|
Ekim |
76.0 |
74.9 |
77.5 |
|
Kasım |
76.7 |
75.3 |
77.6 |
|
Aralık |
76.9 |
75.4 |
78.4 |
Kaynak: TCMB
2021 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) genel bir
artış eğilimi görülmüştür. 2020 yılı ortalama KKO %71.9 seviyesinde iken
2021’de %76.6 olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 3).
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
Açılan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
133,830 |
138,678 |
3.62 |
|
Tasfiyedeki
şirket ve kooperatif |
14,701 |
18,266 |
24.25 |
|
Kapanan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
40,085 |
38,355 |
-4.32 |
Kaynak: TOBB
2020 yılına göre 2021 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî
işletme açılışlarında ufak da olsa bir artış meydana gelmiş olup oran %3.6’dır.
Öte yandan kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme sayısında
da az da olsa azalış meydana gelmiş olup oran %4.3’tür. Tasfiyedeki şirket ve
kooperatif sayısı ise belirgin bir biçimde artmış olup oran %24.2’dir (Bkz.
Tablo 4).
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2020 ve 2021 yıllarındaki
temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2020 |
2021 |
|
AKTİF NÜFUS |
62,579 |
63,704 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
30,735 |
32,716 |
|
İstihdam
Edilen |
26,695 |
28,797 |
|
İşsiz |
4,040 |
3,919 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE DAHİL OLMAYANLAR |
31,844 |
30,989 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
49.1 |
51.4 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
42.7 |
45.2 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
13.1 |
12.0 |
|
Genç Nüfusta
(15-24 yaş arası) İşsizlik Oranı |
24.9 |
22.6 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2020
yılında istihdam edilen kişi sayısı 26,695,000 iken, 2021’de bu sayı 28,797,000
kişi olarak gerçekleşmiştir. 2020 yılına göre 2021 yılında istihdam edilen kişi
sayısındaki artış 2,102,000’dir. 2021 yılında işsiz sayısı 3,919,000 olup 2020
yılına göre meydana gelen azalış 121,000 kişidir. 2021 yılında istihdam oranı
%45.2, işsizlik oranı ise %12’dir. Öte yandan, genç nüfustaki işsizlik oranı
%22.6’dır (Bkz. Tablo 5).
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler
(Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
0.45 |
1.84 |
2.66 |
|
1.06 |
1.35 |
1.68 |
|
Şubat |
0.09 |
0.48 |
1.22 |
|
0.16 |
0.35 |
0.91 |
|
Mart |
1.58 |
0.87 |
4.13 |
|
1.03 |
0.57 |
1.08 |
|
Nisan |
2.98 |
1.28 |
4.34 |
|
1.69 |
0.85 |
1.68 |
|
Mayıs |
2.67 |
1.54 |
3.92 |
|
0.95 |
1.36 |
0.89 |
|
Haziran |
0.09 |
0.69 |
4.01 |
|
0.03 |
1.13 |
1.94 |
|
Temmuz |
-0.99 |
1.02 |
2.46 |
|
1.36 |
0.58 |
1.80 |
|
Ağustos |
-0.59 |
2.35 |
2.77 |
|
0.86 |
0.86 |
1.12 |
|
Eylül |
0.13 |
2.65 |
1.55 |
|
0.99 |
0.97 |
1.25 |
|
Ekim |
0.17 |
3.55 |
5.24 |
|
2.00 |
2.13 |
2.39 |
|
Kasım |
-0.08 |
4.08 |
9.99 |
|
0.38 |
2.30 |
3.51 |
|
Aralık |
0.69 |
2.36 |
19.08 |
|
0.74 |
1.25 |
13.58 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından Yurtiçi ÜFE’de, önceki yıllarda olduğu
gibi, 2021 yılında dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar
söz konusudur (Bkz. Tablo 6).
