TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2019 YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2019 yılında meydana gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH) Verileri (Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Hedef GSYH Oranı |
Yıllık 3.2 |
Yıllık 3.8 |
Yıllık 2.3 |
|
Gerçekleşen GSYH Oranı |
Yıllık 7.4 I.çeyrek 5.3 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 11.5 IV.çeyrek 7.3 |
Yıllık 2.6 I.çeyrek 7.4 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 1.8 IV.çeyrek -3.0 |
Yıllık %0.9 |
|
GSYH Meblağı (cari fiyatlarla) |
851,490 |
784,087 |
727,820 |
Kaynak: TÜİK
2017 yılı büyüme oranı Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde %5 olarak tespit edilmekle beraber bunu realize etmenin imkânsız olacağı düşünülerek %3.2 olarak revize edilmiştir. Bu revizyon da dünyadaki iktisadî-siyasî konjonktürle yakından alakalıdır. Bununla beraber, gerçekleşen oran şaşırtıcı biçimde revize öncesinin iki katından da fazla olup %7.4’tür. Bunda esasen, Türkiye ekonomisinde 3.çeyrekte görülen faaliyet artışının etkisi olduğu ifade edilebilir.
2018
yılı hedef oranı ise %3.8 olmakla beraber gerçekleşen oran %2.6’dır. İlk
çeyrekten sonra başlayan daralma üçüncü ve dördüncü çeyreklerde daha
derinleşmiş ve ortaya bu sonuç çıkmıştır. Bu neticede, iç-dış siyasî
gelişmelerin etkisinin ve bunların ekonomide sebep olduğu yansımaların olduğu
açıktır. Nitekim, 2018 Ağustos’unda başlayan sert döviz kuru dalgalanmaları
iktisadî faaliyetlere ciddi darbe vurmuştur. Böylece, maliyetlerde meydana
gelen yüksek artışlar, ekonomide üretim gerilemesine yol açmıştır (Bkz. Tablo
1).
Öte yandan Yeni Ekonomi Programı (YEP) çerçevesinde 2019 yılı hedef büyüme oranı %2.3 olarak tespit edilmiştir. Fakat gerçekleşen büyüme oranı %0.9’dur. Bu oran, TÜİK tarafından “Bağımsız yıllık gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH), zincirlenmiş hacim endeksiyle 2019 yılında bir önceki yıla göre %0.9 arttı.” şeklinde ifade edilmiştir.
Zira metodolojik bir değişiklik yapılmıştır. Bu çerçevede, 2020 yılında yayımlanan Dış Ticaret İstatistikleri (Özel Dış Ticaret sisteminden Genel Dış Ticaret sistemine geçiş), Uluslararası Hizmet Ticareti İstatistikleri (UHTİ) ve Ödemeler Dengesi İstatistiklerinde (ÖDİ) yapılan revizyonlar nedeniyle, Ulusal Hesaplar sisteminde değişiklik yapılmıştır. Dolayısıyla mevcut verileri önceki dönem verileriyle kıyaslamada birtakım farklılıklar oluşabilecektir.
TÜİK’e göre, üretim yöntemine göre cari fiyatlarla GSYH, 2019 yılında bir önceki yıla göre %15 artarak 4 trilyon 320 milyar 191 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar, 2019 yılında %18.3 ile imalât sanayii; %12.4 ile toptan ve perakende ticaret; ve %8.6 ile ulaştırma ve depolama sektörleri tarafından sağlanmıştır. GSYİH’deki en düşük pay ise hanehalklarının işverenler olarak faaliyetlerine aittir.
2018 Eylül’ünde açıklanan YEP’te 2020 yılı büyüme hedefi %3.5 olarak belirtilmiştir. Fakat 2020 Eylül’ündeki YEP’te bu oran revize edilerek %5 olarak açıklanmıştır. Bu hedef oran, 2021 ve 2022 yılları için de geçerlidir. 2020 hedefinin gerçekleştirilmesi hususunda birtakım soru işaretleri görünmektedir. Zira, 2019 sonunda Çin’de başlayarak tüm dünyaya yayılan CoVid-19 (Corona Virüs) Pandemi süreci, tüm ülkeleri olduğu gibi Türkiye’yi de olumsuz etkilemekte ve bunun yansımaları hayatın her alanında olduğu gibi ekonomide de olmaktadır. Salgının ne zaman kontrol altına alınabileceği ve sona ereceği ise hâlihazırda belirsiz olduğundan herhangi bir hususta bir tahminde bile bulunmak imkânı görünmemektedir.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2019 itibariyle Türkiye nüfusu 83,154,997 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.2’sini (41,721,136 kişi) erkekler, %49.8’sini (41,433,861 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık nüfus artış hızı 2018’de %014.7 iken, 2019’da %013.9’a gerilemiştir.
