TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2020 YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2020 yılında meydana gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri (Harcama yöntemiyle, Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık 3.8 |
Yıllık 2.3 |
Yıllık 5 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık 2.6 I.çeyrek 7.4 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 1.8 IV.çeyrek -3.0 |
Yıllık %0.9 I.çeyrek -2.5 II.çeyrek -1.6 III.çeyrek 1.0 IV.çeyrek 6.0 |
Yıllık %1.8 I.çeyrek 4.4 II.çeyrek -10.4 III.çeyrek 6.3 IV.çeyrek 6.2 |
|
GSYH Meblağı (cari fiyatlarla) |
784,087 |
760,355 |
716,902 |
Kaynak: TÜİK
2018 yılı hedef büyüme oranı %3.8 olmakla beraber gerçekleşen oran %2.6’dır. İlk çeyrekten sonra başlayan daralma üçüncü ve dördüncü çeyreklerde daha derinleşmiş ve ortaya bu sonuç çıkmıştır. Bu neticede, iç-dış siyasî gelişmelerin etkisinin ve bunların ekonomide sebep olduğu yansımaların olduğu açıktır. Nitekim, 2018 Ağustos’unda başlayan sert döviz kuru dalgalanmaları iktisadî faaliyetlere ciddi darbe vurmuştur. Böylece, maliyetlerde meydana gelen yüksek artışlar, ekonomide üretim gerilemesine yol açmıştır (Bkz. Tablo 1).
Öte yandan Yeni Ekonomi Programı (YEP) çerçevesinde 2019 yılı hedef büyüme oranı %2.3 olarak tespit edilmiştir. Fakat gerçekleşen büyüme oranı %0.9’dur. Bu oran, TÜİK tarafından “Bağımsız yıllık gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH), zincirlenmiş hacim endeksiyle 2019 yılında bir önceki yıla göre %0.9 arttı.” şeklinde ifade edilmiştir.
Zira metodolojik bir değişiklik yapılmıştır. Bu çerçevede, 2020 yılında yayımlanan Dış Ticaret İstatistikleri (Özel Dış Ticaret sisteminden Genel Dış Ticaret sistemine geçiş), Uluslararası Hizmet Ticareti İstatistikleri (UHTİ) ve Ödemeler Dengesi İstatistiklerinde (ÖDİ) yapılan revizyonlar nedeniyle, Ulusal Hesaplar sisteminde değişiklik yapılmıştır. Dolayısıyla mevcut verileri önceki dönem verileriyle kıyaslamada birtakım farklılıklar oluşabilecektir.
TÜİK’e göre, üretim yöntemine göre cari fiyatlarla GSYH, 2020 yılında bir önceki yıla göre %16.9 artarak 5 trilyon 46 milyar 883 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar, %39,4 ile Finans ve sigorta faaliyetleri; %27.3 ile Tarım, ormancılık ve balıkçılık ve %24.3 ile Kamu yönetimi, eğitim, insan sağlığı ve sosyal hizmet faaliyetleri tarafından sağlanmıştır. İnşaat sektörü ise %12.8 oranında gerilemiştir.
2018 Eylül’ünde açıklanan YEP’te 2020 yılı büyüme hedefi %3.5 olarak belirtilmiştir. Fakat 2020 Eylül’ündeki YEP’te bu oran revize edilerek %5 olarak açıklanmıştır. Bu hedef oran, 2021 ve 2022 yılları için de geçerli olmakla beraber 2021 hedefi %9 olarak revize edilmiştir. 2020 yılı gerçekleşen oranı ise %1.8 ile hedefin epey altındadır.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2020 itibariyle Türkiye nüfusu 83,614,362 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.1’ini (41,915,985 kişi) erkekler, %49.9’unu (41,698,377 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı 2019’da %013.9 iken, 2020’de %05.5’e gerilemiştir.
