TÜRKİYE EKONOMİSİNİN 2019
YILINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME
İÇİNDEKİLER:
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
1-b) Sanayi
1-c) İstihdam
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
2-b) Parasal Göstergeler
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2-d) Finansal Kuruluşlar
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
3-b) Borç Verileri
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
4-b) Mal Ticareti
4-c) Hizmet Ticareti
Bu çalışmada, mevcut veriler ışığında, Türkiye’de 2019 yılında meydana
gelen iktisadî gelişmelere ilişkin ayrıntılı sektörel analizler ve
değerlendirmeler yapılmaktadır.
1) REEL KESİM
1-a) Büyüme
Ekonomik büyümeye ilişkin veriler, Tablo 1’de yer almaktadır.
Tablo 1: Büyüme (GSYH)
Verileri (Zincirlenmiş hacim endeksiyle) (%) (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Hedef GSYH
Oranı |
Yıllık 3.2 |
Yıllık 3.8 |
Yıllık 2.3 |
|
Gerçekleşen
GSYH Oranı |
Yıllık 7.4 I.çeyrek 5.3 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 11.5 IV.çeyrek 7.3 |
Yıllık 2.6 I.çeyrek 7.4 II.çeyrek 5.3 III.çeyrek 1.8 IV.çeyrek -3.0 |
Yıllık %0.9 |
|
GSYH Meblağı
(cari fiyatlarla) |
851,490 |
784,087 |
727,820 |
Kaynak: TÜİK
2017 yılı büyüme oranı Orta Vadeli Program (OVP) çerçevesinde %5 olarak
tespit edilmekle beraber bunu realize etmenin imkânsız olacağı düşünülerek %3.2
olarak revize edilmiştir. Bu revizyon da dünyadaki iktisadî-siyasî konjonktürle
yakından alakalıdır. Bununla beraber, gerçekleşen oran şaşırtıcı biçimde revize
öncesinin iki katından da fazla olup %7.4’tür. Bunda esasen, Türkiye
ekonomisinde 3.çeyrekte görülen faaliyet artışının etkisi olduğu ifade
edilebilir.
2018 yılı hedef oranı ise %3.8 olmakla beraber gerçekleşen oran %2.6’dır.
İlk çeyrekten sonra başlayan daralma üçüncü ve dördüncü çeyreklerde daha
derinleşmiş ve ortaya bu sonuç çıkmıştır. Bu neticede, iç-dış siyasî
gelişmelerin etkisinin ve bunların ekonomide sebep olduğu yansımaların olduğu
açıktır. Nitekim, 2018 Ağustos’unda başlayan sert döviz kuru dalgalanmaları
iktisadî faaliyetlere ciddi darbe vurmuştur. Böylece, maliyetlerde meydana
gelen yüksek artışlar, ekonomide üretim gerilemesine yol açmıştır (Bkz. Tablo
1).
Öte yandan Yeni Ekonomi
Programı (YEP) çerçevesinde 2019 yılı hedef büyüme oranı %2.3 olarak tespit
edilmiştir. Fakat gerçekleşen büyüme oranı %0.9’dur. Bu oran, TÜİK tarafından
“Bağımsız yıllık gayrisafi yurt içi hasıla (GSYH), zincirlenmiş hacim
endeksiyle 2019 yılında bir önceki yıla göre %0.9 arttı.” şeklinde ifade
edilmiştir.
Zira metodolojik bir
değişiklik yapılmıştır. Bu çerçevede, 2020 yılında yayımlanan Dış Ticaret
İstatistikleri (Özel Dış Ticaret sisteminden Genel Dış Ticaret sistemine
geçiş), Uluslararası Hizmet Ticareti İstatistikleri (UHTİ) ve Ödemeler Dengesi
İstatistiklerinde (ÖDİ) yapılan revizyonlar nedeniyle, Ulusal Hesaplar
sisteminde değişiklik yapılmıştır. Dolayısıyla mevcut verileri önceki dönem
verileriyle kıyaslamada birtakım farklılıklar oluşabilecektir.
TÜİK’e göre, üretim yöntemine
göre cari fiyatlarla GSYH, 2019 yılında bir önceki yıla göre %15 artarak 4
trilyon 320 milyar 191 milyon TL olmuştur. Büyümede en yüksek katkılar, 2019
yılında %18.3 ile imalât sanayii; %12.4 ile toptan ve perakende ticaret; ve
%8.6 ile ulaştırma ve depolama sektörleri tarafından sağlanmıştır. GSYİH’deki
en düşük pay ise hanehalklarının işverenler olarak faaliyetlerine aittir.