GSYİH, USD cinsinden son üç yıldır gerilemektedir. Kişi başına GSYH (KBGSYH) meblağları da düşüş eğilimindedir. Nitekim, Cari fiyatlarla KBGSYH; 2017 yılında 10,696 $ iken 2018 yılında 9,792 $’a gerilemiş, 2019’da ise 9,213 $ olarak gerçekleşmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo 2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2018 |
2019 |
19/18 |
|
TOPLAM SANAYİ |
111.4 |
113.5 |
1.8 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı Sektörü |
115.5 |
117.3 |
1.6 |
|
İmalât Sanayii Sektörü |
114.2 |
113.1 |
-0.9 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
115.7 |
115.8 |
0.9 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2018 yılı ile kıyaslandığında, 2019 yılında sanayi üretiminde çok az da olsa artış olduğu görülmektedir. Öte yandan, bu üretim artışı 2019 yılında imalât sanayii hariç tüm alt sektörlerde gerçekleşmiştir. İmalât sanayi sektörü ise %0.9 oranında gerilemiştir. (Bkz. Tablo 2)
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (%)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
77.0 |
78.2 |
74.4 |
|
Şubat |
76.8 |
77.8 |
74.0 |
|
Mart |
76.7 |
77.8 |
74.3 |
|
Nisan |
78.4 |
77.3 |
75.0 |
|
Mayıs |
78.8 |
77.9 |
76.3 |
|
Haziran |
79.0 |
78.3 |
77.1 |
|
Temmuz |
78.7 |
77.1 |
76.2 |
|
Ağustos |
78.8 |
77.8 |
76.6 |
|
Eylül |
79.0 |
76.2 |
76.3 |
|
Ekim |
79.7 |
75.4 |
76.4 |
|
Kasım |
79.9 |
74.1 |
77.2 |
|
Aralık |
79.0 |
74.1 |
77.0 |
Kaynak: TCMB
2019 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) %74-77 bandında dalgalı değişmeler meydana geldiği görülmektedir. 2018 yılı ortalama KKO %76.8 seviyesinde iken 2019’da %75.9 olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 3)
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
Açılan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
121,460 |
109,722 |
-9.7 |
|
Tasfiyedeki şirket ve kooperatif |
13,258 |
13,852 |
4.5 |
|
Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
32,569 |
33,094 |
1.6 |
Kaynak: TOBB
2018 yılına göre 2019 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme açılışlarında belirgin bir azalış meydana gelmiş olup oran %10 civarındadır. Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme sayısında ise artış meydana gelmiş olup oran %4.5’tir. Tasfiyedeki şirket ve kooperatif sayısı da bir miktar artmış olup oran %1.6’dır. (Bkz. Tablo 4)
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2018 ve 2019 yıllarındaki temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2018 |
2019 |
|
AKTİF NÜFUS |
60,948 |
61,921 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
31,957 |
32,052 |
|
İstihdam Edilen |
27,655 |
27,658 |
|
İşsiz |
4,302 |
4,394 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
52.4 |
51.8 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
45.4 |
44.7 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
13.5 |
13.7 |
|
Tarım Dışı İşsizlik Oranı |
15.6 |