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler
(Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
Ocak |
32.93 |
8.84 |
26.16 |
|
20.35 |
12.15 |
14.97 |
|
Şubat |
29.59 |
9.26 |
27.09 |
|
19.67 |
12.37 |
15.61 |
|
Mart |
29.64 |
8.50 |
31.20 |
|
19.71 |
11.86 |
16.19 |
|
Nisan |
30.12 |
6.71 |
35.17 |
|
19.50 |
10.94 |
17.14 |
|
Mayıs |
28.71 |
5.53 |
38.33 |
|
18.71 |
11.39 |
16.59 |
|
Haziran |
25.04 |
6.17 |
42.89 |
|
15.72 |
12.62 |
17.53 |
|
Temmuz |
21.66 |
8.33 |
44.92 |
|
16.65 |
11.76 |
18.95 |
|
Ağustos |
13.45 |
11.53 |
45.52 |
|
15.01 |
11.77 |
19.25 |
|
Eylül |
2.45 |
14.33 |
43.96 |
|
9.26 |
11.75 |
19.58 |
|
Ekim |
1.70 |
18.20 |
46.31 |
|
8.55 |
11.89 |
19.89 |
|
Kasım |
4.26 |
23.11 |
54.62 |
|
10.56 |
14.03 |
21.31 |
|
Aralık |
7.36 |
25.15 |
79.89 |
|
11.84 |
14.60 |
36.08 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2021 Yurtiçi ÜFE’sinde
ve TÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Merkez Bankası,
2021 yılı enflasyon hedefini %5 olarak ilan etmesine rağmen gerçekleşen oranlar
sırasıyla %79.89 (Yurtiçi ÜFE) ve %36.08 (TÜFE) olmuştur (Bkz. Tablo 7). Yani
hedeflerin ikisi de realize edilemediği gibi on
yıllardır yaşanmayan yüksek oranlarda enflasyonist bir ortama girilmiştir.
Merkez Bankası’nın 2022-23 dönemi enflasyon hedefi yine %5 olmakla beraber bunun
realizasyonu hususunda ciddi şüpheler mevcuttur.
2-b) Parasal Göstergeler
2021 sonu ve 2022 başı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki
değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Parasal Göstergeler
(milyon TL)
|
|
25 Aralık 2020 |
14 Ocak 2022 |
Değişim (21/20) (%) |
|
Dolaşımdaki
Para |
178,960 |
221,244 |
23.6 |
|
Vadesiz TL
Mevduat |
301,691 |
429,102 |
42.2 |
|
Vadesiz YP
Mevduat |
757,035 |
1,465,310 |
93.6 |
|
* M1 |
1,237,686 |
2,115,656 |
70.9 |
|
Vadeli TL Mevduat |
1,112,065 |
1,401,600 |
26.0 |
|
Vadeli YP
Mevduat |
1,025,119 |
1,688,963 |
64.8 |
|
** M2 |
3,374,870 |
5,206,218 |
54.3 |
|
Repo |
20,293 |
13,360 |
-34.2 |
|
B Tipi Likit
Fonlar |
27,287 |
38,902 |
42.6 |
|
İhraç Edilen
Menkul Kıymetler |
47,271 |
48,272 |
2.1 |
|
*** M3 |
3,469,721 |
5,306,753 |
52.9 |
|
Toplam TL
Krediler |
2,352,726 |
2,856,245 |
21.4 |
|
Bireysel TL
Krediler |
872,720 |
1,083,345 |
24.1 |
|
Ticarî TL
Krediler |
1,480,006 |
1,772,899 |
19.8 |
|
Dolarizasyon (YP/M3) (%) |
55.8 |
63.3 |
13.5 |
Kaynak: TCMB
2020 sonu itibariyle 179 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2022
başında 221 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %23.6’dır. Vadesiz-vadeli
hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır. Dövizde meydana gelen artış
eğilimi, iktisadî aktörleri dövize yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon
oranını %63.3 seviyesine kadar çıkarmıştır (Bkz. Tablo 8).
2020 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 2,353 milyar TL
civarında idi. Bu meblağ, 2022 başında önemli ölçüde artmış olup 2,856 milyar
TL civarına yükselmiştir (Bkz. Tablo 8).