GSYİH, USD cinsinden son üç yıldır gerilemektedir. Buna paralel olarak kişi başına GSYH (KBGSYH) meblağları da düşüş eğilimindedir. Nitekim, Cari fiyatlarla KBGSYH; 2018 yılında 9,792 $ iken 2019 yılında 9,213 $’a gerilemiş, 2020’de ise 8,574 $ olarak gerçekleşmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2019 |
2020 |
20/19 |
|
TOPLAM SANAYİ |
113.7 |
115.4 |
1.0 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı Sektörü |
117.3 |
115.5 |
-0.1 |
|
İmalât Sanayii Sektörü |
113.3 |
115.4 |
1.0 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
115.8 |
116.1 |
1.0 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2019 yılı ile kıyaslandığında, 2020 yılında sanayi üretiminde çok az da olsa artış meydana gelmiştir. Öte yandan, bu üretim artışı 2020 yılında Madencilik ve Taş Ocakçılığı hariç tüm alt sektörlerde gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 2)
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (%)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
Ocak |
78.2 |
74.4 |
75.5 |
|
Şubat |
77.8 |
74.0 |
76.0 |
|
Mart |
77.8 |
74.3 |
75.3 |
|
Nisan |
77.3 |
75.0 |
61.6 |
|
Mayıs |
77.9 |
76.3 |
62.6 |
|
Haziran |
78.3 |
77.1 |
66.0 |
|
Temmuz |
77.1 |
76.2 |
70.7 |
|
Ağustos |
77.8 |
76.6 |
73.3 |
|
Eylül |
76.2 |
76.3 |
74.6 |
|
Ekim |
75.4 |
76.4 |
75.4 |
|
Kasım |
74.1 |
77.2 |
75.8 |
|
Aralık |
74.1 |
77.0 |
75.6 |
Kaynak: TCMB
2020 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) belirgin dalgalanmalar meydana gelmiştir. 2019 yılı ortalama KKO %75.9 seviyesinde iken 2020’de %71.9 olarak gerçekleşmiştir. Bu gerileme, salgın sürecinin etkilerinin 2020 yılında açıkça görüldüğünün işaretlerinden biridir. (Bkz. Tablo 3)
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2019 |
2020 |
Değişim (20/19) (%) |
|
Açılan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
109,722 |
133,830 |
21.9 |
|
Tasfiyedeki şirket ve kooperatif |
13,852 |
14,701 |
6.1 |
|
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
33,094 |
40,085 |
21.1 |
Kaynak: TOBB
2019 yılına göre 2020 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme açılışlarında belirgin bir artış meydana gelmiş olup oran %22’dir. Öte yandan kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme sayısında da ciddi bir artış meydana gelmiş olup oran %21’dir. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı da artmış olup oran %6’dır. (Bkz. Tablo 4)
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2019 ve 2020 yıllarındaki temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2019 |
2020 |
|
AKTİF NÜFUS |
61,469 |
62,579 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
32,549 |
30,873 |
|
İstihdam Edilen |
28,080 |
26,812 |
|
İşsiz |
4,469 |
4,061 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
53.0 |
49.3 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
45.7 |
42.8 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
13.7 |
13.2 |
|
Tarım Dışı İşsizlik Oranı |
16.0 |
15.3 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2019 yılında istihdam edilen kişi sayısı 28,080,000 iken, 2020’de bu sayı 26,812,000 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2019 yılına göre 2020 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki azalış 1,268,000’dir. 2020 yılında işsiz sayısı 4,061,000 olup 2019 yılına göre meydana gelen azalış 408,000 kişidir. 2020 yılında istihdam oranı %42.8, işsizlik oranı ise %13.2’dir. Tarım dışı işsizlik oranı ise %15.3’tür. (Bkz. Tablo 5)
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
Ocak |
0.99 |
0.45 |
1.84 |
|
1.02 |
1.06 |
1.35 |
|
Şubat |
2.68 |
0.09 |
0.48 |
|
0.73 |
0.16 |
0.35 |
|
Mart |
1.54 |
1.58 |
0.87 |
|
0.99 |
1.03 |
0.57 |
|
Nisan |
2.60 |
2.98 |
1.28 |
|
1.87 |
1.69 |
0.85 |
|
Mayıs |
3.79 |
2.67 |
1.54 |
|
1.62 |
0.95 |
1.36 |
|
Haziran |
3.03 |
0.09 |
0.69 |
|
2.61 |
0.03 |
1.13 |
|
Temmuz |
1.77 |
-0.99 |
1.02 |
|
0.55 |
1.36 |
0.58 |
|
Ağustos |