2018 Eylül’ünde açıklanan YEP’te 2020 yılı büyüme hedefi %3.5 olarak
belirtilmiştir. Fakat 2020 Eylül’ündeki YEP’te bu oran revize edilerek %5
olarak açıklanmıştır. Bu hedef oran, 2021 ve 2022 yılları için de geçerlidir.
2020 hedefinin gerçekleştirilmesi hususunda birtakım soru işaretleri
görünmektedir. Zira, 2019 sonunda Çin’de başlayarak tüm dünyaya yayılan
CoVid-19 (Corona Virüs) Pandemi süreci, tüm ülkeleri olduğu gibi Türkiye’yi de
olumsuz etkilemekte ve bunun yansımaları hayatın her alanında olduğu gibi
ekonomide de olmaktadır. Salgının ne zaman kontrol altına alınabileceği ve sona
ereceği ise hâlihazırda belirsiz olduğundan herhangi bir hususta bir tahminde
bile bulunmak imkânı görünmemektedir.
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’ne göre 31 Aralık 2019 itibariyle Türkiye
nüfusu 83,154,997 kişiden oluşmaktadır. Nüfusun %50.2’sini (41,721,136 kişi)
erkekler, %49.8’sini (41,433,861 kişi) ise kadınlar oluşturmaktadır. Yıllık
nüfus artış hızı 2018’de %014.7 iken, 2019’da %013.9’a gerilemiştir.
GSYİH, USD cinsinden son üç
yıldır gerilemektedir. Kişi başına GSYH (KBGSYH) meblağları da düşüş
eğilimindedir. Nitekim, Cari fiyatlarla KBGSYH; 2017 yılında 10,696 $ iken 2018
yılında 9,792 $’a gerilemiş, 2019’da ise 9,213 $ olarak gerçekleşmiştir.
1-b) Sanayi
İmalât sanayiindeki üretim değişim oranları, alt sektörler itibariyle Tablo
2’de yer almaktadır.
Tablo 2: Üretim Artışı (Mevsim ve takvim etkilerinden
arındırılmış)
|
İKTİSADÎ FAALİYET KOLLARI |
Üretim Endeksi (2015=100) |
Değişim (%) |
|
|
|
2018 |
2019 |
19/18 |
|
TOPLAM SANAYİ |
111.4 |
113.5 |
1.8 |
|
Madencilik ve Taş Ocakçılığı
Sektörü |
115.5 |
117.3 |
1.6 |
|
İmalât Sanayii Sektörü |
114.2 |
113.1 |
-0.9 |
|
Elektrik, Gaz, Buhar ve
İklimlendirme Üretimi ve Dağıtımı |
115.7 |
115.8 |
0.9 |
Kaynak: TÜİK
2015=100 temel yıllı sanayi endeksine göre, 2018 yılı ile kıyaslandığında,
2019 yılında sanayi üretiminde çok az da olsa artış olduğu görülmektedir. Öte
yandan, bu üretim artışı 2019 yılında imalât sanayii hariç tüm alt sektörlerde
gerçekleşmiştir. İmalât sanayi sektörü ise %0.9 oranında gerilemiştir. (Bkz.
Tablo 2)
Tablo 3: Kapasite Kullanım Oranları (%)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
77.0 |
78.2 |
74.4 |
|
Şubat |
76.8 |
77.8 |
74.0 |
|
Mart |
76.7 |
77.8 |
74.3 |
|
Nisan |
78.4 |
77.3 |
75.0 |
|
Mayıs |
78.8 |
77.9 |
76.3 |
|
Haziran |
79.0 |
78.3 |
77.1 |
|
Temmuz |
78.7 |
77.1 |
76.2 |
|
Ağustos |
78.8 |
77.8 |
76.6 |
|
Eylül |
79.0 |
76.2 |
76.3 |
|
Ekim |
79.7 |
75.4 |
76.4 |
|
Kasım |
79.9 |
74.1 |
77.2 |
|
Aralık |
79.0 |
74.1 |
77.0 |
Kaynak: TCMB
2019 yılında aylar itibariyle kapasite kullanım oranlarında (KKO) %74-77
bandında dalgalı değişmeler meydana geldiği görülmektedir. 2018 yılı ortalama
KKO %76.8 seviyesinde iken 2019’da %75.9 olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 3)
Tablo 4: Kurulan/Kapanan Şirket, Kooperatif ve İşletme
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
Açılan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
121,460 |
109,722 |
-9.7 |
|
Tasfiyedeki
şirket ve kooperatif |
13,258 |
13,852 |
4.5 |
|
Kapanan
şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme |
32,569 |
33,094 |
1.6 |
Kaynak: TOBB
2018 yılına göre 2019 yılında yeni şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî
işletme açılışlarında belirgin bir azalış meydana gelmiş olup oran %10
civarındadır. Kapanan şirket, kooperatif ve gerçek kişi ticarî işletme
sayısında ise artış meydana gelmiş olup oran %4.5’tir. Tasfiyedeki şirket ve
kooperatif sayısı da bir miktar artmış olup oran %1.6’dır. (Bkz. Tablo 4)
1-c) İstihdam
TÜİK Hane Halkı İşgücü Anketi sonuçlarına göre, 2018 ve 2019 yıllarındaki
temel işgücü verileri Tablo 5’te yer almaktadır.