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2021 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları
itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım
Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık 2021)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
-11.29 |
6.71 |
|
Borsa Endeksi
(BIST 100) |
-7.41 |
11.37 |
|
|
Euro |
-9.54 |
8.80 |
|
|
ABD Doları |
-12.21 |
5.60 |
|
|
Mevduat Faizi
(Brüt) |
-19.48 |
-3.14 |
|
|
Devlet İç
Borçlanma Senetleri (DİBS) |
-27.96 |
-13.34 |
|
Kaynak: TÜİK
2021 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde
yıllık ortalamalar itibariyle tüm enstrümanlarda zarar meydana gelmiş olup en
yüksek oran %27.96 ile DİBS’tedir. TÜFE ile
indirgendiğinde ise DİBS hariç tüm enstrümanlar kâr sağlamıştır. Bu kapsamda en
yüksek getiri borsa ile elde edilmişken, en fazla zarar yine DİBS’te gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 9).
2-d) Finansal Kuruluşlar
2021 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo
10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal
Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2019 |
2020 |
2021 |
|
Kalkınma ve
Yatırım Bankaları |
14 |
15 |
16 |
|
Mevduat
Bankaları |
32 |
32 |
32 |
|
TMSF
Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
3 |
|
Katılım
Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
6 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de
Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
41 |
40 |
41 |
|
|
|
|
|
|
Leasing
Kuruluşları |
22 |
22 |
21 |
|
Factoring Kuruluşları |
56 |
54 |
50 |
|
Tüketici
Finansman Kuruluşları |
15 |
15 |
20 |
|
Varlık
Yönetim Şirketleri |
18 |
20 |
23 |
|
Finansal
Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
--- |
Kaynak: BDDK
2021 yılı sonunda toplam yerli banka sayısı 57, Temsilciliği bulunan
yabancı banka sayısı 41, Leasing kuruluşları 21, Factoring
kuruluşları ise 50’dir. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı 20, Varlık
yönetim şirketleri ise 23 adettir (Bkz. Tablo 10).
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2020-21 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili
Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
GELİRLER |
1,028,445,527 |
1,407,398,713 |
36.8 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
999,146,756 |
1,369,503,450 |
37.1 |
|
Vergi Gelirleri |
833,250,502 |
1,164,808,943 |
39.8 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet
Gelirleri |
60,216,247 |
55,511,179 |
-7.8 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
8,346,154 |
17,874,044 |
114.2 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
88,629,733 |
121,226,649 |
36.8 |
|
Sermaye Gelirleri |
7,535,094 |
8,814,608 |
17.0 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
1,169,026 |
1,268,027 |
8.5 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
21,536,369 |
28,924,724 |
34.3 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum
Gelirleri |
7,762,402 |
8,970,539 |
15.6 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
1,203,737,135 |
1,599,642,395 |
32.9 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
1,069,774,826 |
1,418,790,125 |
32.6 |
|
Personel Giderleri |
287,784,715 |
346,258,237 |
20.3 |
|
Sos. Güv.
Kur. Devlet Primleri |
48,293,803 |
57,368,431 |
18.8 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
96,971,299 |
130,103,715 |
34.2 |
|
Cari Transferler |
498,062,711 |
626,663,751 |
25.8 |
|
Sermaye Giderleri |
93,741,919 |
130,926,312 |
39.7 |
|
Sermaye Transferleri |
15,170,591 |
25,491,996 |
68.0 |
|
Borç Verme |
29,749,788 |
101,977,683 |
242.8 |
|
Faiz Harcamaları |
133,962,309 |
180,852,270 |
35.0 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-175,291,608 |
-192,243,682 |
9.7 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
-41,329,299 |
-11,391,412 |
-72.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılında elde edilen gelir meblağı 1,407,399 milyon TL’dir. 2020’ye
göre artış meydana gelmiş olup oran %36.8’dir. Aynı yıldaki harcama meblağı
1,599,642 milyon TL olup 2020’ye göre artış oranı %32.9’dur (Bkz. Tablo 11).
2021 yılı faiz harcamaları meblağı 180,852 milyon TL olup 2020’ye göre %35
oranında artış gerçekleşmiştir. Faiz dışı dengede ise belirgin bir azalış
meydana gelmiştir. Nitekim, 2020 yılında 41,329 milyon TL olan faiz dışı açık,
2021’de 11,391 milyon TL’ye düşmüştür. 2020 yılına göre 2021’de meydana gelen
azalış oranı %72.4’tür (Bkz. Tablo 11).