6.60 |
-0.59 |
2.35 |
|
2.30 |
0.86 |
0.86 |
|
Eylül |
10.88 |
0.13 |
2.65 |
|
6.30 |
0.99 |
0.97 |
|
Ekim |
0.91 |
0.17 |
3.55 |
|
2.67 |
2.00 |
2.13 |
|
Kasım |
-2.53 |
-0.08 |
4.08 |
|
-1.44 |
0.38 |
2.30 |
|
Aralık |
-2.22 |
0.69 |
2.36 |
|
-0.40 |
0.74 |
1.25 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından, Yurtiçi ÜFE’de önceki yıllarda olduğu gibi 2020 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar söz konusudur. (Bkz. Tablo 6)
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
Ocak |
12.14 |
32.93 |
8.84 |
|
10.35 |
20.35 |
12.15 |
|
Şubat |
13.71 |
29.59 |
9.26 |
|
10.26 |
19.67 |
12.37 |
|
Mart |
14.28 |
29.64 |
8.50 |
|
10.23 |
19.71 |
11.86 |
|
Nisan |
16.37 |
30.12 |
6.71 |
|
10.85 |
19.50 |
10.94 |
|
Mayıs |
20.16 |
28.71 |
5.53 |
|
12.15 |
18.71 |
11.39 |
|
Haziran |
23.71 |
25.04 |
6.17 |
|
15.39 |
15.72 |
12.62 |
|
Temmuz |
25.00 |
21.66 |
8.33 |
|
15.85 |
16.65 |
11.76 |
|
Ağustos |
32.13 |
13.45 |
11.53 |
|
17.90 |
15.01 |
11.77 |
|
Eylül |
46.15 |
2.45 |
14.33 |
|
24.52 |
9.26 |
11.75 |
|
Ekim |
45.01 |
1.70 |
18.20 |
|
25.24 |
8.55 |
11.89 |
|
Kasım |
38.54 |
4.26 |
23.11 |
|
21.62 |
10.56 |
14.03 |
|
Aralık |
33.64 |
7.36 |
25.15 |
|
20.30 |
11.84 |
14.60 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2020 Yurtiçi ÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Burada, 2017’de başlayıp 2018 yılında devam eden iki basamaklı oranlar 2019 Eylül’ünde yerlerini tek hanelere terk etmiş ve bu eğilim 2020’de de sürmüşken Ağustos 2020 itibariyle tekrar çift hanelere geri dönülmüştür. (Bkz. Tablo 7)
Merkez Bankası, 2020 yılı enflasyon hedefini %5 olarak ilan etmesine rağmen gerçekleşen oranlar sırasıyla %25.15 (Yurtiçi ÜFE) ve %14.60 (TÜFE) olmuştur. Yani hedeflerin ikisi de realize edilememiştir.
2017’de başlayıp 2020’de devam eden çift haneli oranlar, enflasyonu tekrar en önemli makro ekonomik mücadele konularının başına çıkarmıştır. Merkez Bankası ve ilgili kurumlar, enflasyona yönelik tedbirlere odaklanmaktadır. Bu arada Merkez Bankası, 2021-2023 dönemi enflasyon hedefini yine %5 olarak ilan etmiştir.
2-b) Parasal Göstergeler
2019 sonu ve 2021 başı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Parasal Göstergeler (milyon TL)
|
|
27 Aralık 2019 |
8 Ocak 2021 |
Değişim (20/19) (%) |
|
Dolaşımdaki Para |
145,007 |
173,651 |
19.8 |
|
Vadesiz TL Mevduat |
245,924 |
283,660 |
15.3 |
|
Vadesiz YP Mevduat |
321,902 |
729,318 |
126.6 |
|
* M1 |
712,833 |
1,186,629 |
66.5 |
|
Vadeli TL Mevduat |
927,293 |
1,136,917 |
22.6 |
|
Vadeli YP Mevduat |
817,417 |
979,495 |
19.8 |
|
** M2 |
2,457,543 |
3,303,041 |
34.4 |
|
Repo |
29,544 |
21,732 |
-26.4 |
|
B Tipi Likit Fonlar |
40,302 |
27,570 |
-31.6 |
|
İhraç Edilen Menkul Kıymetler |
47,806 |
45,886 |
-4.0 |
|
*** M3 |
2,575,195 |
3,398,229 |
32.0 |
|
Toplam TL Krediler |
1,642,689 |
2,344,011 |
42.7 |
|
Bireysel TL Krediler |
617,803 |
876,055 |
41.8 |
|
Ticarî TL Krediler |
1,024,886 |
1,467,955 |
43.2 |
|
Dolarizasyon (YP/M3) (%) |
49.3 |
54.6 |
10.8 |
Kaynak: TCMB
2019 sonu itibariyle 145 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2021 başında 174 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %19.8’dir. Vadesiz-vadeli hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır. Dövizde meydana gelen artış eğilimi, iktisadî aktörleri dövize yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon oranını %55 seviyesine kadar çıkarmıştır. (Bkz. Tablo 8)
2018 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 1,643 milyar TL civarında idi. Bu meblağ, 2021 başında önemli ölçüde artmış olup 2,344 milyar TL civarına yükselmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2020 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık 2020)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
40.88 |
40.76 |
|
Borsa Endeksi (BIST 100) |
1.77 |
1.67 |
|
|
Euro |
12.61 |
12.51 |
|
|
ABD Doları |
10.16 |
10.06 |
|
|
Mevduat Faizi (Brüt) |