15.8 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2018 yılında istihdam edilen kişi sayısı 27,655,000 iken, 2019’da bu sayı 27,658,000 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2018 yılına göre 2019 yılında istihdam edilen kişi sayısındaki artış 3,000’dir. 2019 yılında işsiz sayısı 4,394,000 olup 2018 yılına göre meydana gelen artış 92,000 kişidir. 2019 yılında istihdam oranı %44.7, işsizlik oranı ise %13.7’dir. Tarım dışı işsizlik oranı %15.8’dir. Önceki yıllarda doğrudan sağlanan “Genç Nüfusta (15-24 yaş) İşsizlik Oranı” ve “Ne Eğitimde Ne İstihdamda Olanların Genç Nüfustaki Oranı” bilgilerine ulaşılamamıştır. (Bkz. Tablo 5)
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
3.98 |
0.99 |
0.45 |
|
2.46 |
1.02 |
1.06 |
|
Şubat |
1.26 |
2.68 |
0.09 |
|
0.81 |
0.73 |
0.16 |
|
Mart |
1.04 |
1.54 |
1.58 |
|
1.02 |
0.99 |
1.03 |
|
Nisan |
0.76 |
2.60 |
2.98 |
|
1.31 |
1.87 |
1.69 |
|
Mayıs |
0.52 |
3.79 |
2.67 |
|
0.45 |
1.62 |
0.95 |
|
Haziran |
0.07 |
3.03 |
0.09 |
|
-0.27 |
2.61 |
0.03 |
|
Temmuz |
0.72 |
1.77 |
-0.99 |
|
0.15 |
0.55 |
1.36 |
|
Ağustos |
0.85 |
6.60 |
-0.59 |
|
0.52 |
2.30 |
0.86 |
|
Eylül |
0.24 |
10.88 |
0.13 |
|
0.65 |
6.30 |
0.99 |
|
Ekim |
1.71 |
0.91 |
0.17 |
|
2.08 |
2.67 |
2.00 |
|
Kasım |
2.02 |
-2.53 |
-0.08 |
|
1.49 |
-1.44 |
0.38 |
|
Aralık |
1.37 |
-2.22 |
0.69 |
|
0.69 |
-0.40 |
0.74 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından, Yurtiçi ÜFE’de önceki yıllarda olduğu gibi 2019 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer durumlar söz konusudur. (Bkz. Tablo 6)
Tablo 7: Fiyatlardaki Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
13.69 |
12.14 |
32.93 |
|
9.22 |
10.35 |
20.35 |
|
Şubat |
15.36 |
13.71 |
29.59 |
|
10.13 |
10.26 |
19.67 |
|
Mart |
16.09 |
14.28 |
29.64 |
|
11.29 |
10.23 |
19.71 |
|
Nisan |
16.37 |
16.37 |
30.12 |
|
11.87 |
10.85 |
19.50 |
|
Mayıs |
15.26 |
20.16 |
28.71 |
|
11.72 |
12.15 |
18.71 |
|
Haziran |
14.87 |
23.71 |
25.04 |
|
10.90 |
15.39 |
15.72 |
|
Temmuz |
15.45 |
25.00 |
21.66 |
|
9.79 |
15.85 |
16.65 |
|
Ağustos |
16.34 |
32.13 |
13.45 |
|
10.68 |
17.90 |
15.01 |
|
Eylül |
16.28 |
46.15 |
2.45 |
|
11.20 |
24.52 |
9.26 |
|
Ekim |
17.28 |
45.01 |
1.70 |
|
11.90 |
25.24 |
8.55 |
|
Kasım |
17.30 |
38.54 |
4.26 |
|
12.98 |
21.62 |
10.56 |
|
Aralık |
15.47 |
33.64 |
7.36 |
|
11.92 |
20.30 |
11.84 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2019 Yurtiçi ÜFE’sinde de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Burada, 2018 yılında başlayan iki basamaklı oranlar yerlerini tek hanelere terk etmiştir. Fakat yıl sonuna doğru TÜFE’de tekrar iki haneler görülmüştür. (Bkz. Tablo 7)
Merkez Bankası, 2019 yılı enflasyon hedefini daha evvel %5 olarak ilan etmesine rağmen %13.9 olarak revize etmişti. Gerçekleşen oranlar (%7.36 ve %11.84), ilk değil ama ikinci hedefin hem Yurtiçi ÜFE’de hem de TÜFE’de realize edildiğini göstermektedir.
2017’de başlayıp 2018’de ve 2019’da da devam eden çift haneli oranlar, enflasyonu tekrar en önemli makro ekonomik mücadele konularının başına çıkarmıştır. Merkez Bankası ve ilgili kurumlar, enflasyona yönelik tedbirlere odaklanmaktadır. Bu arada Merkez Bankası, 2020-2022 dönemi enflasyon hedefini ise %5 olarak açıklamıştır.