Bütçe dengesinde ise aleyhte gelişmeler mevcuttur. Nitekim, 2020 yılında
175,292 milyon TL olan bütçe açığı, 2021’de artış sergileyerek 192,244 milyon
TL’ye çıkmıştır. 2020 yılına göre 2021’de meydana gelen artış %10 civarındadır
(Bkz. Tablo 11).
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu)
Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
TOPLAM |
1,450,000 |
1,957,700 |
2,997,700 |
|
İç Borç Stoku |
846,100 |
1,158,400 |
1,493,100 |
|
Dış Borç Stoku |
603,900 |
797,300 |
1,504,600 |
|
VADE (yıl) |
5.5 |
5.1 |
5.4 |
|
Kamu Net Borç
Stoku / GSYH (%) |
16.2 |
19.2 |
20.5 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 2,997,700 milyon TL’dir. 2020
yılına göre meydana gelen artış 1,040,000 milyon TL’dir. Toplam borç stokunda
iç ve dış borç meblağları birbirine yakındır. Toplam borç stokunun ortalama
vadesi ise biraz artmıştır. Nitekim, 2020 sonunda 5.1 yıl olan borç stokunun
ortalama vadesi, 2021 sonunda 5.4 yıl olarak gerçekleşmiştir (Bkz. Tablo 12).
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku
(milyon $, %)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
TOPLAM |
416,413 |
433,099 |
442,492 |
|
*Kısa Vadeli |
96,733 |
114,273 |
121,726 |
|
*Uzun Vadeli |
319,680 |
318,826 |
320,766 |
|
Borç stoku /
GSYH |
54.8 |
60.4 |
55.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılı sonunda 416 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2020 yılında
433 milyar Dolar’a, 2021 yılında ise 442 milyar Dolar’a yükselmiştir. Vadeler
açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak
uzun vadelidir. 2021 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki
payı %72 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %55.1’dir
(Bkz. Tablo 13).
Tablo 14: Borçlular İtibariyle
Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
Toplamdaki Payı (2021) |
|
Kamu Sektörü |
145,222 |
176,254 |
179,713 |
40.6 |
|
TCMB |
6,397 |
21,382 |
26,052 |
5.9 |
|
Özel Sektör |
266,418 |
235,463 |
236,728 |
53.5 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup
bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2021 yılı brüt dış
borcunda özel sektörün payı %53 seviyesinde iken kamunun payı %40 civarındadır
(Bkz. Tablo 14).
Tablo 15: Dış Borç Döviz
Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2019 |
2020 |
2021 |
|
Dolar |
56.6 |
57.1 |
58.7 |
|
Euro |
30.8 |
31.3 |
28.9 |
|
SDR |
2.2 |
2.3 |
5.9 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
2.7 |
|
TL |
5.3 |
5.3 |
3.2 |
|
Diğer |
2.4 |
5.1 |
0.6 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2021 yılında dış borcun %59 kadarı ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro,
SDR, Yen, TL ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir (Bkz. Tablo
15).
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi
(milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
5,315 |
-35,537 |
-13,590 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-16,751 |
-37,863 |
-29,287 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
34.084 |
11,538 |
26,672 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım
Geliri) |
-12,843 |
-9,392 |
-12,032 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri,
Diğer Sektör Transferleri) |
825 |
180 |
1,057 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
|
|
|
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal
Olmayan Varlıklar) |
34 |
-36 |
-64 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım,
Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
5,212 |
-39,480 |
-6,519 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
-137 |
-3,907 |
7,135 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2019’da 5.3 milyar Dolar civarında fazla vermişken
2020’de 35.5 milyar Dolar civarında açık vermiştir. 2021’de cari açıkta düşüş
olmakla beraber yine 13,6 milyar Dolar civarında açık verilmiştir (Bkz. Tablo
16).