-1.68 |
-1.76 |
|
|
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) |
10.04 |
9.94 |
|
Kaynak: TÜİK
2019 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık ortalamalar itibariyle en yüksek getiri altın ile elde edilmişken, en fazla zarar mevduat faizinde gerçekleşmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde de durum aynıdır. (Bkz. Tablo 9)
2-d) Finansal Kuruluşlar
2020 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2018 |
2019 |
2020 |
|
Kalkınma ve Yatırım Bankaları |
13 |
14 |
15 |
|
Mevduat Bankaları |
32 |
32 |
32 |
|
TMSF Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
2 |
|
Katılım Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
6 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
42 |
41 |
40 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
23 |
22 |
22 |
|
Factoring Kuruluşları |
57 |
56 |
54 |
|
Tüketici Finansman Kuruluşları |
14 |
15 |
15 |
|
Varlık Yönetim Şirketleri |
20 |
18 |
20 |
|
Finansal Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
3 |
Kaynak: BDDK
2020 yılı sonunda toplam yerli-yabancı banka sayısı 55, Leasing kuruluşları 22, Factoring kuruluşları ise 54’tür. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı 15, Varlık yönetim şirketleri ise 20 adettir. (Bkz. Tablo 10)
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2019-20 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2019 |
2020 |
Değişim (20/19) (%) |
|
GELİRLER |
875,279,586 |
1,029,493,304 |
17.6 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
847,692,224 |
1,000,038,914 |
18.0 |
|
Vergi Gelirleri |
673,859,718 |
833,062,294 |
23.6 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
93,717,969 |
59,409,995 |
-36.6 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
6,993,442 |
10,430,055 |
49.1 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
64,488,378 |
88,434,090 |
37.1 |
|
Sermaye Gelirleri |
7,107,366 |
7,533,512 |
6.0 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
1,525,351 |
1,168,968 |
-23.4 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
20,924,633 |
21,692,000 |
3.7 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
6,662,729 |
7,762,390 |
16.5 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
1,000,026,856 |
1,202,236,469 |
20.2 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
900,087,216 |
1,068,274,160 |
18.7 |
|
Personel Giderleri |
249,892,167 |
287,768,675 |
15.2 |
|
Sos. Güv. Kur. Devlet Primleri |
43,045,248 |
48,285,558 |
12.2 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
84,362,536 |
96,398,807 |
14.3 |
|
Cari Transferler |
400,315,617 |
497,989,476 |
24.4 |
|
Sermaye Giderleri |
80,717,069 |
92,911,410 |
15.1 |
|
Sermaye Transferleri |
16,316,461 |
15,170,563 |
-7.0 |
|
Borç Verme |
25,438,118 |
29,749,671 |
16.9 |
|
Faiz Harcamaları |
99,939,640 |
133,962,309 |
34.0 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-124,747,270 |
-172,743,165 |
38.5 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
-24,807,630 |
-38,780,856 |
56.3 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2020 yılında elde edilen gelir meblağı 1,029,493 milyon TL’dir. 2019’a göre artış meydana gelmiş olup oran %17.6’dır. Aynı yıldaki harcama meblağı 1,202,236 milyon TL olup 2019’a göre artış oranı %20.2’dir. (Bkz. Tablo 11)
2020 yılı faiz harcamaları meblağı 133,962 milyon TL olup 2019’a göre %34 oranında artmıştır. Faiz dışı dengede ise önceki dönemlere göre yüksek oranlı bir artış meydana gelmiştir. Nitekim, 2019 yılında 24,808 milyon TL olan faiz dışı açık, 2020’de 38,781 milyon TL’ye yükselmiştir. 2019 yılına göre 2020’de meydana gelen artış oranı %56.3’tür. (Bkz. Tablo 11)
Bunun yanında, bütçe dengesinde de aleyhte gelişmeler göze çarpmaktadır. Nitekim, 2019 yılında 124,747 milyon TL olan bütçe açığı, 2019’da artış sergileyerek 172,743 milyon TL’ye çıkmıştır. 2019 yılına göre 2020’de meydana gelen artış %38 civarındadır. (Bkz. Tablo 11)