Tablo 5: Temel İşgücü Verileri (000 kişi, %)
|
|
2018 |
2019 |
|
AKTİF NÜFUS |
60,948 |
61,921 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜ SAYISI |
31,957 |
32,052 |
|
İstihdam
Edilen |
27,655 |
27,658 |
|
İşsiz |
4,302 |
4,394 |
|
|
|
|
|
İŞGÜCÜNE KATILMA ORANI |
52.4 |
51.8 |
|
|
|
|
|
İSTİHDAM ORANI |
45.4 |
44.7 |
|
İŞSİZLİK ORANI |
13.5 |
13.7 |
|
Tarım Dışı
İşsizlik Oranı |
15.6 |
15.8 |
Kaynak: TÜİK
TÜİK verilerine göre, 2018
yılında istihdam edilen kişi sayısı 27,655,000 iken, 2019’da bu sayı 27,658,000
kişi olarak gerçekleşmiştir. 2018 yılına göre 2019 yılında istihdam edilen kişi
sayısındaki artış 3,000’dir. 2019 yılında işsiz sayısı 4,394,000 olup 2018
yılına göre meydana gelen artış 92,000 kişidir. 2019 yılında istihdam oranı
%44.7, işsizlik oranı ise %13.7’dir. Tarım dışı işsizlik oranı %15.8’dir.
Önceki yıllarda doğrudan sağlanan “Genç Nüfusta (15-24 yaş) İşsizlik Oranı” ve “Ne Eğitimde Ne İstihdamda Olanların Genç Nüfustaki
Oranı” bilgilerine ulaşılamamıştır. (Bkz. Tablo 5)
2) FİNANSAL KESİM
2-a) Fiyatlar
Fiyatlarda meydana gelen değişmeler, Tablo 6’da ve 7’de yer almaktadır.
Tablo 6: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki aya göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
3.98 |
0.99 |
0.45 |
|
2.46 |
1.02 |
1.06 |
|
Şubat |
1.26 |
2.68 |
0.09 |
|
0.81 |
0.73 |
0.16 |
|
Mart |
1.04 |
1.54 |
1.58 |
|
1.02 |
0.99 |
1.03 |
|
Nisan |
0.76 |
2.60 |
2.98 |
|
1.31 |
1.87 |
1.69 |
|
Mayıs |
0.52 |
3.79 |
2.67 |
|
0.45 |
1.62 |
0.95 |
|
Haziran |
0.07 |
3.03 |
0.09 |
|
-0.27 |
2.61 |
0.03 |
|
Temmuz |
0.72 |
1.77 |
-0.99 |
|
0.15 |
0.55 |
1.36 |
|
Ağustos |
0.85 |
6.60 |
-0.59 |
|
0.52 |
2.30 |
0.86 |
|
Eylül |
0.24 |
10.88 |
0.13 |
|
0.65 |
6.30 |
0.99 |
|
Ekim |
1.71 |
0.91 |
0.17 |
|
2.08 |
2.67 |
2.00 |
|
Kasım |
2.02 |
-2.53 |
-0.08 |
|
1.49 |
-1.44 |
0.38 |
|
Aralık |
1.37 |
-2.22 |
0.69 |
|
0.69 |
-0.40 |
0.74 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki aya göre değişim’ açısından, Yurtiçi ÜFE’de önceki yıllarda olduğu
gibi 2019 yılında da dalgalanmalar meydana gelmiştir. TÜFE’de de benzer
durumlar söz konusudur. (Bkz. Tablo 6)
Tablo 7: Fiyatlardaki
Gelişmeler (Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim) (%)
|
|
Yurtiçi ÜFE |
|
TÜFE |
||||
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
Ocak |
13.69 |
12.14 |
32.93 |
|
9.22 |
10.35 |
20.35 |
|
Şubat |
15.36 |
13.71 |
29.59 |
|
10.13 |
10.26 |
19.67 |
|
Mart |
16.09 |
14.28 |
29.64 |
|
11.29 |
10.23 |
19.71 |
|
Nisan |
16.37 |
16.37 |
30.12 |
|
11.87 |
10.85 |
19.50 |
|
Mayıs |
15.26 |
20.16 |
28.71 |
|
11.72 |
12.15 |
18.71 |
|
Haziran |
14.87 |
23.71 |
25.04 |
|
10.90 |
15.39 |
15.72 |
|
Temmuz |
15.45 |
25.00 |
21.66 |
|
9.79 |
15.85 |
16.65 |
|
Ağustos |
16.34 |
32.13 |
13.45 |
|
10.68 |
17.90 |
15.01 |
|
Eylül |
16.28 |