2-b) Parasal Göstergeler
2018 sonu ve 2020 başı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Parasal Göstergeler (milyon TL)
|
|
28 Aralık 2018 |
10 Ocak 2020 |
Değişim (19/18) (%) |
|
Dolaşımdaki Para |
123,359 |
143,076 |
16.0 |
|
Vadesiz TL Mevduat |
175,743 |
231,450 |
31.7 |
|
Vadesiz YP Mevduat |
213,411 |
325,049 |
52.3 |
|
* M1 |
512,513 |
699,575 |
36.5 |
|
Vadeli TL Mevduat |
797,310 |
920,145 |
15.4 |
|
Vadeli YP Mevduat |
630,755 |
818,851 |
29.8 |
|
** M2 |
1,940,578 |
2,438,571 |
25.7 |
|
Repo |
8,353 |
31,292 |
274.6 |
|
B Tipi Likit Fonlar |
13,053 |
32,490 |
148.9 |
|
İhraç Edilen Menkul Kıymetler |
26,309 |
48,993 |
86.2 |
|
*** M3 |
1,988,293 |
2,551,347 |
28.3 |
|
Toplam TL Krediler |
1,437,953 |
1,649,493 |
14.7 |
|
Bireysel TL Krediler |
533,298 |
623,744 |
17.0 |
|
Ticarî TL Krediler |
904,655 |
1,025,749 |
13.4 |
|
Dolarizasyon (YP/M3) (%) |
46.5 |
49.8 |
7.3 |
Kaynak: TCMB
2018 sonu itibariyle 123.4 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2020 başında 143 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %16’dır. Vadesiz-vadeli hem TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır. Dövizde meydana gelen artış eğilimi, iktisadî aktörleri dövize yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon oranını %50 seviyesine kadar yükseltmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2018 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 1,438 milyar TL civarında idi. Bu meblağ, 2020 başında bir miktar artmış olup 1,649 milyar TL civarına yükselmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2019 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık)
|
|
REEL GETİRİ (2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE (%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
10.53 |
12.81 |
|
Borsa Endeksi (BIST 100) |
-17.13 |
-15.42 |
|
|
Euro |
-4.98 |
-3.01 |
|
|
ABD Doları |
-0.14 |
1.92 |
|
|
Mevduat Faizi (Brüt) |
0.20 |
2.27 |
|
|
Devlet İç Borçlanma Senetleri (DİBS) |
1.46 |
3.56 |
|
Kaynak: TÜİK
2019 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde yıllık ortalamalar itibariyle en yüksek getiri Altın ile elde edilmişken, en fazla zarar Borsa’da gerçekleşmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde de durum aynı şekildedir. (Bkz. Tablo 9)
2-d) Finansal Kuruluşlar
2019 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo 10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2017 |
2018 |
2019 |
|
Kalkınma ve Yatırım Bankaları |
13 |
13 |
14 |
|
Mevduat Bankaları |
32 |
32 |
32 |
|
TMSF Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
2 |
|
Katılım Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
5 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
45 |
42 |
41 |
|
|
|
|
|
|
Leasing Kuruluşları |
24 |
23 |
22 |
|
Factoring Kuruluşları |
60 |
57 |
56 |
|
Tüketici Finansman Kuruluşları |
14 |
14 |
15 |
|
Varlık Yönetim Şirketleri |
16 |
20 |
18 |
|
Finansal Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
3 |
Kaynak: BDDK
2019 yılı sonunda toplam yerli-yabancı banka sayısı 54, Leasing kuruluşları 22, Factoring kuruluşları ise 56’dır. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı 15, Varlık yönetim şirketleri ise 18 adettir. (Bkz. Tablo 10)
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2018-19 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
GELİRLER |
757,996,435 |
875,796,214 |
15.5 |
|
Genel Bütçe Gelirleri |
729,062,720 |
848,385,930 |
16.4 |
|
Vergi Gelirleri |
621,536,356 |
673,314,567 |
8.3 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
26,128,462 |
93,692,407 |
258.6 |
|
Alınan Bağışlar ve Yardımlar |
1,190,266 |
9,701,782 |
715.1 |
|
Faizler, Paylar ve Cezalar |
71,847,656 |
63,256,823 |
-12.0 |
|
Sermaye Gelirleri |
7,809,275 |
6,895,010 |
-11.7 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
550,705 |
1,525,341 |
177.0 |
|
Özel Bütçeli İdare Gelirleri |
23,760,620 |
20,747,602 |
-12.7 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
5,173,095 |
6,662,682 |
28.8 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
830,809,401 |
999,489,433 |
20.3 |
|
Faiz Hariç Harcamalar |
756,848,189 |
899,549,793 |
18.9 |
|
Personel Giderleri |
200,903,304 |
249,876,962 |
24.4 |
|
Sos. Güv. Kur. Devlet Primleri |
34,379,008 |
43,037,147 |
25.2 |
|
Mal ve Hizmet Alımları |
71,946,003 |