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu) Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
TOPLAM |
1,170,100 |
1,448,800 |
1,956,100 |
|
İç Borç Stoku |
665,000 |
846,100 |
1,158,400 |
|
Dış Borç Stoku |
505,100 |
602,700 |
797,700 |
|
VADE (yıl) |
6.4 |
5.5 |
5.1 |
|
Kamu Borç Stoku / GSYH (%) |
13.5 |
16.2 |
19.2 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2020 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 1,956,100 milyon TL’dir. 2019 yılına göre meydana gelen artış 507,300 milyon TL’dir. Bunun ağırlıklı kısmı iç borçtur. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise biraz düşmüştür. Nitekim, 2019 sonunda 5.5 yıl olan borç stokunun ortalama vadesi, 2020 sonunda 5.1 yıl olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 12)
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
TOPLAM |
427,405 |
416,413 |
433,099 |
|
*Kısa Vadeli |
93,658 |
96,733 |
114,273 |
|
*Uzun Vadeli |
333,747 |
319,680 |
318,826 |
|
Borç stoku / GSYH |
53.6 |
54.8 |
60.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2018 yılı sonunda 427 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2019 yılında 416 milyar Dolar’a gerilemişken, 2020 yılında ise 433 milyar Dolar’a yükselmiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2020 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı %74 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %60.4’tür. (Bkz. Tablo 13)
Tablo 14: Borçlular İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
Toplamdaki Payı (2020) |
|
Kamu Sektörü |
143,059 |
145,222 |
176,254 |
40.1 |
|
TCMB |
5,914 |
6,397 |
21,382 |
0.5 |
|
Özel Sektör |
278,433 |
266,418 |
235,463 |
54.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2020 yılı brüt dış borcunda özel sektörün payı %54.4 seviyesinde iken kamunun payı %40 civarındadır. (Bkz. Tablo 14)
Tablo 15: Dış Borç Döviz Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2018 |
2019 |
2020 |
|
Dolar |
57.3 |
56.6 |
57.1 |
|
Euro |
32.6 |
30.8 |
31.3 |
|
SDR |
2.1 |
2.2 |
2.3 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
0.3 |
|
TL |
6.1 |
5.3 |
5.3 |
|
Diğer |
1.6 |
2.4 |
5.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2020 yılında dış borcun %57’si ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro, TL, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir. (Bkz. Tablo 15)
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi (milyon $)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-21,744 |
5,315 |
-35,018 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-40,726 |
-16,751 |
-37,863 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
30,174 |
34.084,00 |
11,538 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım Geliri) |
-11,948 |
-12,843 |
-8,812 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri, Diğer Sektör Transferleri) |
756 |
825 |
119 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
|
|
|
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar) |
80 |
34 |
-36 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
1,208 |
5,212 |
-39,863 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
22,872 |
-137 |
-4,809 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2018’de 21.7 milyar Dolar civarında açık vermişken 2019’da 5.3 milyar Dolar civarında fazla oluşmuştur. 2020 yılında ibre yine tersine dönmüş ve 35 milyar Dolar civarında açık vermiştir. (Bkz. Tablo 16)
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup, bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
Bu çerçevede, 2020 yılında açık verilmesinin sebepleri arasında ihracatın azalması, ithalâtın artması ve bir yandan da hizmet ihracatında ciddi gerilemelerin meydana gelmesi sıralanabilir. İhracatın azalmasının ve ithalâtın artmasının sebeplerinin başında ise salgın dolayısıyla ihracat pazarlarında meydana gelen nispî daralmalar gösterilebilir.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi (milyon $)