46.15 |
2.45 |
|
11.20 |
24.52 |
9.26 |
|
Ekim |
17.28 |
45.01 |
1.70 |
|
11.90 |
25.24 |
8.55 |
|
Kasım |
17.30 |
38.54 |
4.26 |
|
12.98 |
21.62 |
10.56 |
|
Aralık |
15.47 |
33.64 |
7.36 |
|
11.92 |
20.30 |
11.84 |
Kaynak: TÜİK
‘Bir önceki yılın aynı ayına göre değişim’ açısından 2019 Yurtiçi ÜFE’sinde
de yıl boyunca dalgalanmalar meydana gelmiştir. Burada, 2018 yılında başlayan
iki basamaklı oranlar yerlerini tek hanelere terk etmiştir. Fakat yıl sonuna
doğru TÜFE’de tekrar iki haneler görülmüştür. (Bkz. Tablo 7)
Merkez Bankası, 2019 yılı enflasyon hedefini daha evvel %5 olarak ilan
etmesine rağmen %13.9 olarak revize etmişti. Gerçekleşen oranlar (%7.36 ve
%11.84), ilk değil ama ikinci hedefin hem Yurtiçi ÜFE’de hem de TÜFE’de realize
edildiğini göstermektedir.
2017’de başlayıp 2018’de ve 2019’da da devam eden çift haneli oranlar,
enflasyonu tekrar en önemli makro ekonomik mücadele konularının başına
çıkarmıştır. Merkez Bankası ve ilgili kurumlar, enflasyona yönelik tedbirlere
odaklanmaktadır. Bu arada Merkez Bankası, 2020-2022 dönemi enflasyon hedefini
ise %5 olarak açıklamıştır.
2-b) Parasal Göstergeler
2018 sonu ve 2020 başı itibariyle parasal göstergeler ve bunlar arasındaki
değişim oranları, Tablo 8’de verilmiştir.
Tablo 8: Parasal Göstergeler
(milyon TL)
|
|
28 Aralık 2018 |
10 Ocak 2020 |
Değişim (19/18) (%) |
|
Dolaşımdaki
Para |
123,359 |
143,076 |
16.0 |
|
Vadesiz TL
Mevduat |
175,743 |
231,450 |
31.7 |
|
Vadesiz YP
Mevduat |
213,411 |
325,049 |
52.3 |
|
* M1 |
512,513 |
699,575 |
36.5 |
|
Vadeli TL
Mevduat |
797,310 |
920,145 |
15.4 |
|
Vadeli YP
Mevduat |
630,755 |
818,851 |
29.8 |
|
** M2 |
1,940,578 |
2,438,571 |
25.7 |
|
Repo |
8,353 |
31,292 |
274.6 |
|
B Tipi Likit
Fonlar |
13,053 |
32,490 |
148.9 |
|
İhraç Edilen
Menkul Kıymetler |
26,309 |
48,993 |
86.2 |
|
*** M3 |
1,988,293 |
2,551,347 |
28.3 |
|
Toplam TL
Krediler |
1,437,953 |
1,649,493 |
14.7 |
|
Bireysel TL
Krediler |
533,298 |
623,744 |
17.0 |
|
Ticarî TL
Krediler |
904,655 |
1,025,749 |
13.4 |
|
Dolarizasyon
(YP/M3) (%) |
46.5 |
49.8 |
7.3 |
Kaynak: TCMB
2018 sonu itibariyle 123.4 milyar TL olan dolaşımdaki para meblağı, 2020
başında 143 milyar TL’ye yükselmiş olup artış oranı %16’dır. Vadesiz-vadeli hem
TL hem de yabancı para mevduatı artmıştır. Dövizde meydana gelen artış eğilimi,
iktisadî aktörleri dövize yönlendirmiş olup bu da dolarizasyon oranını %50
seviyesine kadar yükseltmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2018 sonunda bankalarca verilen toplam TL kredi meblağı 1,438 milyar TL
civarında idi. Bu meblağ, 2020 başında bir miktar artmış olup 1,649 milyar TL
civarına yükselmiştir. (Bkz. Tablo 8)
2-c) Finansal Yatırım Araçları
2019 Aralık’ında, seçilmiş finansal yatırım araçlarının yıllık ortalamaları
itibariyle reel getirileri Tablo 9’da yer almaktadır.