84,134,238 |
16.9 |
|
Cari Transferler |
322,878,869 |
400,270,591 |
24.0 |
|
Sermaye Giderleri |
88,323,551 |
80,476,333 |
-8.9 |
|
Sermaye Transferleri |
16,745,533 |
16,316,461 |
-2.6 |
|
Borç Verme |
21,671,921 |
25,438,061 |
17.4 |
|
Faiz Harcamaları |
73,961,212 |
99,939,640 |
35.1 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-72,812,966 |
-123,693,219 |
69.9 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
1,148,246 |
-23,753,579 |
-2168.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılında elde edilen gelir meblağı 875,796 milyon TL’dir. 2018’ye göre artış meydana gelmiş olup oran %15.5’tir. Aynı yıldaki harcama meblağı 999,489 milyon TL olup 2018’ye göre artış oranı %20.3’tür. (Bkz. Tablo 11)
2019 yılı faiz harcamaları meblağı 99,940 milyon TL olup 2018’e göre %35.1 oranında artmıştır. Faiz dışı dengede ise önceki dönemlere göre çok belirgin bir azalış meydana gelmiştir. Nitekim, 2017 yılında 8,932 milyon TL olan faiz dışı fazla, 2018’de 1,148 milyon TL’ye, 2019’da ise -23,754 milyon TL’ye gerilemiştir. 2018 yılına göre 2019’da meydana gelen azalış oranı %2168.7’dir. (Bkz. Tablo 11)
Bunun yanında, bütçe dengesinde de aleyhte gelişmeler göze çarpmaktadır. Nitekim, 2017 yılında 47,779 milyon TL olan bütçe açığı, 2018’de de artış sergileyerek 72,813 milyon TL’ye 2019’da ise 123,693 milyon TL’ye çıkmıştır. 2018 yılına göre 2019’da meydana gelen artış %70 oranındadır. (Bkz. Tablo 11)
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim (Kamu) Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
TOPLAM |
947,500 |
1,170,100 |
1,442,500 |
|
İç Borç Stoku |
589,400 |
665,000 |
840,500 |
|
Dış Borç Stoku |
358,000 |
505,100 |
602,000 |
|
VADE (yıl) |
6.4 |
6.4 |
5.5 |
|
Kamu Borç Stoku / GSYH (%) |
8.1 |
13.5 |
16.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 1,442,500 milyon TL’dir. 2018 yılına göre meydana gelen artış 272,400 milyon TL’dir. Bunun ağırlıklı kısmı iç borçtur. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise biraz düşmüştür. Nitekim, 2018 sonunda 6.4 yıl olan borç stokunun ortalama vadesi, 2019 sonunda 5.5 yıl olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 12)
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
TOPLAM |
453,796 |
442,573 |
434,187 |
|
*Kısa Vadeli |
120,166 |
117,418 |
123,246 |
|
*Uzun Vadeli |
333,630 |
325,155 |
310,941 |
|
Borç stoku / GSYH |
52.8 |
55.5 |
57.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2017 yılı sonunda 454 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2018 yılında 443 milyar Dolar’a, 2019 yılında ise 434 milyar Dolar’a gerilemiştir. Vadeler açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak uzun vadelidir. 2019 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki payı %72 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %57.1’dir. (Bkz. Tablo 13)
Tablo 14: Borçlular İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
Toplamdaki Payı (2019) |
|
Kamu Sektörü |
136,172 |
139,856 |
156,976 |
36.1 |
|
TCMB |
1,761 |
5,922 |
8,421 |
1.9 |
|
Özel Sektör |
315,863 |
296,794 |
268,790 |
62.0 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2019 yılı brüt dış borcunda özel sektörün payı %62 seviyesinde iken kamunun payı %36 civarındadır. (Bkz. Tablo 14)
Tablo 15: Dış Borç Döviz Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2017 |
2018 |
2019 |
|
Dolar |
57.6 |
58.1 |
59.1 |
|
Euro |
32.7 |
32.1 |
31.0 |
|
SDR |
2.0 |
2.0 |
2.0 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
0.3 |
|
TL |
6.2 |
5.9 |
5.2 |
|
Diğer |
1.3 |
1.6 |
2.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılında dış borcun %59’u ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro, TL, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir. (Bkz. Tablo 15)
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-40,584 |
-20,745 |
8,830 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-58,575 |
-40,767 |
-16,647 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
26,333 |
31,093 |
37,048 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım Geliri) |
-11,092 |
-11,925 |
-12,545 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri, Diğer Sektör Transferleri) |
2,750 |
854 |
974 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-46,822 |
-10,841 |
1,422 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar) |
15 |