|
|
2019 |
2020 |
Değişim (20/19) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
180,833 |
169,482 |
-6.3 |
|
İTHALÂT (CIF) |
210,345 |
219,397 |
4.3 |
|
DIŞ TİCARET DENGESİ |
-29,512 |
-49,915 |
69.1 |
|
İHRACAT / İTHALÂT (%) |
86,0 |
77.2 |
-10.2 |
Kaynak: TÜİK
2020 yılı ihracatı 169 milyar Dolar, ithalâtı ise 219 milyar Dolar civarındadır. 2019 yılına göre ihracatta %6 azalış, ithalâtta ise %4 oranında artış meydana gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında da paralel biçimde artış meydana gelmiş olup oran %69’dur. 2020 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2019’a göre düşmüş olup %77.2 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak %10’luk artışa tekabül etmektedir. (Bkz. Tablo 17)
Tablo 18: Geniş Ekonomik Grupların Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2019 |
2020 |
Değişim (20/19) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
21,607,242 |
19,781,847 |
-8.4 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
85,379,506 |
80,275,565 |
-6.0 |
|
Tüketim Malları |
72,742,386 |
68,210,289 |
-6.2 |
|
Diğer |
1,103,587 |
1,214,243 |
10.0 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
26,067,878 |
31,811,085 |
22.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
162,529,946 |
162,924,336 |
0.2 |
|
Tüketim Malları |
21,195,909 |
24,094,870 |
13.7 |
|
Diğer |
551,470 |
566,900 |
2.8 |
Sınıflamasına (GEGS) Göre Kaynak: TÜİK
2019 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar. Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo 18)
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2018 |
2019 |
2020 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
30,174 |
34,084 |
11,538 |
|
1) Gelir |
58,627 |
62,741 |
35,429 |
|
2) Gider |
28,453 |
28,657 |
23,891 |
|
1) İşlem Gören Mallar (Başkasına ait Fiziksel Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
156 |
288 |
208 |
|
2) Tamir ve Bakım |
387 |
467 |
559 |
|
3) Taşımacılık |
14,890 |
13,821 |
8,224 |
|
3.1) Yolcu |
10,098 |
10,332 |
3,007 |
|
3.2) Navlun |
3,514 |
2,331 |
3,398 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
1,278 |
1,158 |
1,819 |
|
4) Turizm |
20,625 |
25,719 |
9,180 |
|
5) İnşaat |
373 |
305 |
305 |
|
6) Sigorta ve Emeklilik |
-687 |
-585 |
-1,054 |
|
7) Finans |
-133 |
-7 |
-224 |
|
8) Fikrî Mülkiyet Hakları Kullanım |
-1,947 |
-1,986 |
-2,079 |
|
9) Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-701 |
-1,211 |
-1,004 |
|
10) Diğer İş Hizmetleri |
-2,504 |
-2,314 |
-1,908 |
|
11) Kişisel, Kültürel ve Eğlence |
19 |
-7 |
-80 |
|
12) Resmî |
-304 |
-406 |
-589 |
Kaynak: TCMB
Önceki yıllara kıyasla, 2020 yılında hizmetler ticaretinde gerilemeler meydana gelmiştir. Nitekim hizmetler yine fazla vermekle beraber 2020’de 2019 yılı gelirinin 1/3’ü oranında gerçekleşmiştir.
2020 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve tamir-bakımdır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 11.5 milyar Dolar civarındadır. 2019’a göre bu meblağda %195 oranında azalış meydana gelmiştir. (Bkz. Tablo 19)
TÜİK istatistiklerine göre, 2020 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 15,826,266’dır. Bu sayı 2019’da 51,860,042 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 2,242,864’tür. Bu sayı 2019’da 9,650,582 idi. Salgının etkileri burada da çok açık bir şekilde görülmektedir. Ziyaretçi sayılarındaki düşüş doğrudan bununla ilgilidir.
Elde edilen gelirde de ziyaretçi sayısındaki düşüşle paralel biçimde gerilemeler meydana gelmiştir. Nitekim, 2019 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) 34,520,332 $ iken 2020 yılında 12,059,320 $’a gerilemiştir. 2019 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 4,403,670,000 $ iken 2020 yılında 1,104,545,000 $ olarak gerçekleşmiştir.
Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
TOBB/TEPAV, Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK, Turkish Bank.