Tablo 9: Seçilmiş Finansal
Yatırım Araçlarının Reel Getirileri (Yıllık ortalamalar) (Aralık)
|
|
REEL GETİRİ
(2003=100) |
||
|
Yurtiçi ÜFE
(%) |
TÜFE (%) |
||
|
YILLIK ORTALAMA |
Altın (Külçe) |
10.53 |
12.81 |
|
Borsa Endeksi
(BIST 100) |
-17.13 |
-15.42 |
|
|
Euro |
-4.98 |
-3.01 |
|
|
ABD Doları |
-0.14 |
1.92 |
|
|
Mevduat Faizi
(Brüt) |
0.20 |
2.27 |
|
|
Devlet İç
Borçlanma Senetleri (DİBS) |
1.46 |
3.56 |
|
Kaynak: TÜİK
2019 Aralık’ında; 2003=100 temel yıllı Yurtiçi ÜFE ile indirgendiğinde
yıllık ortalamalar itibariyle en yüksek getiri Altın ile elde edilmişken, en
fazla zarar Borsa’da gerçekleşmiştir. TÜFE ile indirgendiğinde de durum aynı
şekildedir. (Bkz. Tablo 9)
2-d) Finansal Kuruluşlar
2019 yılı sonunda Türkiye’de faaliyette bulunan finansal kuruluşlar Tablo
10’da yer almaktadır.
Tablo 10: Türkiye’deki
Finansal Kuruluşlar (Adet)
|
KURULUŞ |
2017 |
2018 |
2019 |
|
Kalkınma ve
Yatırım Bankaları |
13 |
13 |
14 |
|
Mevduat
Bankaları |
32 |
32 |
32 |
|
TMSF
Bünyesindeki Bankalar |
2 |
2 |
2 |
|
Katılım
Bankaları (Özel Finans Kurumları) |
5 |
6 |
6 |
|
|
|
|
|
|
Türkiye’de
Temsilciliği Bulunan Yabancı Banka Sayısı |
45 |
42 |
41 |
|
|
|
|
|
|
Leasing
Kuruluşları |
24 |
23 |
22 |
|
Factoring
Kuruluşları |
60 |
57 |
56 |
|
Tüketici
Finansman Kuruluşları |
14 |
14 |
15 |
|
Varlık
Yönetim Şirketleri |
16 |
20 |
18 |
|
Finansal
Holding Kuruluşları |
3 |
3 |
3 |
Kaynak: BDDK
2019 yılı sonunda toplam yerli-yabancı banka sayısı 54, Leasing kuruluşları
22, Factoring kuruluşları ise 56’dır. Tüketici finansman kuruluşlarının sayısı
15, Varlık yönetim şirketleri ise 18 adettir. (Bkz. Tablo 10)
3) KAMU MALİYESİ KESİMİ
3-a) Bütçe Gelişmeleri
2018-19 yılları bütçe gelişmeleri Tablo 11’de yer almaktadır.
Tablo 11: Bütçe ile İlgili
Gelişmeler (000 TL) (%)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
GELİRLER |
757,996,435 |
875,796,214 |
15.5 |
|
Genel Bütçe
Gelirleri |
729,062,720 |
848,385,930 |
16.4 |
|
Vergi
Gelirleri |
621,536,356 |
673,314,567 |
8.3 |
|
Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri |
26,128,462 |
93,692,407 |
258.6 |
|
Alınan
Bağışlar ve Yardımlar |
1,190,266 |
9,701,782 |
715.1 |
|
Faizler,
Paylar ve Cezalar |
71,847,656 |
63,256,823 |
-12.0 |
|
Sermaye
Gelirleri |
7,809,275 |
6,895,010 |
-11.7 |
|
Alacaklardan Tahsilat |
550,705 |
1,525,341 |
177.0 |
|
Özel
Bütçeli İdare Gelirleri |
23,760,620 |
20,747,602 |
-12.7 |
|
Düzenleme ve Denetleme Kurum Gelirleri |
5,173,095 |
6,662,682 |
28.8 |
|
|
|
|
|
|
HARCAMALAR |
830,809,401 |
999,489,433 |
20.3 |
|
Faiz Hariç
Harcamalar |
756,848,189 |
899,549,793 |
18.9 |
|
Personel Giderleri |
200,903,304 |
249,876,962 |
24.4 |
|
Sos.