Genel olarak cari açık, dış
ticaretten kaynaklanmakta olup, bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan
cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde
hizmetler hesabıdır.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de
yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi
(milyon $)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
169,638 |
225,291 |
32.8 |
|
İTHALÂT (CIF) |
219,517 |
271,424 |
23.6 |
|
DIŞ TİCARET
DENGESİ |
-49,879 |
-46,133 |
-7.5 |
|
İHRACAT /
İTHALÂT (%) |
77.3 |
83.0 |
7.4 |
Kaynak: TÜİK
2021 yılı ihracatı 225 milyar Dolar, ithalâtı ise 271 milyar Dolar
civarındadır. 2020 yılına göre ihracatta %32.8, ithalâtta ise %23.6 oranında
artış meydana gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında azalış meydana gelmiş
olup oran %7.5’tir. 2021 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2020’ye
göre artmış olup %83 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak %7.5’lik artışa
tekabül etmektedir (Bkz. Tablo 17).
Tablo 18: Geniş Ekonomik Gruplar
Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2020 |
2021 |
Değişim (21/20) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
19,777,862 |
24,848,518 |
25.6 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
80,344,476 |
115,224, 423 |
43.4 |
|
Tüketim Malları |
68,300,564 |
83,872,756 |
22.8 |
|
Diğer |
1,214,854 |
1,345,689 |
10.8 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
31,817,025 |
35,946,776 |
13.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
163,014,731 |
210,148,368 |
28.9 |
|
Tüketim Malları |
24,117,886 |
24,941,486 |
3.4 |
|
Diğer |
567,165 |
387,844 |
-31.6 |
Kaynak: TÜİK
2020 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat
alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar.
Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup
sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar (Bkz. Tablo
18).
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer
almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti
Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
2021 |
|
HİZMETLER
DENGESİ |
34,084 |
11,538 |
26,672 |
|
1) Gelir |
62,741 |
35,429 |
57,511 |
|
2) Gider |
28,657 |
23,891 |
30,839 |
|
1) İşlem
Gören Mallar (Başkasına ait Fizikî Girdiler
için İmalât Hizmetleri) |
288 |
208 |
98 |
|
2) Tamir ve
Bakım |
467 |
559 |
853 |
|
3)
Taşımacılık |
13,821 |
8,224 |
12,775 |
|
3.1) Yolcu |
10,332 |
3,007 |
7,237 |
|
3.2) Navlun |
2,331 |
3,398 |
4,007 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
1,158 |
1,819 |
1,531 |
|
4) Turizm |
25,719 |
9,180 |
19,177 |
|
5) İnşaat |
305 |
305 |
526 |
|
6) Sigorta ve
Emeklilik |
-585 |
-1,054 |
-304 |
|
7) Finans |
-7 |
-224 |
-666 |
|
8) Fikrî
Mülkiyet Hakları Kullanım |
-1,986 |
-2,079 |
-2,420 |
|
9)
Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-1,211 |
-1,004 |
-318 |
|
10) Diğer İş
Hizmetleri |
-2,314 |
-1,908 |
-2,589 |
|
11) Kişisel,
Kültürel ve Eğlence |
-7 |
-80 |
245 |
|
12) Resmî |
-406 |
-589 |
-705 |
Kaynak: TCMB
2020 yılına kıyasla, 2021 yılında hizmet ticaretinde artışlar meydana
gelmiştir. 2021 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt
sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve tamir-bakımdır. Söz konusu dönem
itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 26.7 milyar Dolar
civarındadır. 2020’ye göre bu meblağda %131 oranında artış meydana gelmiştir
(Bkz. Tablo 19).
TÜİK istatistiklerine göre, 2021
yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı
ikametli vatandaş) sayısı 29,357,463’tür. Bu sayı
2020’de 15,826,266 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise
2,734,340’tır. Bu sayı 2020’de 2,242,864 idi.
Elde edilen gelirde de ziyaretçi
sayısındaki artışla paralel biçimde yükseliş meydana gelmiştir. Nitekim, 2020
yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı
ikametli vatandaş) 12,059,320 $ iken, 2021 yılında
24,482,332 $’a yükselmiştir. 2020 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise
1,104,545,000 $ iken, 2021 yılında 1,851,922 $ olarak gerçekleşmiştir.
Doç. Dr. Mehmet
Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF,
İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
TOBB/TEPAV,
Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve
Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK, Turkish Bank.