62 |
34 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım, Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-46,837 |
-10,903 |
1,388 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
-6,268 |
9,780 |
-7,476 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2017’de 40.6 milyar Dolar civarında, 2018’de 20.7 milyar Dolar civarında açık vermişken 2019 yılında ibre tersine dönmüş ve 8.8 milyar Dolar civarında fazla vermiştir. (Bkz. Tablo 16)
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup bu da ithalât kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
Bu çerçevede, 2019 yılında fazla verilmesinin sebepleri arasında ihracatın artması, ithalâtın belirgin bir biçimde azalması ve bir yandan da hizmet ihracatında artışların devam etmesi sıralanabilir. İhracatın artmasının ve ithalâtın azalmasının sebeplerinin başında ise kurlarda meydana gelen ciddi artışlar gelmektedir.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret Bileşimi (milyon $)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
167,921 |
171,531 |
2.1 |
|
İTHALÂT (CIF) |
223,047 |
202,705 |
-9.1 |
|
DIŞ TİCARET DENGESİ |
-55,126 |
-31,174 |
-43.5 |
|
İHRACAT / İTHALÂT (%) |
75.3 |
84.6 |
12.3 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılı ihracatı 171 milyar Dolar, ithalâtı ise 203 milyar Dolar civarındadır. 2018 yılına göre ihracatta %2 artış, ithalâtta ise %9 oranında azalış meydana gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında da azalış meydana gelmiş olup oran %43.5’tir. 2019 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı 2018’e göre yükselmiş olup %84.6 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak %12.3 artışa tekabül etmektedir. (Bkz. Tablo 17)
Tablo 18: Geniş Ekonomik Grupların Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
19,843,316 |
20,434,962 |
3.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
79,264,032 |
80,170,606 |
1.1 |
|
Tüketim Malları |
68,030,599 |
69,781,058 |
2.6 |
|
Diğer |
782,667 |
1,144,048 |
46.2 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
29,303,659 |
25,765,226 |
-12.1 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
170,048,067 |
157,895,971 |
-7.1 |
|
Tüketim Malları |
22,878,096 |
18,493,212 |
-19.2 |
|
Diğer |
817,272 |
550,102 |
-32.7 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar. Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo 18)
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
HİZMETLER DENGESİ |
26,333 |
31,093 |
37,048 |
|
1) İşlem Gören Mallar (Başkasına ait Fiziksel Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
196 |
203 |
156 |
|
2) Tamir ve Bakım |
375 |
320 |
-104 |
|
3) Taşımacılık |
14,272 |
15,610 |
17,428 |
|
3.1) Yolcu |
8,473 |
10,054 |
11,731 |
|
3.2) Navlun |
4,016 |
3,709 |
4,159 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
1,783 |
1,847 |
1,538 |
|
4) Turizm |
17,655 |
20,625 |
25,719 |
|
5) İnşaat |
428 |
369 |
349 |
|
6) Sigorta ve Emeklilik |
-1,171 |
-687 |
-868 |
|
7) Finans |
-173 |
-339 |
-734 |
|
8) Fikrî Mülkiyet Hakları Kullanım |
-1,665 |
-1,781 |
-1,844 |
|
9) Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-1,212 |
-727 |
-581 |
|
10) Diğer İş Hizmetleri |
-2,008 |
-2,245 |
-2,088 |
|
11) Kişisel, Kültürel ve Eğlence |
14 |
41 |
51 |
|
12) Resmî |
-378 |
-296 |
-436 |
Kaynak: TCMB
2018 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri, sırasıyla; turizm, taşımacılık ve inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 37 milyar Dolar civarındadır. 2018’e göre bu meblağda %19 oranında artış meydana gelmiştir. (Bkz. Tablo 19)
TÜİK istatistiklerine göre, 2019 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 51,860,042’dir. Bu sayı 2018’de 45,628,673 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise 9,650,582’dir. Bu sayı 2018’de 8,383,432 idi.
2018 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) 29,512,926,000 $ iken 2019 yılında 34,520,332,000 $’a yükselmiştir. 2018 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 4,896,310,000 $ iken 2019 yılında 4,403,670,000 $ olarak gerçekleşmiştir.
Doç. Dr. Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF, İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
TOBB/TEPAV, Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Fahrî Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK, Turkish Bank.