Güv. Kur. Devlet Primleri |
34,379,008 |
43,037,147 |
25.2 |
|
Mal ve
Hizmet Alımları |
71,946,003 |
84,134,238 |
16.9 |
|
Cari
Transferler |
322,878,869 |
400,270,591 |
24.0 |
|
Sermaye
Giderleri |
88,323,551 |
80,476,333 |
-8.9 |
|
Sermaye
Transferleri |
16,745,533 |
16,316,461 |
-2.6 |
|
Borç
Verme |
21,671,921 |
25,438,061 |
17.4 |
|
Faiz
Harcamaları |
73,961,212 |
99,939,640 |
35.1 |
|
|
|
|
|
|
BÜTÇE DENGESİ |
-72,812,966 |
-123,693,219 |
69.9 |
|
|
|
|
|
|
Faiz Dışı Denge |
1,148,246 |
-23,753,579 |
-2168.7 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılında elde edilen gelir meblağı 875,796 milyon TL’dir. 2018’ye göre artış
meydana gelmiş olup oran %15.5’tir. Aynı yıldaki harcama meblağı 999,489 milyon
TL olup 2018’ye göre artış oranı %20.3’tür. (Bkz. Tablo 11)
2019 yılı faiz harcamaları meblağı 99,940 milyon TL olup 2018’e göre %35.1
oranında artmıştır. Faiz dışı dengede ise önceki dönemlere göre çok belirgin
bir azalış meydana gelmiştir. Nitekim, 2017 yılında 8,932 milyon TL olan faiz
dışı fazla, 2018’de 1,148 milyon TL’ye, 2019’da ise -23,754 milyon TL’ye
gerilemiştir. 2018 yılına göre 2019’da meydana gelen azalış oranı %2168.7’dir.
(Bkz. Tablo 11)
Bunun yanında, bütçe dengesinde de aleyhte gelişmeler göze çarpmaktadır.
Nitekim, 2017 yılında 47,779 milyon TL olan bütçe açığı, 2018’de de artış
sergileyerek 72,813 milyon TL’ye 2019’da ise 123,693 milyon TL’ye çıkmıştır.
2018 yılına göre 2019’da meydana gelen artış %70 oranındadır. (Bkz. Tablo 11)
3-b) Borç Verileri
İç ve dış borçlara ilişkin bilgiler Tablo 12-15’te yer almaktadır.
Tablo 12: Merkezî Yönetim
(Kamu) Borç Stoku (milyon TL)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
TOPLAM |
947,500 |
1,170,100 |
1,442,500 |
|
İç Borç Stoku |
589,400 |
665,000 |
840,500 |
|
Dış Borç Stoku |
358,000 |
505,100 |
602,000 |
|
VADE (yıl) |
6.4 |
6.4 |
5.5 |
|
Kamu Borç
Stoku / GSYH (%) |
8.1 |
13.5 |
16.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılı merkezî yönetim toplam borç stoku 1,442,500 milyon TL’dir. 2018
yılına göre meydana gelen artış 272,400 milyon TL’dir. Bunun ağırlıklı kısmı iç
borçtur. Toplam borç stokunun ortalama vadesi ise biraz düşmüştür. Nitekim,
2018 sonunda 6.4 yıl olan borç stokunun ortalama vadesi, 2019 sonunda 5.5 yıl
olarak gerçekleşmiştir. (Bkz. Tablo 12)
Tablo 13: Brüt Dış Borç Stoku
(milyon $, %)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
TOPLAM |
453,796 |
442,573 |
434,187 |
|
*Kısa Vadeli |
120,166 |
117,418 |
123,246 |
|
*Uzun Vadeli |
333,630 |
325,155 |
310,941 |
|
Borç stoku /
GSYH |
52.8 |
55.5 |
57.1 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2017 yılı sonunda 454 milyar Dolar olan toplam dış borç stoku, 2018 yılında
443 milyar Dolar’a, 2019 yılında ise 434 milyar Dolar’a gerilemiştir. Vadeler
açısından dış borçlar temel karakteristiğini sürdürmekte olup ağırlıklı olarak
uzun vadelidir. 2019 yılında uzun vadeli borçların toplam dış borç stokundaki
payı %72 civarındadır. Aynı yılda borç stokunun GSYH’deki payı ise %57.1’dir.
(Bkz. Tablo 13)
Tablo 14: Borçlular
İtibariyle Brüt Dış Borç Stoku (milyon $, %)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
Toplamdaki Payı (2019) |
|
Kamu Sektörü |
136,172 |
139,856 |
156,976 |
36.1 |
|
TCMB |
1,761 |
5,922 |
8,421 |
1.9 |
|
Özel Sektör |
315,863 |
296,794 |
268,790 |
62.0 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
Borçlular itibariyle brüt dış borç stokunda asıl pay özel sektöre ait olup bunu
kamu sektörü ve Merkez Bankası takip etmektedir. 2019 yılı brüt dış borcunda
özel sektörün payı %62 seviyesinde iken kamunun payı %36 civarındadır. (Bkz.
Tablo 14)
Tablo 15: Dış Borç Döviz
Kompozisyonu (%)
|
DÖVİZ CİNSİ |
2017 |
2018 |
2019 |
|
Dolar |
57.6 |
58.1 |
59.1 |
|
Euro |
32.7 |
32.1 |
31.0 |
|
SDR |
2.0 |
2.0 |
2.0 |
|
Yen |
0.3 |
0.3 |
0.3 |
|
TL |
6.2 |
5.9 |
5.2 |
|
Diğer |
1.3 |
1.6 |
2.4 |
Kaynak: Hazine ve Maliye Bakanlığı
2019 yılında dış borcun %59’u ABD Doları cinsindendir. Müteakiben; Euro,
TL, SDR, Yen ve diğer para birimleri cinsinden borçlar gelmektedir. (Bkz. Tablo
15)
4) DIŞ İŞLEMLER KESİMİ
4-a) Ödemeler Dengesi
Ödemeler dengesi bilgilerine Tablo 16’da yer verilmektedir.
Tablo 16: Ödemeler Dengesi
(milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
I. CARİ İŞLEMLER HESABI |
-40,584 |
-20,745 |
8,830 |
|
I.a) Dış Ticaret Hesabı |
-58,575 |
-40,767 |
-16,647 |
|
I.b) Hizmetler Hesabı |
26,333 |
31,093 |
37,048 |
|
I.c) Birincil Gelir Dengesi (Ücret Ödemeleri, Yatırım
Geliri) |
-11,092 |
-11,925 |
-12,545 |
|
I.d) İkincil Gelir Dengesi (Genel Hükûmet Gelirleri,
Diğer Sektör Transferleri) |
2,750 |
854 |
974 |
|
|
|
|
|
|
II. SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI |
-46,822 |
-10,841 |
1,422 |
|
II.a) Sermaye Hesabı (Üretilmeyen ve Finansal
Olmayan Varlıklar) |
15 |
62 |
34 |
|
II.b) Finans Hesabı (Doğrudan Yatırım,
Portföy Yatırımı, Diğer Yatırım) |
-46,837 |
-10,903 |
1,388 |
|
|
|
|
|
|
III. NET HATA VE NOKSAN |
-6,268 |
9,780 |
-7,476 |
Kaynak: TCMB
Cari işlemler hesabı; 2017’de 40.6 milyar Dolar civarında, 2018’de 20.7
milyar Dolar civarında açık vermişken 2019 yılında ibre tersine dönmüş ve 8.8
milyar Dolar civarında fazla vermiştir. (Bkz. Tablo 16)
Genel olarak cari açık, dış ticaretten kaynaklanmakta olup bu da ithalât
kalemiyle ilgilidir. Öte yandan cari açığın azaltılmasında katkı sahibi olan
ana kalem, geleneksel biçimde hizmetler hesabıdır.
Bu çerçevede, 2019 yılında fazla verilmesinin sebepleri arasında ihracatın
artması, ithalâtın belirgin bir biçimde azalması ve bir yandan da hizmet
ihracatında artışların devam etmesi sıralanabilir. İhracatın artmasının ve
ithalâtın azalmasının sebeplerinin başında ise kurlarda meydana gelen ciddi
artışlar gelmektedir.
4-b) Mal Ticareti
Ana ve alt kalemler itibariyle mal ticareti verileri, Tablo 17’de ve 18’de
yer almaktadır.
Tablo 17: Dış Ticaret
Bileşimi (milyon $)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
İHRACAT (FOB) |
167,921 |
171,531 |
2.1 |
|
İTHALÂT (CIF) |
223,047 |
202,705 |
-9.1 |
|
DIŞ TİCARET
DENGESİ |
-55,126 |
-31,174 |
-43.5 |
|
İHRACAT /
İTHALÂT (%) |
75.3 |
84.6 |
12.3 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılı ihracatı 171 milyar Dolar, ithalâtı ise 203 milyar Dolar
civarındadır. 2018 yılına göre ihracatta %2 artış, ithalâtta ise %9 oranında
azalış meydana gelmiştir. Öte yandan, dış ticaret açığında da azalış meydana
gelmiş olup oran %43.5’tir. 2019 yılında ihracatın ithalâtı karşılama oranı
2018’e göre yükselmiş olup %84.6 olarak gerçekleşmiştir. Bu da nispî olarak
%12.3 artışa tekabül etmektedir. (Bkz. Tablo 17)
Tablo 18: Geniş Ekonomik
Grupların Sınıflamasına (GEGS) Göre Dış Ticaret Bileşimi (bin $)
|
|
2018 |
2019 |
Değişim (19/18) (%) |
|
İHRACAT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
19,843,316 |
20,434,962 |
3.0 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
79,264,032 |
80,170,606 |
1.1 |
|
Tüketim Malları |
68,030,599 |
69,781,058 |
2.6 |
|
Diğer |
782,667 |
1,144,048 |
46.2 |
|
|
|
|
|
|
İTHALÂT |
|
|
|
|
Sermaye (Yatırım) Malları |
29,303,659 |
25,765,226 |
-12.1 |
|
Ara (Ham madde) Mallar |
170,048,067 |
157,895,971 |
-7.1 |
|
Tüketim Malları |
22,878,096 |
18,493,212 |
-19.2 |
|
Diğer |
817,272 |
550,102 |
-32.7 |
Kaynak: TÜİK
2019 yılında, mal sınıflamasına göre dış ticaret bileşimi açısından ihracat
alt kalemleri, sırasıyla şöyledir: ham madde, tüketim, yatırım ve diğer mallar.
Aynı dönemde, ithalât alt kalemleri de karakteristik yapısını sürdürmüş olup
sırasıyla şöyledir: ham madde, yatırım, tüketim ve diğer mallar. (Bkz. Tablo
18)
4-c) Hizmet Ticareti
Alt faaliyet dalları itibariyle hizmet ticareti verileri Tablo 19’da yer almaktadır.
Tablo 19: Hizmet Ticareti
Gelişmeleri (milyon $)
|
|
2017 |
2018 |
2019 |
|
HİZMETLER
DENGESİ |
26,333 |
31,093 |
37,048 |
|
1) İşlem
Gören Mallar (Başkasına ait Fiziksel
Girdiler için İmalât Hizmetleri) |
196 |
203 |
156 |
|
2) Tamir ve
Bakım |
375 |
320 |
-104 |
|
3)
Taşımacılık |
14,272 |
15,610 |
17,428 |
|
3.1) Yolcu |
8,473 |
10,054 |
11,731 |
|
3.2) Navlun |
4,016 |
3,709 |
4,159 |
|
3.3) Diğer Taşımacılık |
1,783 |
1,847 |
1,538 |
|
4) Turizm |
17,655 |
20,625 |
25,719 |
|
5) İnşaat |
428 |
369 |
349 |
|
6) Sigorta ve
Emeklilik |
-1,171 |
-687 |
-868 |
|
7) Finans |
-173 |
-339 |
-734 |
|
8) Fikrî
Mülkiyet Hakları Kullanım |
-1,665 |
-1,781 |
-1,844 |
|
9)
Telekomünikasyon, Bilgisayar ve Bilgi |
-1,212 |
-727 |
-581 |
|
10) Diğer İş
Hizmetleri |
-2,008 |
-2,245 |
-2,088 |
|
11) Kişisel,
Kültürel ve Eğlence |
14 |
41 |
51 |
|
12) Resmî |
-378 |
-296 |
-436 |
Kaynak: TCMB
2018 yılında Türkiye’nin net gelir sağlayan başlıca hizmet alt sektörleri,
sırasıyla; turizm, taşımacılık ve inşaattır. Söz konusu dönem itibariyle
Türkiye’nin hizmet ticareti net geliri 37 milyar Dolar civarındadır. 2018’e
göre bu meblağda %19 oranında artış meydana gelmiştir. (Bkz. Tablo 19)
TÜİK istatistiklerine göre, 2019 yılında Türkiye’yi ziyaret eden kişi
(yabancı turist+yurtdışı ikametli vatandaş) sayısı 51,860,042’dir. Bu sayı
2018’de 45,628,673 idi. Yurt dışını ziyaret eden Türkiyeli turist sayısı ise
9,650,582’dir. Bu sayı 2018’de 8,383,432 idi.
2018 yılında toplam turizm geliri (yabancı turist+yurtdışı ikametli
vatandaş) 29,512,926,000 $ iken 2019 yılında 34,520,332,000 $’a yükselmiştir.
2018 yılı turizm gideri (Türkiyeli turist) ise 4,896,310,000 $ iken 2019
yılında 4,403,670,000 $ olarak gerçekleşmiştir.
Doç. Dr.
Mehmet Behzat Ekinci
MAÜ, İİBF,
İktisat Bölümü Öğretim Üyesi
TOBB/TEPAV,
Mardin İli/İlçeleri Oda/Borsa Fahrî Akademik Danışmanı
http://www.artuklu.edu.tr/akademik-cv/
Kaynaklar
BDDK, Hazine ve
Maliye Bakanlığı, TCMB, TOBB, TÜİK, Turkish Bank.